TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI EĞİTİM FAKÜLTESİ ÖĞRENCİLERİNİN KİŞİLERARASI PROBLEM ÇÖZME BECERİLERİ VE YÖNELİMLERİ İLE FONKSİYONEL OLMAYAN TUTUMLARI ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİ Hasret TOPAL YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA / 2011

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI EĞİTİM FAKÜLTESİ ÖĞRENCİLERİNİN KİŞİLERARASI PROBLEM ÇÖZME BECERİLERİ VE YÖNELİMLERİ İLE FONKSİYONEL OLMAYAN TUTUMLARI ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİ Hasret TOPAL Danışman: Prof. Dr. Banu YAZGAN İNANÇ YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA / 2011

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma jürimiz tarafından Eğitim Bilimleri Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof. Dr. Banu YAZGAN İNANÇ (Danışman) Üye: Yrd. Doç. Dr. E. Ercüment YERLİKAYA Üye: Yrd. Doç. Dr. Filiz YURTAL ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.../.../2011 Prof. Dr. Azmi YALÇIN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

4 iii ÖZET EĞİTİM FAKÜLTESİ ÖĞRENCİLERİNİN KİŞİLERARASI PROBLEM ÇÖZME BECERİLERİ VE YÖNELİMLERİ İLE FONKSİYONEL OLMAYAN TUTUMLARI ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİ Hasret TOPAL Yüksek Lisans Tezi, Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Banu YAZGAN İNANÇ Eylül 2011, 94 sayfa Bu araştırmada, eğitim fakültesi öğrencilerinin kişilerarası problem çözme becerileri ve yönelimleri ile fonksiyonel olmayan tutumları arasındaki ilişkiyi ve bu iki değişkenin cinsiyet, okunan bölüm, anne-baba öğrenim düzeyi ve yaşamın çoğunun geçirildiği yerleşim birimine göre değişip değişmediğini incelemek amaçlanmıştır. Araştırma, Çukurova Üniversitesi nin eğitim-öğretim yılında, eğitim fakültesine devam eden 517 öğrenci ile gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın bağımlı değişkenlerinden kişilerarası problem çözme becerilerini ölçmek amacıyla Kişilerarası Problem Çözme Envanteri (Çam ve Tümkaya, 2006) kullanılmıştır. Araştırmanın diğer değişkeni olan fonksiyonel olmayan tutumlara ilişkin veriler Fonksiyonel Olmayan Tutumlar Ölçeği (Weissman ve Beck, 1978) ile öğrencilerin kişisel bilgileri ise araştırmacı tarafından oluşturulan Kişisel Bilgi Formu ile toplanmıştır. Verilerin analizinde Pearson Korelasyon Katsayısı, Bağımsız Gruplar t Testi ve tek yönlü varyans analizi kullanılmıştır. Araştırma bulguları öğrencilerin kişilerarası problem çözme yaklaşımlarından probleme olumsuz yaklaşma, kendine güvensizlik ve sorumluluk almama ile fonksiyonel olmayan tutumlar arasında pozitif yönde anlamlı bir ilişki bulunduğunu göstermiştir. Kişilerarası problem çözme yaklaşımlarından ısrarcı-sebatkar yaklaşım ve yapıcı problem çözme ile fonksiyonel olmayan tutumlar arasında ise anlamlı bir ilişki bulunamamıştır.

5 iv Araştırmada kız öğrencilerin probleme olumsuz yaklaşma ve sorumluluk almama yaklaşımını erkek öğrencilere göre daha yüksek düzeyde kullandıkları bulunmuştur. Fonksiyonel olmayan tutum düzeyi ise cinsiyetlere göre anlamlı bir fark göstermemektedir. Bölümlere göre kişilerarası problem çözme becerileri arasında farklılık bulunmazken, fonksiyonel olmayan tutum düzeyi en düşük olan bölümün Psikolojik Danışma ve Rehberlik olduğu bulunmuştur. Yaşamın çoğunun geçirildiği yerleşim birimine göre fonksiyonel olmayan tutum düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır. Ancak yaşamının çoğunu büyükşehirde geçiren öğrencilerin ısrarcısebatkar yaklaşımı köyde yaşayan öğrencilere göre daha yüksek düzeyde kullandıkları bulunmuştur. Anne-baba öğrenim düzeyi bakımından ise öğrencilerin kişilerarası problem çözme becerileri ve fonksiyonel olmayan tutum düzeylerinde anlamlı bir fark bulunamamıştır. Anahtar Kelimeler: Kişilerarası problem çözme becerileri, fonksiyonel olmayan tutumlar.

6 v ABSTRACT ANALYSIS OF THE RELATIONSHIP OF INTERPERSONAL PROBLEM SOLVING SKILLS AND ORIENTATION IN CONNECTION WITH DYSFUNCTIONAL ATTITUDES IN THE FACULTY OF EDUCATION Hasret TOPAL Master s Thesis, Department of Education Thesis Advisor: Prof. Dr. Banu YAZGAN İNANÇ September 2011, 94 pages In this study, it was aimed to investigate the relationship of interpersonal problem solving skills and orienation in connection with dysfunctional attitudes of college students in terms of gender, department, education level of parents and living place. The sample of the study consisted of 517 students from faculty of education at Çukurova University in 2010 and The dependent variable of the study, interpersonal problem solving skills, was measured by means of Interpersonal Problem Solving Inventory (Çam ve Tümkaya, 2006). The data related to the dysfunctional attitudes, the other dependent variable of the study, were gathered by means of Dysfunctional Attitudes Scale (Weissman ve Beck, 1978) and lastly, the data related to the personal information of the students were gathered by means of Personal Information Form, designed by the researcher. Pearson Correlation Coefficient, Independent Samples t Test and one-way ANOVA were used in analyzing the data. Research findings suggest that there was a positive and meaningful relationship between approaching problems in a negative way, lack of self-confidence, unwillingness to take responsibility and dysfunctional attitudes of students. But there was no meaningful relationship between insistent-persevering approach, constructive problem solving and dysfunctional attitudes.

7 vi The results of the study indicated that female students level of approaching problems in a negative way and unwillingness to take responsibility was meaningfully higher than male students. However, there was no meaningful difference in the level of dysfunctional attitudes of the students in terms of their gender. No meaningful difference was found in interpersonal problem solving skills of students in terms of their departments wheras the level of dysfuncitonal attitudes of students in psychological counseling and guidance department was found to be the least. There was no meaningful difference in the level of dysfunctional attitudes among students in terms of their living place. However, the students who lived in big cities used insistentpersevering approach more than the students who lived in small towns. Lastly, there was no meaningful difference in interpersonal problem solving skills and dysfunctional attitudes of students in terms of education level of their parents. Keywords: Interpersonal problem solving skills, dysfunctional attitudes.

8 vii Sevgili Anneme ve Babama

9 viii ÖNSÖZ Eğitim fakültesi öğrencilerinin kişilerarası problem çözme becerileri ve yönelimleri ile fonksiyonel olmayan tutumları arasındaki ilişkinin incelenmesini amaçlayan bu çalışmamı, birçok kişinin değerli katkıları ve destekleri ile gerçekleştirdim. Araştırma süreci boyunca yardım ve desteğini aldığım tez danışmanım Prof. Dr. Banu YAZGAN İNANÇ a; tezimle ilgili geribildirimleri için jüri üyesi Doç. Dr. Filiz YURTAL a; yardımlarını ve güleryüzünü esirgemeyen, sağduyusu ve yapıcı geribildirimleriyle ufkumu genişleten, jüri üyesi olarak tezimi inceleyip gerekli düzeltmeler hakkında beni yönlendiren hocam Yrd. Doç. Dr. E. Ercüment YERLİKAYA ya teşekkür ederim. Veri toplama aşamasında yardımcı olan değerli öğretim üyelerine, araştırmaya katılarak amacına ulaşmasını sağlayan öğrencilere, araştırmada kullanılan dökümanların basımındaki yardımları için Mehmet GİRİŞ ve çalışanlarına teşekkür ederim. Tanıştığımız günden beri hep yanımda olan, sıkıntılarımı ve sevinçlerimi paylaşan, karamsarlığa kapıldığım anlarda moralimi yükselten, bu zorlu maratonda beni yalnız bırakmayıp değerli fikirleriyle katkıda bulunan yol arkadaşlarım Fatma ALTUNKOL, Gökçe AĞBAŞ, Bekir AVCI ve Asuman ÖKÇÜN e gönülden teşekkürlerimi sunuyorum. Bana olan inanç ve desteklerini her zaman hissettiğim, sevgi, ilgi ve fedakarlıkları ile beni bugünlere getiren annem Asiye TOPAL, babam Cafer TOPAL ve kardeşim Hazal TOPAL a sonsuz teşekkürler. İyi ki hayatımdasınız Hasret TOPAL Eylül, 2011

10 ix İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET...iii ABSTRACT.....v ÖNSÖZ.. viii TABLOLAR LİSTESİ..... xiii ŞEKİLLER LİSTESİ xv EKLER LİSTESİ xvi BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Problem Araştırmanın Amacı Araştırmanın Gerekçesi ve Önemi Varsayımlar Sınırlılıklar Tanımlar BÖLÜM II KURAMSAL AÇIKLAMALAR VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 2.1. Kuramsal Açıklamalar Problem ve Problem Çözme Kişilerarası Problem Çözme Süreci Sosyal Problem Çözme Kuramı Öz Yeterlik Algısı ve Problem Çözme İlişkisi Fonksiyonel Olmayan Tutumlar Beck in Bilişsel Terapi Yaklaşımı İlgili Araştırmalar

11 x BÖLÜM III YÖNTEM 3.1. Araştırma Modeli Evren ve Örneklem Veri Toplama Araçları Kişilerarası Problem Çözme Envanteri Fonksiyonel Olmayan Tutumlar Ölçeği Kişisel Bilgi Formu Verilerin Toplanması Verilerin Analizi BÖLÜM IV BULGULAR 4.1. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Kişilerarası Problem Çözme Becerileri ve Yönelimlerine İlişkin Bulgular Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Cinsiyetlerine Göre Kişilerarası Problem Çözme Envanteri Puanlarına İlişkin Bulgular Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Bölümlerine Göre Kişilerarası Problem Çözme Envanteri Puanlarına İlişkin Bulgular Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Yaşamlarının Çoğunu Geçirdikleri Yere Göre Kişilerarası Problem Çözme Envanteri Puanlarına İlişkin Bulgular Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Anne-Baba Öğrenim Düzeyine Göre Kişilerarası Problem Çözme Envanteri Puanlarına İlişkin Bulgular Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Fonksiyonel Olmayan Tutumlarına İlişkin Bulgular Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Cinsiyetlerine Göre Fonksiyonel Olmayan Tutumlar Ölçeği Puanlarına İlişkin Bulgular Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Bölümlerine Göre Fonksiyonel Olmayan Tutumlar Ölçeği Puanlarına İlişkin Bulgular Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Yaşamlarının Çoğunu Geçirdikleri Yere Göre Fonksiyonel Olmayan Tutumlar Ölçeği Puanlarına İlişkin Bulgular Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Anne-Baba Öğrenim Düzeyine

12 xi Göre Kişilerarası Problem Çözme Envanteri Puanlarına İlişkin Bulgular Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Kişilerarası Problem Çözme Becerileri ve Yönelimleri ile Fonksiyonel Olmayan Tutumları Arasındaki İlişki.62 BÖLÜM V TARTIŞMA VE YORUM 5.1. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Kişilerarası Problem Çözme Becerileri ve Yönelimlerine İlişkin Bulguların Yorumu Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Cinsiyete Göre Kişilerarası Problem Çözme Becerileri ve Yönelimlerine İlişkin Bulguların Yorumu Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Bölüme Göre Kişilerarası Problem Çözme Becerileri ve Yönelimlerine İlişkin Bulguların Yorumu Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Yaşamlarının Çoğunu Geçirdikleri Yere Göre Kişilerarası Problem Çözme Becerileri ve Yönelimlerine İlişkin Bulguların Yorumu Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Anne-Baba Öğrenim Düzeylerine Göre Kişilerarası Problem Çözme Becerileri ve Yönelimlerine İlişkin Bulguların Yorumu Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Fonksiyonel Olmayan Tutumlarına İlişkin Bulguların Yorumu Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Cinsiyete Göre Fonksiyonel Olmayan Tutumlarına İlişkin Bulguların Yorumu Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Bölüme Göre Fonksiyonel Olmayan Tutumlarına İlişkin Bulguların Yorumu Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Yaşamlarının Çoğunu Geçirdikleri Yere Göre Fonksiyonel Olmayan Tutumlarına İlişkin Bulguların Yorumu Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Anne-Baba Öğrenim Düzeylerine Göre Fonksiyonel Olmayan Tutumlarına İlişkin Bulguların Yorumu Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Kişilerarası Problem Çözme Becerileri ve Yönelimleri ile Fonksiyonel Olmayan Tutumları Arasındaki İlişkinin Yorumu. 71

13 xii BÖLÜM VI SONUÇ VE ÖNERİLER 6.1. Sonuç Öneriler Uygulamaya Yönelik Öneriler Araştırmaya Yönelik Öneriler KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇMİŞ

14 xiii TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 1. Öğrencilerin Cinsiyet, Yaş ve Bölüm Değişkenlerine Göre Dağılımı Tablo 2. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Cinsiyetlerine Göre KPÇE Puanlarına İlişkin Bağımsız Gruplar t Testi Sonuçları Tablo 3. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Bölümlerine Göre KPÇE Puanlarına İlişkin Betimsel Değerler Tablo 4. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Bölümlerine Göre KPÇE Puanlarına İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları.. 49 Tablo 5. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Yaşamlarının Çoğunu Geçirdikleri Yere Göre KPÇE Puanlarına İlişkin Betimsel Değerler Tablo 6. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Yaşamlarının Çoğunu Geçirdikleri Yere Göre KPÇE Puanlarına İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları...51 Tablo 7. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Anne Öğrenim Düzeyine Göre Yere Göre KPÇE Puanlarına İlişkin Betimsel Değerler 52 Tablo 8. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Anne Öğrenim Düzeyine Göre Yere Göre KPÇE Puanlarına İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları 54 Tablo 9. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Baba Öğrenim Düzeyine Göre Yere Göre KPÇE Puanlarına İlişkin Betimsel Değerler Tablo 10. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Baba Öğrenim Düzeyine Göre Göre KPÇE Puanlarına İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları.. 56 Tablo 11. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Cinsiyetlerine Göre FOTÖ Puanlarına İlişkin Bağımsız Gruplar t Testi Sonuçları Tablo 12. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Bölümlerine Göre FOTÖ Puanlarına İlişkin Betimsel Değerler Tablo 13. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Bölümlerine Göre FOTÖ Puanlarına İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 14. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Yaşamlarının Çoğunu Geçirdikleri Yere Göre FOTÖ Puanlarına Ilişkin Betimsel Değerler...59 Tablo 15. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Yaşamlarının Çoğunu Geçirdikleri Yere Göre FOTÖ Puanlarına İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 16. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Anne Öğrenim Düzeyine Göre FOTÖ Puanlarına İlişkin Betimsel Değerler.. 60

15 xiv Tablo-17. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Anne Öğrenim Düzeyine Göre FOTÖ Puanlarına İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo-18. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Baba Öğrenim Düzeyine Göre FOTÖ Puanlarına İlişkin Betimsel Değerler Tablo-19. Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Anne Öğrenim Düzeyine Göre FOTÖ Puanlarına İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo-20. Kişilerarası Problem Çözme Becerileri ve Yönelimleri İle Fonksiyonel Olmayan Tutumlar Arasındaki İlişki

16 xv ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil 1. D Zurilla ve Diğerlerinin Beş Boyutlu Modeline Dayalı Sosyal Problem Çözme Sürecinin Şematik Gösterimi Şekil 2. Bilişsel Model....24

17 xvi EKLER LİSTESİ Sayfa EK 1. Kişisel Bilgi Formu EK 2. Kişilerarası Problem Çözme Envanteri EK 3. Fonksiyonel Olmayan Tutumlar Ölçeği...91

18 BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Problem Birey yaşamının belli dönemlerinde, değişik biçimlerde küçük veya büyük birçok problemle karşı karşıya kalır. Problemlere verilen tepkiler ise kişiden kişiye farklılaşır. Aynı problemi birçok kişi farklı şekillerde çözme girişiminde bulunur ve bazıları başarılı olurken bazıları başarısız olur. Problem dendiğinde aklımıza yalnız matematik alanındaki problemler gelmez. Yaşam bir dizi problemin çözümünü gerektirir. Problem, bireyin varmak istediği bir amaca ulaşmasına ket vuran engeller var olduğu zaman ortaya çıkar (Cüceloğlu, 2004). Problem, kişinin şu anda içinde bulunduğu durum ile olmasını istediği durum arasındaki farktır (Nezu, Nezu ve D Zurilla, 2007, s.4). Bu fark, birey hedeflerine ulaşmaya çalışırken yolları kapatan çok çeşitli engellerin varlığı nedeniyle bir problem olarak ifade edilir. Bu tanıma göre, aynı durum bir kişi için problem olabilirken başka bir kişi için problem olmayabilir. Bir kişi için bir durumun problem olarak görülmesinin nedenleri şunlardır: Yenilik ya da alışılmamışlık ( Ne yapacağımdan emin değilim. ) Zorluk ( Bu çok karmaşık. ) Çelişkili hedefler ( Hangisini seçeceğimi bilmiyorum. ) Beceri eksikliği ( Bunu yapamam, çünkü nasıl yapıldığını bilmiyorum. ) Kaynak eksikliği ( Bununla ilgilenmek için yeterli vaktim yok. ) Belirsizlik ( Neler oluyor? ) Duygusal sıkıntılar ( Bir şey yapmamayı tercih ediyorum, çünkü deneyip başarısız olmaktan korkuyorum.) (Nezu ve diğerleri, 2007). D Zurilla, Nezu ve Maydeu-Olivares (2004) problem çözmeyi birey, çift ya da bir grubun gündelik hayatta karşılaştıkları problemlere etkili çözümler bulmak için girişimde bulundukları kendilerinin oluşturdukları bilişsel-davranışsal bir süreç olarak tanımlar. Bu bilişsel-davranışsal süreç belli bir problem için olası etkili çözüm yollarını

19 2 ortaya çıkarır ve çeşitli çözüm yolları arasından en etkili çözümün seçilme olasılığını artırır. Problem çözme bir başka deyişle, kişinin isteğine en etkili şekilde ulaşabileceği yolu bulmasına yardımcı olabilecek bir süreçtir (Bedell ve Lennox, 1997). Bu süreç, kişinin problemle karşılaşmasından, onu çözüme kavuşturmasına kadar uzanan bir süreci kapsamaktadır. Westen (1999), söz konusu süreci üç aşamada tanımlamaktadır: 1. Başlangıç durumu (problemle karşılaşma): Kişi bu aşamada bir problemle karşılaşmıştır ve kendine özgü tepkiler vermektedir. Problemin zor veya kolay olup olmadığı ile ilgili değerlendirme yapmaktadır. Bu ilk aşamada birey sadece bir problemle karşılaşmıştır. Bu aşamada kişinin problemi algılayıp algılayamaması kritiktir. Çünkü bazı kimseler gerçekte bir problemle karşılaşsa bile bunu değişik nedenlerle algılayamayabilir, görmeyebilirler. Görseler bile bilinç düzeyinde sorunun varlığını kabul etmeyebilirler. Kişinin sorunla karşılaştığı ilk anda onu algılayabilmesi ve benim bir problemim var diyebilmesi önemlidir. 2. İşlem durumu (problemi çözmek için işlemlerde bulunma): Kişi yaşadığı problemi ortadan kaldırmak veya istediği şekilde çözüm bulabilmek için girişimde bulunur. Problemle mücadele etme tarzı onu çözüme ya da daha çok karmaşaya götürebilir. Kişi burada problemi çözmek, problem durumu ortadan kaldırmak ve arzuladığı şeye veya duruma ulaşabilmek için birtakım işlemlerde bulunur. Bu işlemlerin neler olduğu problemin türü ve doğasına bağlıdır. 3. İstenen duruma ulaşma (problemin ortadan kalkması): Kişi karşılaştığı problemi doğru yöntem ve stratejiler kullanarak çözmeyi başarmıştır. Artık ortada bir problem yoktur. Burada kişi, problem durumu ortadan kaldıracağına inandığı işlemleri yapmıştır. Arzulanan duruma ulaşıp ulaşmayacağı kişinin doğru işlemleri seçip seçmediğine bağlıdır. Birey yeni problem durumları çözmek veya çözüme kavuşturmak için yeni sulara yelken açmaya hazırdır. Bu süreç yaşam boyu sürüp gidecektir. Bireyin yaşantısında karşılaştığı problem alanlarından biri de kişiler arasında yaşanan problemlerdir. Kişilerarası problem, etkileşimde bulunan taraflardan en az

20 3 birinin, mevcut etkileşim biçimi ile ideal etkileşim biçimi arasındaki farkı algıladığı, bu fark yüzünden gerginlik hissettiği, gerginliği ortadan kaldırmak için girişimlerde bulunduğu, ancak girişimlerinin engellendiği durum (Öğülmüş, 2006, s.9) olarak tanımlanmaktadır. Bu durumda kişilerarası problem çözme, bireyin kişilerarası ilişkilerde yaşadığı mevcut durum ile ulaşmak istediği durum arasındaki farkın algılandığı ve bunun yol açtığı gerginliği ortadan kaldırmaya yönelik çabaları içeren bilişsel ve davranışsal bir süreç olarak ifade edilebilir (Öğülmüş, 2006). Bingham (2004), problem çözme sürecinin yaratıcı düşünme, zeka, duygular, irade ve eyleme geçme, ihtiyaç, amaç, değer, beceri, alışkanlık (geçmiş deneyimler) ve tutumlar gibi etmenlerden etkilendiğini öne sürmektedir. Bu etmenlerden özellikle kişisel algı, geçmiş yaşantılar ve onlara verilen anlam sonucunda oluşmaktadır. Buna göre bir kimsenin bir problem karşısında neyi algıladığı onun problemi ne şekilde çözdüğünü de etkileyebilmektedir. Genellikle problem durumundaki ilk algılama gerçeğin kendisi olamamaktadır. Problem çözme süreci, kişinin sahip olduğu kişisel algıları ndan etkilenmektedir. Heppner, Witty ve Dixon (2004) kendini etkili problem çözücü olarak algılayan bireylerin özelliklerini şu şekilde sıralamışlardır: a) Bu bireyler akılcı olmayan inançlara ve işlevsel olmayan düşüncelere daha az sahiptirler. Başarılı problem çözme performanslarını yetenek ve çabalarına, kişisel problemlerinin sebebini ise çaba eksikliğine bağlamaktadırlar. Çözümü değişime olan güçlü istekleri olarak görmektedirler. Tüm bunlar problem çözme sürecindeki ısrarlarını artırmaktadır. b) Kendileri hakkında daha az olumsuz düşünceye sahiptirler. Problemleri çözmede daha istekli ve ısrarcıdırlar, problemlerle mücadele ederken hazlarını erteleyebilirler. Problem çözmede başarılı olma beklentilerine sahiptirler, zayıf performanslarından sonra daha zor ve karmaşık görevleri denemeye hazırdırlar. Sonuç olarak kendini etkili problem çözücü olarak algılayanların, psikolojik olarak daha sağlıklı oldukları söylenebilir. Bu kişiler problemlerle daha etkili biçimde başa çıkabilmektedirler (Heppner, Witty ve Dixon, 2004). Ayrıca kendisini problem çözmede yeterli olarak algılayanların kişilerarası ilişkilerde daha girişken oldukları, daha olumlu benlik algısına sahip oldukları ve akademik yönden daha uygun çalışma yöntemleri ve durumları sergiledikleri görülmektedir (Şahin, Şahin ve Heppner, 1993).

21 4 Etkili problem çözmenin iyimserlik, umut, yüksek öz-saygı ve kendine güven, fiziksel ve duygusal sağlık ve güçlü bir yaşam doyumu ile ilişkili olduğu bulunmuştur (Nezu ve diğerleri, 2007). Etkili problem çözen bireyler problemleri tehdit yerine olumlu gelişim için fırsat olarak görürler, zorlukların üstesinden etkili şekilde gelebileceklerine ilişkin kendilerine güvenirler, problemlerden kaçınmak yerine problemleri çözmek için dikkatli, planlı ve sistematik bir tutum benimserler. Bu etkili problem çözme becerileri bireylerin, hayatın zorluklarına daha başarılı bir şekilde uyum sağlama olasılıklarını arttırır (Nezu ve diğerleri, 2007). Kişinin yaşamdaki problemler ve bu problemleri çözme konusundaki kişisel yetenekleri ile ilgili inançlarını, değerlendirmelerini ve duygularını yansıtan görece kalıcı bilişsel-duyuşsal şemaları içeren süreç, D Zurilla, Nezu ve Maydeu-Olivares (2004) tarafından probleme yönelim olarak adlandırılmaktadır. Bireyler bir problemle karşılaştığında çeşitli tepkilerde bulunmaktadır. Bireyin kendisi ve sorunlarla ilgili bilişlerini, tutumlarını ve inançlarını içeren probleme yönelim, bireylerin probleme hangi yönde tepki vereceğini belirler (D Zurilla, Nezu ve Maydeu-Olivares, 2004). Bireyin probleme yönelimi olumlu veya olumsuz olabilmektedir. Probleme olumlu yönelim kavramı, kişinin sorunlar karşısında olumlu bir tutum içerisinde olduğunu ifade etmek için kullanılır. Problemlere olumlu tutumla yönelen insanlar; problemleri olduğunda onları doğru bir biçimde algılayabilir ve göz ardı etmez; problemlerini yaşamın bir parçası olarak görür, problemlerinin nedenlerini doğru kaynaklara atfedebilir, problemi faydalanılacak, olumlu bir şey olarak algılar, problemlerin çözülebilir olduğuna, yaşamda karşılaştığı problemleri çözebilmek için yeteneklerinin yeterli olduğuna inanır, problemlerin başarıyla çözülmesinin çaba ve zaman gerektirdiğinin bilincinde, problemleri çözme konusunda kararlıdır (D Zurilla ve diğerleri, 2004). Probleme olumsuz yönelen kişiler ise sorunlar karşısında işlevsel olmayan, olumsuz tutumlara sahiptir. Probleme olumsuz yönelen bireyler problemlerin nedenlerini ya kendilerine ya da başkalarına atfeder. Problemler ortaya çıktığında onları göremez veya görmezden gelir, problemleri birer tehdit olarak algılar. Problemlerin çözümünün çok zor olduğu yönünde bir inançları vardır, problemlerin çözümü konusunda kendi yetenek ve becerileri hakkında şüpheleri vardır, problemler

22 5 ortaya çıktığında kendini kolayca hüsrana uğramış ve tedirgin hisseder (D Zurilla ve diğerleri, 2004). Kendilerini etkisiz problem çözücü olarak algılayan bireyler a) çoğunlukla problemlerin birdenbire ortadan kalkacağına inanmak isterler b) duygusal odaklı başa çıkma stratejilerini daha çok kullanırlar c) zorlu kişilerarası karşılaşmalarda daha fazla duygusal uyarılma ve yoğun duygulanım yaşarlar d) yardım almadan üstesinden gelemeyecekleri duygusal problemlerle daha fazla karşılaşırlar (Heppner, Witty ve Dixon, 2004). Probleme olumsuz yönelim, problem çözme literatüründe üzerinde en çok durulan kavramlardan biridir. Bunun sebebi, probleme olumsuz yönelimin psikolojik uyumsuzluk göstergeleriyle olan güçlü ilişkisidir. Probleme olumsuz yönelim, akademik başarısızlık (Saracaloğlu, Serin ve Bozkurt, 2002; Kurtyılmaz, 2005; Derin, 2006), depresyon (Eskin, Ertekin, Harlak ve Dereboy, 2008; Ergin, 2009), intihar (D Zurilla, Chang, Nottingham ve Faccini, 1998), stres (Bell ve D Zurilla, 2009; Nezu, Nezu ve D Zurilla, 2007) ve anksiyete (D Zurilla ve diğerleri, 2004) gibi uyumsuzluk göstergeleriyle yakından ilişkilidir. Ellis ve Dryden a (1997) göre insanın yaptığı yorumlama ve değerlendirmelerin altında akılcı ve akılcı olmayan inançların karışımından oluşan, bireyin inanç sistemi yatar. Nesnel gerçeklikle uyumlu olmaya eğilimli olan akılcı inançlar ve değerlendirmeler, koşullara bağlı ve göreceli bir şekilde ifade edilirler, kişinin değerlilik duygularını ve amaca yönelik eylemlerini arttırırlar. Akılcı olmayan inançlar ise genellikle gerçekliğin çarpıtılmasıdırlar, koşulsuz ve mutlak bir şekilde ifade edilirler ve uygunsuz duygulara yol açarlar, çoğu kez de hedefe ulaşmayı engellerler. Beck (1976) ise problemlerin yanlış öncüller ve yanlış kavramsallaştırmalardan hareketle gerçeğin belirli biçimlerde çarpıtılmasından kaynaklandığını ifade eder. Bu çarpıtmaların temelini, kişinin gelişimi boyunca aldığı hatalı öğrenmeler oluşturmaktadır. Kişi, önceki tecrübelerin uygunsuz ve yetersiz olması yüzünden, diğerlerinin davranışlarından yanlış anlamlar çıkarabilir. Bilişsel terapi modeli üç temel bilişsel yapı olan otomatik düşünceler, ara inançlar ve temel inançların üzerinde durur (Beck, 2001). Otomatik düşünceler, kişinin zihninde

23 6 otomatik olarak beliren kısa düşüncelerdir. Bireyler bu düşüncenin farkında değildir; ancak bu düşünceleri takip eden duygusal durumun farkındadır. Bu düşünceler hiç eleştirilmeden doğru olarak kabul edilir. Çok hızlı ve örtüktürler. Sözcükler ya da imajlar şeklinde ortaya çıkabilirler. Yüzeyde ortaya çıkan bu düşünceler daha kalıcı olan bilişsel olgularla, yani inançlarımızla ilgilidir. Ara inançlar ve temel inançlar olmak üzere iki tür inanç vardır. Ara inançlar kişinin kendisi, diğerleri ve kişisel yaşantısı ile ilgili kural, tutum ve varsayımlardır. Bu inançların gelişimi temel inançlar tarafından etkilenmektedir. Bireyin herhangi bir durumu nasıl algıladığını etkilemektedir. Temel inançlar ise en derinde olan zihinsel yapı taşlarıdır. Bu inançlar kişinin kendisine ve diğerlerine yönelik geliştirilmektedir. Çocuk, kendisi için önemli insanlarla etkileştikçe bu inançlar gelişmeye başlar. Araştırmalar akılcı olmayan inançlar, fonksiyonel olmayan tutumlar, fonksiyonel olmayan tutumlar sonucu oluşan bilişsel çarpıtmalar ve otomatik düşüncelere sahip olan kişilerin uyum düzeylerinin düşük olduğunu ve bu kişilerin problem çözmede kendilerini yetersiz olarak algıladıklarını göstermektedir (Heppner, Reeder ve Larsonn, 1983; Hisli, 1990; Tümkaya ve İflazoğlu, 2000; Güven, 2005; Ağır, 2007; Çapari ve Gökçakan, 2008). Özetle probleme olumsuz yönelen, kendini problem çözmede yetersiz olarak algılayan bireyler psikolojik uyum sorunları yaşamakta, algılamaları ise akılcı olmayan inançları, fonksiyonel olmayan tutumları, bilişsel çarpıtmaları ve otomatik düşüncelerinden etkilenmektedir. Fonksiyonel olmayan tutumlarla ilgili yurtdışında yapılan araştırmalar, fonksiyonel olmayan tutumlar ile depresyon ilişkisi üzerine yoğunlaşmış ve çalışmalar genellikle depresif bireylerle yürütülmüştür (Wilbert ve Rupert, 1986; Roberts, Gotlib ve Kassel, 1996; Francis, Charlton ve Power, 1995; Dykman ve Johll, 1998; Kahler, Brown, Strong, Lloyd-Richardson ve Niaura, 2003; Liu, 2003; Tam ve Wong, 2007; Beevers, Meyer, Strong, Pilkonis ve Miller 2007; Lee ve Hankin, 2009; You, Merritt ve Conner, 2009). Ülkemizde ise fonksiyonel olmayan tutumlar ile ilgili araştırmalar genellikle fonksiyonel olmayan tutumların azaltılmasında bilişsel-davranışçı müdahalelerin etkisini incelemeye yöneliktir (Duy, 2003; Uçan Şimşek, 2003; Aracı, 2007). Problem çözme becerileri ile fonksiyonel olmayan tutumlar arasındaki ilişkiyi, Hisli (1990) nin

24 7 liseli ergenlerle yaptığı araştırma dışında inceleyen herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu sınırlılıklar göz önünde bulundurularak araştırmada kişilerarası problem çözme becerileri ile fonksiyonel olmayan tutumlar arasındaki ilişkinin incelenmesi uygun görülmüştür. Araştırma kapsamında eğitim fakültesinde öğrenimine devam eden, öğretmenliğe aday öğrencilerle çalışılmıştır. Tüm bu açıklamalardan yola çıkılarak bu araştırmanın problem cümlesi şu şekilde ifade edilebilir: Eğitim fakültesi öğrencilerinin kişilerarası problem çözme becerileri ve yönelimleri ile fonksiyonel olmayan tutumları arasında anlamlı bir ilişki var mıdır? 1.2.Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın amacı, eğitim fakültesinde okumakta olan son sınıf öğrencilerinin kişilerarası problem çözme becerileri ve yönelimleri ile fonksiyonel olmayan tutumları arasındaki ilişkiyi incelemektir. Bu amaç doğrultusunda üç ana soruya cevap aranmıştır: 1. Eğitim fakültesi öğrencilerinin kişilerarası problem çözme becerileri ve yönelimleri cinsiyet, bölüm, anne-baba öğrenim düzeyi, yaşamın çoğunun geçirildiği yere göre anlamlı bir biçimde farklılaşmakta mıdır? 2. Eğitim fakültesi öğrencilerinin fonksiyonel olmayan tutumları cinsiyet, bölüm, anne-baba öğrenim durumu, yaşamın çoğunun geçirildiği yere göre anlamlı bir biçimde farklılaşmakta mıdır? 3. Eğitim fakültesi öğrencilerinin kişilerarası problem çözme becerileri ve yönelimleri ile fonksiyonel olmayan tutumları arasında anlamlı bir ilişki var mıdır? Bu ana sorulara ilişkin alt amaçlar ise şunlardır: 1. Eğitim fakültesi öğrencilerinin kişilerarası problem çözme becerileri ve yönelimleri cinsiyetlerine göre anlamlı bir biçimde farklılaşmakta mıdır? 2. Eğitim fakültesi öğrencilerinin kişilerarası problem çözme becerileri ve yönelimleri bölümlerine göre anlamlı bir biçimde farklılaşmakta mıdır? 3. Eğitim fakültesi öğrencilerinin kişilerarası problem çözme becerileri ve yönelimleri anne-baba öğrenim düzeyine göre anlamlı bir biçimde farklılaşmakta mıdır?