TEDARİK ZİNCİRİ YÖNETİMİ ÖZET ÜNİTE

Transkript

1 TEDARİK ZİNCİRİ YÖNETİMİ ÖZET ÜNİTE 8

2 ÜNİTE 8 STOK YÖNETİMİ Stok tutma işletmeler açısından oldukça büyük ve maliyetli bir yatırımdır.stok yönetiminin etkin bir biçimde gerçekleştirilmesi gerek nakit akış hızını gerekse yatırımların geri dönüş oranını etkileyecektir. İŞLETMELERİN STOK TUTMA NEDENLERİ Stok: İşletmeler tarafından tedarik edilen ve işletmede tutulan ürün ve malzemelerdir. Envanter: Stokta tutulan şeylerin listesidir. İşletmeler farklı nedenlerden dolayı stok tutmaktadırlar. Bu nedenler şunlardır: Ölçek ekonomisine ulaşmak Arz ve talebi dengelemek Üretimde uzmanlaşmak Yeniden sipariş ve talepteki belirsizliklerden korunmak Ölçek Ekonomisine Ulaşmak İşletmeler üretim, taşıma ve satın almada ölçek ekonomisine ulaşmak istediklerinde stokla çalışmak durumundadırlar.satın alınan malzemenin büyük miktarda olması malzeme birim taşıma maliyetlerinin düşük olmasına neden olmaktadır. Örneğin, verilen 1 birimlik siparişle 1000 birimlik sipariş aynı işlemle gerçekleştirilir. Bir kamyonun tam yüklü olarak taşıma gerçekleştirmesi daha az yüklü taşıma gerçekleştirmesine göre daha ekonomik olmaktadır.küçük miktarlarda üretim, üretim hattında daha sık değişikliklere neden olacağı için hat değiştirme maliyetlerini yükseltecektir. Büyük miktarlarda üretim, ürünlerin belirli bir dönem taşınarak stoklanmasını gerektirecektir. Ancak büyük miktarlarda stok işletmenin hızlı hareket etmesini engelleyecektir. Stoklar eritilinceye kadar üretim daha az aralıklarla gerçekleştirilecektir. Örneğin Honda araba fabrikasında özellikle kalıp değişim sürelerinin azaltılmasına ilişkin yoğun çabayla hem küçük miktarlarda üretim gerçekleştirilmekte hem de yüksek makine kurulum maliyetleri düşürülmektedir. Arz ve Talebi Dengelemek Sezonluk arz ve talepler, işletmenin stok tutması için gerekebilir. Örneğin bayramlarda çikolata ve şeker, Sevgililer Günü ve Anneler Gününde, büyük miktarlarda çiçek üretilmekte ve satılmaktadır. Bu dönem içinde talebi karşılayacak üretim hacmine ulaşmak çok önemlidir. Diğer taraftan, ürüne olan talep, yıl içinde göreceli olarak düzenli olabilir ancak; gerekli olan ham madde yıl içinde belirli zamanlarda tedarik edilebilir (sebze ve meyve konservesi gibi). Bu durumda bitmiş olan ürüne talep gelmeden önce üretimin yapılıp stoklanması gerekmektedir. Üretimde Uzmanlaşmak Stok, işletmeye ürettiği ürünlerde uzmanlaşmasına olanak sağlar. Bitmiş ürünler müşteri siparişleri doğrultusunda depodan yüklenir. Örneğin, Whirlpool Şirketinde fabrika alanında, üretimle depo faaliyetlerinin birleştirilmesiyle önemli ölçüde tasarruf sağlanmıştır. Bu tip fabrikalar Uzmanlık Odaklı Fabrika olarak da isimlendirilir. Yeniden Sipariş ve Talepteki Belirsizliklerden Korunmak Çevresel belirsizliklerden korunmak için de stok tutulabilir. Talep ve malzemelerin yeniden siparişindeki dalgalanmalara karşı önlem alınmış olur. STOK TÜRLERİ Ham madde, parça ve paketleme stoku: Genellikle üretim ya da imalat süreçlerini beslemede kullanılır.süreç içi stok: Farklı imalat süreçleri arasında oluşan yarı bitmiş ürün stoklarıdır. Bitmiş ürünler: Normalde üretim hattının sonunda oluşan ve depoda tutulan ürünlerdir. Zincirdeki stoklar: Genellikle en yaygın stok tutma türüdür. Bu tip stoklar nihai tüketiciye aktarmak için dağıtım kanalı içinde tutulur. Genel ham madde ve gereçler: Fabrikada belirli bir operasyonu desteklemek için kullanılan ürün karışımını içerir. Yedek parçalar: Yedek parçalar özel bir kategoridir. Üretimde kullanılan makinelerdeki yaşanan arızaların giderilmesinde satış sonrası müşterilere destek verilmesinde kullanılmaktadır.

3 Yukarıdaki sınıflamanın dışında stoklar şu şekilde de sınıflandırılabilir: Ham madde stoku: İşletmeye teslim edilen ancak daha kullanılmayan malzeme, parça ve bileşenlerdir. Süreç içi stok: Üretim süreci içerisinde kullanılmaya başlanmış ancak daha tamamlanmamış malzemelerdir. Bitmiş ürünler: Üretim süreci tarafından tamamlanan ve fabrika içinde müşterilere yükleme için bekleyen ürünlerdir. Bazı stok maddeleri yukarıdaki sınıflandırmaya dâhil edilmez. Örneğin; Tüketim malzemeleri: Yakıt,yağ,kâğıt vb. Stoktaki malın talebinin bağımlı ya da bağımsız olması, stok planlama ve denetiminde kullanılabilecek önemli bir ölçüttür. Genellikle son ürünün üretiminde kullanılan ham madde, alt montaj grubu ve parçalara olan ihtiyaç, son ürüne bağlıdır.bağımlı talep durumunda bir parçaya olan ihtiyaç, o parçanın kullanıldığı bir üst parça ya da ürünün talebine bağımlıdır. Diğer taraftan birbirleriyle ilişkili olmayan ürün ya da parça talepleri bağımsız taleptir. Bağımsız talep Pazar güçlerinden etkilenir; mevsimlik, dönemsel şekilde ya da eğilim şeklinde bir düzen gösterebilir. Bağımlı talep genellikle partiler hâlinde ortaya çıkar. Bir partinin üretimi söz konusu olduğunda parça ihtiyacı oluşur, bir sonraki parti üretimine kadar parça ihtiyacı oluşmaz. Bağımsız talep sisteminde stok kontrolü farklı stok maliyetleri arasındaki dengeye bakılarak sağlanır. Üç temel soruya cevap verilmesi gerekmektedir: 1- Hangi madde stoklanacak? Hiçbir madde ucuz bile olsa fayda maliyet değerlendirmesi yapılmadan stoklanmamalıdır. 2- Ne zaman sipariş verilmelidir? Stok sipariş verme kararı kullanılan stok kontrol sistemine, talebin türüne parçanın değerine, sipariş verme ve teslim alma arasında geçen teslim süresi ve tedarikçinin güvenilirliğine ve diğer faktörlere göre değişir. 3- Ne miktarda sipariş verilmeli? Büyük ve seyrek siparişlerde ortalama stok seviyesi yüksek olmasına karşın, stok yönetimi ve sipariş verme maliyeti düşüktür. STOK MALİYETLERİ Dört temel envanter maliyeti vardır. Bunlar: 1. Sermaye maliyeti: Fiziksel stok maliyetidir. Bu sermaye eğer stoklara yatırılırsa alternatif kullanım alanlarından sağlanabilecek getiri oranından vazgeçilmiş olur. Stoka bağlanan sermaye maliyeti üç faktörün çarpımına eşittir: --Stoktaki ürün ya da ham maddenin parasal değeri --Ürün ya da ham maddenin stokta bulunduğu süre --Stoka bağlı tutulan para birimi başına elde edilebilecek getiri oranı 2. Hizmet maliyeti: Stok yönetimi ve sigorta maliyetidir. 3. Stok tutma maliyeti: Taşıma, depolama ve yerleştirme maliyetleridir. 4. Risk maliyeti: Bu maliyet, stokun çalınması, eskimesi, bozulması ve hasar görmesi neticesinde oluşur. Eskime, tüketici tercihlerindeki kayma veya teknolojik gelişmeler nedeniyle elde kalan ürünlerin değerini yitirmesidir. Bazı ürünler stokta bekledikçe ağırlıklarını kaybedebilirler (örneğin sabun). STOK YÖNETİM VE DENETİM SİSTEMLERİ Uygulamada iki farklı stok yönetim ve denetim sistemi vardır: -- Sabit sipariş miktarı sistemi -- Sabit sipariş dönemi sistemi Sabit Sipariş Miktarı Sistemi Sabit sipariş miktarı sisteminde, stoktan her mal çekilişinde elde kalan stok miktarı önceden belirlenen sipariş miktarıyla karşılaştırılır. Stoklar sipariş miktarına geldiğinde, toplam stok maliyetlerini minimize edecek sabit bir miktarda sipariş verilir. Siparişler temin süresi sonunda teslim alınır. Teslim süresi burada değişkenlik gösterebilir. Sabit Sipariş Dönemi Sistemi Sabit sipariş dönemi sisteminde siparişler sabit aralıklarla verilir. Sipariş dönemi geldiğinde eldeki stok düzeyi belirlenir. Daha önceden belirlenmiş hedef stok miktarını (SN) tamamlayacak kadar sipariş verilir.

4 Sabit sipariş dönemi stok maliyeti, sabit sipariş miktar sistemine göre daha yüksektir. STOK MODELLERİ Stok modelleri deterministik model ve olasılıklı model olarak iki grupta incelenir: Deterministik model, talep ve siparişin verilmesinden malın teslim alınmasına kadar geçen sürenin (temin süresi) bilindiği ve bilinen süreden sapma göstermediği model olmasına karşın, olasılıklı model; talep ve temin süresinin değişkenlik gösterdiği model olmaktadır. Stok Modellerinde Kullanılan Notasyonlar Kısaltma Açıklama TS SN S SM CH CP R Q ESM TM t0 d D Temin süresi Sipariş noktası Stok seviyesi Sipariş miktarı Birim başına yıllık stok bulundurma maliyeti Sipariş başına sipariş verme maliyeti Yıllık talep Sipariş miktarı Qopt=Ekonomik sipariş miktarı Yıllık toplam maliyet Siparişler arasındaki optimal süre Ortalama günlük talep hızı Talep Ekonomik Sipariş Miktarı Modeli Hangi miktarda ve hangi zamanda sipariş verileceğine ilişkin kararlar için kullanılan en basit modeldir. Modelde ideal hale getirilmiş koşullar altında sipariş miktarı ve zamanı belirlenir. Sipariş miktarının yüksek olması, ortalama stok düzeyini yükseltecektir, dolayısıyla yıllık stok tutma maliyeti, sipariş miktarıyla doğru orantılı bir şekilde artacaktır. Diğer taraftan sipariş miktarının artması, verilen sipariş sayısını azaltacaktır. Yıllık toplam stok maliyeti, sipariş miktarı cinsinden yazılırsa denklemimiz şu şekilde olacaktır: TM= Yıllık sipariş verme maliyeti + Yıllık stok bulundurma maliyeti + Yıllık satın alma maliyeti

5 ABC Sınıflandırması ABC sınıflandırması malların bir önem ölçüsüne göre sınıflandırılmasını gerektirir. Önem ölçüsü genellikle yıllık parasal tutar olarak alınır. Parasal kullanım tutarı, bir birim ürünün değeriyle yıllık kullanım miktarının çarpımına eşittir.sınıflandırmada A grubuna düşen ürünler çok önemlidir. Bu gruptaki ürünlerin planlama ve denetimi dikkatli yapılmalıdır. Gözden geçirme aralıkları, optimal sipariş miktarı, sipariş noktası, emniyet stok değerleri, maliyet verilerinin toplanması, talep tahminlerinin duyarlı bir biçimde yapılması gerekmektedir. B grubu ürünlerin önem derecesi daha düşüktür. Planlama, denetim ve tahminler fazla kaynak ve çaba harcamaksızın yerine getirilmelidir. C grubunda ise önemsiz stok kalemleri yer alır. Bu gruptaki mallar için sipariş ve kayıt işlemleri basit, gözden geçirme süreleri uzun tutulmalıdır. Emniyet Stoku ve Hizmet Düzeyi Talep hızında meydana gelen değişme stoktan daha fazla mal çekilmesine neden olabilir. Yine temin süresinin uzaması yeni mal üretiminden önce stokların tükenmesine neden olabilir. Bu bakımdan talep ya da temin süresi değişkenliğinde stoksuz kalma durumuna karşı önlem alınması gerekmektedir.önlem olarak temin süresi boyunca stoksuz kalma riskini azaltmak için güvenlik stoku bulundurulması yoluna gidilir. Talep ve temin süresi birbirleriyle etkileşim hâlinde bulunur. Uygulamada bu etkileşim sonucunda ortaya çıkan değişkenliğe karşı önlem alınmalıdır. Temin süresi haricinde oluşan talep artışları yeni bir siparişin açılmasını sağlar. Kullanım ya da temin süresinde değişkenlik söz konusu olduğunda, sipariş noktası şu şekilde belirlenir: Sipariş Noktası= Temin süresi içinde gerçekleşen talep + Güvenlik Stoku Yüksek güvenlik stoku, beklenmedik yüksek talebin karşılanmasında ve daha iyi müşteri hizmeti sunulmasında önemli bir yer tutar. Ancak büyük miktarda stok tutmanın maliyeti de yüksek olmaktadır.

6 Hizmet düzeyi: temin süresi içinde talebin eldeki stok düzeyini aşmama olasılığı olarak tanımlanabilir. % 95 olarak belirlenmiş bir hizmet düzeyi, % 95 olasılıkla temin süresi boyunca eldeki stokların talebi karşılamaya yeterli olacağı anlamına gelir. % 95 lik hizmet düzeyi % 5 lik stoksuz kalma riskiyle eş anlamlıdır.bu bakımdan en uygun güvenlik stok miktarının belirlenmesi gerekmektedir. Temin süresi içinde gerçekleşen talebin normal dağılım özelliği gösterdiği varsayılırsa; Güvenlik Stoku=Z. temin süresi içinde oluşan talebin standart sapması Z= Arzulanan hizmet düzeyine ulaşmak için gerekli standart sapma sayısı. Z= 1 olursa temin süresi içinde stoksuz kalma riski % 15,9 Z= 2 olursa temin süresi içinde stoksuz kalma riski % 2,3 Z= 3 olursa temin süresi içinde stoksuz kalma riski % 0,1

7 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Genellikle üretim ya da imalat süreçlerini beslemede kullanılan stok türü aşağıdakilerden hangisidir? a) Ham madde, parça ve paketleme stoku b) Süreç içi stok c) Bitmiş ürünler d) Hazırdaki stoklar e) Genel ham madde ve gereçler 2. Aşağıdakilerden hangisi stok tutma nedenleri arasında yer almaz? a) Ölçek ekonomisine ulaşmak b) Arz ve talebi dengelemek c) Üretimde uzmanlaşmak d) Yeniden sipariş ve talepteki belirsizliklerden korunmak e) Yeni tedarikçilerle iş birliği yapmak 3. Stok yönetimi ve sigorta hangi maliyet içinde yer almaktadır? a) Sermaye maliyeti. b) Hizmet maliyeti c) Stok tutma maliyeti d) Risk maliyeti e) Alternatif maliyet İnşaat malzemesi satan bir firmanın fayans siparişi vereceğini varsayalım. İçinde bulunduğumuz yıl fayans için tahmini talep m2, sipariş verme maliyeti sipariş başına TL, üretici işletmeden satın alma maliyeti m2 başına 20 TL dir. Yıllık stok tutma maliyeti m2 başına birim fiyatının % 20 sine eşittir. Temin süresi 3 gündür. Yukarıdaki veriler ışığında aşağıdaki soruları cevaplayınız. 4. Toplam maliyetlerin minimizasyonunu sağlayacak sipariş miktarı nedir? a) b) c) d) e) Sipariş sayısı nedir? a) 8 b) 10 c) 12 d) 14 e) Siparişler arasındaki optimal süre nedir? a) 15 b) 30 c) 45 d) 60 e) 75

8 7. Sipariş noktası nedir? a) 223 b) 345 c) 417 d) 569 e) Toplam stok maliyeti nedir? a) b) c) d) e) Mutfak eşyaları satan bir perakende mağazasında farklı boyutlarda mutfak dolapları satılmaktadır. Mutfak dolabı talebi normal dağılım özelliği göstermekte dolaplara haftalık ortalama 300 adet talep olmaktadır. Dolaba ilişkin talepteki standart sapma 30 adettir. Dolap başına sipariş maliyeti 300 TL, stok tutma maliyeti de 8 TL'dır. Temin süresi 2 haftadır. Arzulanan hizmet düzeyi % 95'tir (Z= 1,64). Yukardaki veriler ışığında aşağıdaki soruları cevaplayınız. 9. Güvenlik stok miktarı ne kadardır? a) 40 b) 50 c) 60 d) 70 e) Güvenlik stok maliyeti ne kadar olmaktadır? a) 480 b) 500 c) 520 d) 540 e) 560 Cevap Anahtarı:1.A, 2.E, 3.B, 4.A, 5.A, 6.C, 7.C, 8.C, 9.D, 10.E