Chapter 22. Gelişmekte olan Ülkeler: Büyüme, Kriz ve Reform. Slides prepared by Thomas Bishop

Transkript

2 Önizleme Zengin ve yoksul ülkeler Yoksul ülkelerin Özellikleri Yoksul ve orta gelir ekonomilerde borçlanma Temel Günah (original sin) problemi Krizlerden çıkarılan dersler ve potansiyel reformlar Coğrafyanın ve insan sermsayesinin yoksulluktaki rolü Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 22-2

3 Zengin ve Yoksul Tablo ülke grubu için Ekonomik Refah İndikatörleri, 2011 Kişi Başı GSYİH (2008 ABD $) Yaşam Beklentisi (Life expectancy) Düşük gelir Düşük-orta gelir 2, Yüsek-orta gelir 7, Yüksek gelir 43, Kaynak: Dünya Bankası Düşük gelir: çoğu sub-saharan Afrika, Hindistan, Pakistan Düşük-orta gelir: Çin, Caribbean ülkeleri Yüksek-orta gelir: Brezilya, Meksika, Suudi Arabistan, Malezya, Güney Afrika, Çek cumhuriyeti Yüksek gelir: A.B.D., Singapur, Fransa, Japonya, Kuweyt Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 22-3

4 Zengin ve Yoksul (devam) Bazı eski orta ve düşük gelir ekonomileri yüksek gelir ülkelerden daha hızlı büyümesine, ve böylece yüksek gelir ülkeleri yakalamasına (catch up with) karşın, diğerleri zayıf düşmüştür. Yüksek gelir ülkeler ile bazı eski orta ve düşük gelir ülkelerin gelir seviyeleri yakınsamıştır. Ancak bazı yoksul ülkeler en düşük büyüme oranlarına sahiptir. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 22-5

10 Yoksul Ülkelerin Özellikleri Yoksulluğun Nedeni Nedir? Zor bir soru, ancak düşük gelir seviyesi ülkeler yoksulluğa etki edecek aşağıdaki özelliklerden en az birkaçına sahiptir: 1. Ekonomide devlet kontrolü Ticaret engelleri Sanayide üretimin doğrudan kontrolü ve GSMH'ya göre yüksek seviye hükümet alımları Finansal işlemlerin doğrudan kontrolü Azaltılmış rekabet yeniliği azaltır; piyasa fiyatları eksikliği kaynakların etkin tahsisini önler Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

11 Yoksul Ülkelerin Özellikleri (devam) 2. Yüksek enflasyon ve istikrarsız üretim ile istihdama neden olan sürdürülemez makroekonomik politikalar Hükümetler vergiler yoluyla borçları için ödeme yapamıyorsa, borçlarını finanse etmek için para basabilirler. Senyoraj (Seignoirage) para basımı karşılığı reel ürün ve hizmetlerin ödenmesidir. Senyoraj genelde yüksek enflasyona yol açar. Yüksek enflasyon hükümetin geri ödemek zorunda olduğu borcun reel maliyetini azaltır ve kreditörler için geri ödemenin reel değerini düşürür. Yüksek ve değişken enflasyon toplum için maliyetlidir; kararsız üretim ve istihdam da pahalıya mal olur. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

12 Yoksul Ülkelerin Özellikleri (devam) 3. Tasarruf sahiplerinden borç alacaklara fon transferine izin veren finansal piyasaların eksikliği 4. Ekonomik kanun ve regülasyonların zayıf uygulaması Zayıf mülkiyet hakları uygulanması: bireyler ve kurumların üretim süreçlerine daha az yatırım yapmak istemesine, tasarruf sahiplerinin yatırımcılara/borçlulara borç vermeye daha az istekli olmasına neden olur. Zayıf kredi sözleşmeleri ve iflas kanunları uygulaması: tasarruf sahiplerinin yatırımcılara/borçlulara borç vermeye daha az istekli olmasına neden olur. Zayıf vergi kanunlarının uygulanması (bkz 2): vergi gelirlerinin tahsilatını zorlaştırarak seignoirage zorunlu yapar, vergi kaçakçılığı problemini doğurur (bkz 5). Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

13 Yoksul Ülkelerin Özellikleri (devam) Zayıf bankacılık ve finansal regülasyonları uygulanması: (örnek: inceleme eksikliği, varlık kısıtlamaları ve sermaye gereklilikleri) bankalar ve firmaların riskli hatta hileli aktivitelere girmesine ve tasarruf sahiplerinin bu kurumlara borç vermeye daha az istekli olmasına neden olur. İzleme eksikliği şeffaflık eksikliğine neden olur (bilgi eksikliği). Ahali Tehlike (Moral hazard): Bir işlemi gerçekleştiren tarafın bu aktiviteler hakkında tam bilgi sahibi olmayan diğer tarafa göre uygunsuz olarak düşünülebilecek (örneğin, çok riskli veya sahte) aktivitelere girmesi tehlikesi. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

14 Yoksul Ülkelerin Özellikleri (devam) 5. Resmi GSYİH ya oranla büyük bir kayıt dışı ekonomi (underground economy) ve büyük miktarda yolsuzluk Ekonomide devlet kontrolü (bkz 1) ile kanun ve regülasyonların zayıf uygulanması (bkz 4) nedeniyle, yeraltı ekonomisi ve yolsuzluk çoğalır. 6. Birçok gelişmekte olan ülke doğal kaynaklar ve tarım ihracatın büyük oranını oluşturur. Örneğin Rusya da petrol, Malezya da timber, Güney,Afrika da altın, Kolombiya da kahve 7. Okuma-yazma, aritmetik ve diğer eğitim ve öğretim göstergelerinin düşük olması: düşük insan sermayesi (human capital) seviyesi insan sermayesi işgücünü verimli kılar Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

15 Şekil 22-1: Yolsuzluk ve Kişibaşı Gelir Kaynak: Transparency International, Global Corruption Report; World Bank, World Development Indicators. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

16 Düşük ve Orta Gelirli Ekonomilerde Borçlanma ve Borç Birçok orta ve düşük gelir ülkesinin bir özelliği de genel olarak yabancı ülkelerden borçlanmış olmalarıdır. Yabancı ülkelerden gelen finansal varlık akışları ile ileride daha fazla üretim ve tüketime yol açacak yatırımları finanse edilebilir. Nacak bazı yatırım projeleri başarısız olur ve diğer bazı borçlanılan fonlar da temel olarak tüketim amacıyla kullanılır. Bazı ülkeler ülke ekonomileri durağanlaştığında ya da finansal kriz dönemlerinde borcunu geri ödeyememe durumuna düşmüştür (default) Ancak bu trend son yıllarda tersine dönmüştür ve bu ülkeler tasarruf etmeye başlamıştır. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

17 Düşük ve Orta Gelirli Ekonomilerde Borçlanma ve Borç (devam) Milli Tasarruf Yatırım= Cari hesap (current acount) (National Saving Investment= Current Acount) Cari açık ortalama olarak ihracat eksi ithalata değerine eşit Milli tasarrufları yatırımlarından düşük olan ülkeler finansal varlık akışı (financial inflows) ve negatif cari açığa sahiptir (ticaret açığı )(trade deficit). Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

18 Düşük ve Orta Gelirli Ekonomilerde Borçlanma ve Borç (devam) Tablo Başlıca Petrol ihracatçısı ülkeler ile diğer yoksul, orta ve yüksek gelir seviyesi ülkelerin Cari Hesap Dengesi, Milyar A.B.D.$ Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

19 Düşük ve Orta Gelirli Ekonomilerde Borçlanma ve Borç (devam) Tablo Başlıca Petrol ihracatçısı ülkeler ile diğer yoksul, orta ve yüksek gelir seviyesi ülkelerin Cari Hesap Dengesi, Milyar A.B.D.$ Başlıca Petrol İhracatçıları Diğer yoksul ve orta gelir ülkeleri Yüksek gelir ülkeleri Kaynak: IMF, World Economic Outlook Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

21 Düşük ve Orta Gelirli Ekonomilerde Borçlanma ve Borç (devam) Finansal kriz şunları içerebilir: 1. Borç krizi: devletin (sovereign) ya da özel sektörün borcunu geri ödeyememesi. 2. Ödemeler dengesi krizi: sabit döviz kuru sistemi altında. 3. Bankacılık krizi: özel sektör bankaları için iflas ve diğer problemler. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

22 Temel Günah (Original Sin) Problemi A.B.D., Japonya ve Avrupa ülkelerinde devlet ve özel sektör borçları çoğunlukla kendi para birimleri cinsinden. Ancak yoksul ve orta gelir ülkeler uluslararası finansal sermaye piyasalarında borçlandıklarında, borçları genellikle A.B.D. doları, yen ya da Euro üzerinden: temel günah (original sin) adıyla anılan durum Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

23 Temel Günah (Original Sin) Problemi A.B.D., Japonya ve Avrupa ülkelerinin kendi paraları değer kaybederse, yerli para cinsinden olan yükümlülükleri (borç) artmaz, ancak yabancı varlıklarının değeri artar. Yerli paranın devalüe edilmesi net yabancı servet (wealth) artışına sebep olur. Birçok yoksul ve orta gelir ekonomilerde yerli paranın değer kaybı/devalüasyon olursa, yükümlülükler yabancı para üzerinden olduğu için yükümlülüklerin (borç) değeri artar Yerli paranın devalüe edilmesi net yabancı servet (wealth) azalışına sebep olur. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

24 Temel Günah (Original Sin) Problemi (devam) Özel olarak, toplam talepte bir düşüş yerli parada değer kaybına/devalüasyona neden olur. Eğer varlıklar yerli para yükümlülükler (debt) yabancı para üzerinden ise ve bu durum net yabancı servet azalışına neden olur. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

25 Krizlerden Çıkarılan Dersler 1. Sabit döviz kurunun riskleri vardır: Hükümetler ihracat ve ithalat sektöründe istikrar sağlamak için döviz kurunu sabitlemek isterler. Ancak bunun bedeli yüksek faiz oranları ya da yüksek işsizlik olabilir. (Hükümet bütçe açıkları ya da para arzındaki arıştan kaynaklanan) Yüksek enflasyon ya da yerli ihraç ürünlerine olan talep düşmesi paranın aşırı değerlenmesine (overvalued currency) ve devalüasyon baskısına neden olur. Devalüasyon baskısı altında, sabit döviz kuru taahhüdü genellikle yüksek faiz oranları (para arzında azalma) ve yerli fiyatlarda düşüş anlamına gelir. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

26 Krizlerden Çıkarılan Dersler (devam) Fiyatlar devlet açığının azaltılması ile düşürülebilir. Ancak bu toplam talep, üretim ve istihdamda düşüşe neden olur. Sabit kur bankalar ve firmaları yabancı para üzerinden borçlanmaya teşvik edebilir. Ancak bir devalüasyon bu borcun yükümlüğünü arttırır. Bu da bankacılık krizi ve iflasa neden olabilir. Sabit döviz kuru taahhüdü finansal krizlerin daha da kötüleşmesine neden olabilir: Yüksek faiz oranları bireysel ve kurumsal kredilerin ödenmesini güçleştirir, ve merkez bankası güçlük çeken bankalara vermek üzere rahatça para basamaz (son kredi mercii (lender of last resort olarak) kareket edemez). Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

27 Krizlerden Çıkarılan Dersler (devam) 2. Finansal regülasyonların zayıf uygulanması riskli yatırımlara ve para birimi patladığında ya da üretim, gelir ve istihdamda düşüş olduğunda bankacılık krizine sebep olabilir. 3. Finansal varlık akışının sağlam finansal regülasyonlar uygulanmadan liberalleştirilmesi iktisadi durgunluk (resesyon) zamanında yatırımlar değer kaybederken sermaye kaçışına neden olabilir. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

28 Krizlerden Çıkarılan Dersler (devam) 4. Beklentilerin önemi: Sağlıklı ekonomiler bile beklentilerin değişmesi halinde krizlere karşı savunmasızdırlar. Bir ekonomiye ait beklentiler diğer ekonomiler olumsuz olaylardan mustaripken değişebilir. Uluslararası krizler bulaşıcılıktan (contagion) kaynaklanabilir: Bulaşıcılık (contagion): Bir ülkedeki olumsuz bir olayın diğer ülkelerde benzer olaylara sebep olması Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

29 Krizlerden Çıkarılan Dersler (devam) 5. Uygun/yeterli miktarda resmi uluslararası rezerv sahibi olmanın önemi: Resmi uluslararası rezervler sadece cari açık için değil, daha önemlisi spekülasyon ve finansal kriz beklentilerine dayalı sermaye kaçışlarından korunmak için de gerekli. Çin, Rusya, Hindistan, Brezilya ve diğer ülkeler yaşadıkları krizlerden sonra resmi uluslararası rezervlerini arttırdılar. Ülke sabit döviz kuru benimsiyorsa, Çin gibi, büyük miktarda rezerv tutmasının ek sebepleri var. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

31 Potansiyel Reformlar Önleyici Tedbirler: 1. Daha iyi kontrol ve şeffaflık: daha çok bilgi yatırımcıların iyi ve kötü zamanlarda doğu finansal kararalar vermesini sağlar 2. Finansal kuralların uygulanması moral hazardı azaltır 3. Mevduat sigortası ve rezerv gerekleri 4. Borç finansmanı (debt finance) yerine öz sermayenin arttırılması (equity finance) 5. Merkez bankaları ya da IMF aracılığıyla zor durumdaki bankalara kredilerin arttırılması? Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

32 Potansiyel Reformlar (devam) Kriz sonrası reformlar: 1. Devletlerin borcunun ödememesi durumu için iflas kuralları ve özel sektör borcu için geliştirilmiş iflas kanunları. 2. Hükümetler, merkez bankaları ve hatta özel sektöre borç veren kurum olarak (lender of last resort ) IMF ye daha az ya da daha çok rol verilmesi? (bkz 5) Ahlaki tehlikeye (Moral hazard) karşılık kriz öncesi ve sonrası sigortanın yararı. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

33 Coğrafya, İnsan Sermayesi ve Kurumlar Yoksulluğun nedenleri nedir? Zor bir soru, ekonomistler coğrafya mı yoksa insan sermayesi mi ekonomik ve politik kurumları ve nihayetinde yoksulluğu etkilemede daha önemli konusunu tartışıyor. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

34 Coğrafya, İnsan Sermayesi ve Kurumlar (devam) Coğrafya önemlidir: 1. Uluslararası ticaret büyüme için önemlidir. Okyanus limanları ve coğrafik ticaret engellerin olmaması yabancı piyasalarla ticareti geliştirir. Kara ile çevrili ve dağlık bölgelerin yoksul olacağı tahmin edilir. 2. Coğrafyanın kalkınmada önemi rolü olan kurumları belirlediği söyleniyor. Coğrafya Batılıların kolonilerde ekonomik kalkınmayı etkileyen mülkiyet hakları ve uzun vade yatırımları oluşturup oluşturmadığını belirlemiştir. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

35 Coğrafya, İnsan Sermayesi ve Kurumlar (devam) Coğrafya Batılıların sıtma ve diğer hastalıklardan ölüp ölmediğini belirledi. Yüksek ölüm oranları ile, uzun vadeli ekonomik büyüme lehine kurumlardan ziyade kolonilerin kaynaklarını hızlı yağmaya dayalı uygulamalar ve kurumlar kurdular. Yağmacılık, Batılılardan siyasi bağımsızlık sonrasında bile, mal müsaderesine ve yolsuzluğa yol açtı. Coğrafya aynı zamanda yerli ekonomilerin plantasyon tarım için daha iyi olup olmadığını belirledi, bu da gelir eşitsizliği ve politik eşitsizliğe neden oldu. Bu sistem altında, eşit mülkiyet hakları geliştirilmedi, uzun vade ekonomik büyümeyi engelledi. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

36 Coğrafya, İnsan Sermayesi ve Kurumlar (devam) İnsan sermayesi önemlidir: Nüfus daha okur yazar, daha sayılara hakim ve eğitimli oldukça uzun vadede ekonomik büyüme gerçekleştiren kurumlar gelişir. Coğrafyadan ziyade, Batılı kolonileşme ve plantasyon tarım; eğitim seviyesi ve diğer insan sermayesi şekilleri ekonomik büyümeyi destekleyen mülkiyet hakları (property rights), finansal piyasalar, uluslararası ticaret ve diğer kurumların varlığını belirler. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved