TEDARİK ZİNCİRİ YÖNETİMİ ÖZET ÜNİTE

Transkript

1 TEDARİK ZİNCİRİ YÖNETİMİ ÖZET ÜNİTE 10

2 ÜNİTE 10 TEDARİK ZİNCİRİ RİSK YÖNETİMİ Tedarik zinciri için risk, özellikle öngörülemeyen olaylar nedeniyle ürün akışının kesintiye uğramasıdır. Tedarikçinin, müşteriye yapacağı bir sevkiyatta, çok sayıda risklerle karşılaşılabilir. Ürünler belirlenen tarihten geç teslim edilebilir, kaybolabilir ya da hasar görebilir, yanlış ürünler teslim edilebilir ya da eksik ürün gönderilebilir, teslim başka bir adrese yapılabilir, faturalamada hatalar olabilir, müşteri ödeme yapmayabilir, grev gibi olağanüstü durumlar, tabii felaketler ve kötü hava koşulları gibi daha nice engellerle karşılaşılabilir. Bunun gibi acil önlem alınması gereken riskler tedarik zincirinde daha geniş çaplı etkilere yol açabilir. RİSK VE BELİRSİZLİK Risk, bir olay veya faaliyetin organizasyonu olumsuz etkileyebilme olasılığıdır. Olayların ya da faaliyetlerin planladığı gibi gitmemesi ve sekteye uğramasıdır. Diğer bir kısım tanımlamalar ise şu yöndedir. Risk, bir tehlike, hasar, kayıp, yaralanma ya da başka herhangi bir istenmeyen sonucun gerçekleşmesidir.[riskn = B (kayıpn) x E (kayıpn)] olarak düşünüldüğünde; B (kayıpn), işletmenin kayıplarını, E (kayıpn) ise bireylerin kayıplarının bir olasılığını ifade eder ve bu iki olasılığın çarpımı da risk değerini oluşturur.ortaya çıkabilecek kayıplar şu şekildedir: Finansal kayıplar Performans kayıpları Fiziksel kayıplar Psikolojik kayıplar Sosyal kayıplar Zaman kaybı Riski kontrol edebilmek için şu sorulara cevap verilmesi gerekmektedir: 1. Risk gerçekleştiği takdirde potansiyel kayıplar nelerdir, yani, ne tür kayıplara neden olacaktır? 2. Riskin gerçekleşme olasılığı, yani kayıpların gerçekleşme olasılığı nedir? 3. Kayıpla ortaya çıkacak etkinin derecesi ne kadar önemlidir? Risk, bilinmeyen bir olgunun göstergesidir. İnsanlar genelde risk-belirsizlik terimlerinin aynı anlama geldiğini varsayar, oysa teknik bakımdan önemli bir fark vardır. Belirsizlik gelecekte meydana gelebilecek olayları listelemek anlamına gelir, ama gerçekte olayın meydana gelip gelmeyeceği hakkında herhangi bir fikir yoktur. Risk de gelecekte meydana gelebilecek olayları listelemek anlamına gelir, ama her bir olaya gerçekleşme olasılığı atanabilir. Bu iki kavram arasındaki temel fark riskin gelecekteki olaylar için bazı ölçümlemeler yapabilmesi, belirsizliğin ise ölçülememesidir. Yani, yeni bir ürünün piyasada iyi satılacağını hissedersiniz, ancak ölçemediğiniz için bu belirsizdir. Sonrasında bir pazar araştırması yaparsınız, araştırma sonuçlarına göre bu ürünün % 70 şansı olduğunu söylerken riski ölçmüş olursunuz. Belirsizliğin iki boyutu vardır: (1) Değişkenlik, (2) Çeşitlilik. Değişkenlik, sabit ya da istikrarlı kabul edilen bir değişkenin zaman içerisinde farklılıklar göstermesidir. TEDARİK ZİNCİRİ RİSKİNE YOL AÇAN FAKTÖRLER Tedarik zincirini kırılganlığa iten ve risk oluşturan faktörler şu başlıklar altında toplanabilir: 1. Ürün/hizmet karmaşıklığı: Tüketicilerin ürün ya da hizmetlerden beklentilerinin geçmişe oranla yüksek olması ve ileri teknoloji ürünlerine rağbetin artmasıyla günümüz firmaların ortaya çıkardığı ürün ya da hizmetin karmaşıklık derecesini artırmıştır. 2. Dış kaynak kullanımı: İşletmeler, ana faaliyet alanına girmeyen konulardaki işleri dış kaynak kullanımı (outsourcing) yoluyla gerçekleştirmektedir. Bu bağlamda kendi süreçlerinde kullandıkları parçalar için yetkinlik, teknoloji ve kaynak konularında uzmanlara ihtiyaç duyulur. 3. Küreselleşme: Dünyada ticaretin serbestleşmesi ve uluslararası standartların oluşturulması ile büyük ölçekli firmalar ham maddeyi en ucuz yerden temin etmekte, maliyetlerin düşük olduğu yerde ürettirmekte ve ürünün tüm dünyaya satışını gerçekleştirmektedirler. 4. E-ticaret: Elektronik ticaret, işletmelerin yeni müşteri ve tedarikçilere ulaşmasında, pazardaki hızlı değişime etkin yanıt vermesinde işletmelere önemli fırsatlar sunmuştur. Ancak bu avantajlara diğer rakip firmaların da sahip olması, işletmenin içinde bulunduğu mevcut tedarik zincirindeki kırılganlığı da artırmaktadır. 5. Tek tedarikçi, tek dağıtıcı: Firmalar, ürettikleri ürün ve hizmetlerin karmaşıklığı ve kalite standartlarının korunması nedeniyle tek tedarikçiyle veya dağıtıcıyla çalışmaktadır. TEDARİK ZİNCİRİ RİSK KAYNAKLARI Tedarik zincirindeki risk unsurları beş kategori altında incelenebilir. Bunlar; tedarik riski, talep riski, operasyonel risk, çevresel risk ve güvenlik riskidir.

3 Bunun dışında makro riskler, politik riskler, rekabet riskleri ve kaynak risklerinden de söz edilebilir. 1. Tedarik riski: Tedarikteki kesilme veya aksama önemli bir risk faktörüdür. 2. Talep riski: Firmalar önceden aldıkları siparişler ya da talep tahminleri doğrultusunda üretim planlarını yaparlar. 3. Operasyonel risk: Operasyonel risk, süreç riski ve kontrol riski olmak üzere iki kısımda incelenebilir. Süreç riski, süreçlerimizin duyarlılığı ile ilgilidir. Kontrol riski ise, kendi iç kontrol sistemlerimizin yol açtığı düzensizlikler ve çarpıklıklar varsa şayet tespit edilmelidir. 4. Çevresel risk: Tedarik zinciri üyeleri, dış güçlerin baskılarına maruz kalabilirler. 5. Güvenlik riski: Bilgi sistemlerinin güvenliği, altyapı emniyeti, terörizm, barbarlık, suç ve yüklere sabotaj gibi sonuçlara yol açabilen olaylar bu kapsamda değerlendirilmelidir. Tedarik Zinciri Risk Kaynakları Bu risk kaynakları bir kısım kaynaklarda beş grupta ele alınmaktadır. Talep tarafındaki riskler, tedarik tarafındaki riskler, düzenleyici yasal ve bürokratik risk, altyapı riski ve doğal felaket riski. Burada belirtilen risk kaynakları da yukarıda açıklanan risk kaynakları ile büyük oranda benzeşim göstermektedir. Tedarik zinciri riskleri nicel ya da nitel olarak da sınıflandırılabilir. Nicel riskler; stoksuz kalma, fazla stok, eskime, müşteri indirimi, tedarik zinciri bileşenleri ve malzemelerin yetersiz kullanılmasına ilişkin risklerdir. Nitel riskler ise; tedarik zincirinde kullanılan bileşenlerin ve malzemelerin doğruluğunun, güvenilirliğinin ve hassasiyetinin eksik olmasını içerir. Risk türü Risk Kaynağı Tedarik Riskleri Tedarik, stok, teknoloji erişimi ve envanterin bozulması, fiyat yükselmesi, kalite ; sorunları, teknoloji belirsizliği, ürün karışıklığı, malzeme tasarım değişikliğinin sıklığı Talep Riskleri Yeni ürün tanımlamaları, talepteki değişiklikler (moda, mevsimsellik gibi); sistemdeki karışıklık Güvenlik Riskleri Bilgi sistem güvenliği, altyapı güvenliği, terör, barbarlık, cinayet ve sabotajdan kaynaklanan taşıma ihlalleri Makroekonomik Ücret oranları, ilgi oranları, değiştirme oranları ve fiyat oranlarında meydana gelen Riskler ekonomik değişiklikler Politik Riskler Ulusal hükümetin kota sınırlaması ya da yaptırım gibi faaliyetleri Rekabet Riskleri Rakibin faaliyetleri veya hareketleri hakkında yeteri kadar bilgiye sahip olmama Kaynak Riskleri Beklenmeyen kaynak gereksinimleri Risk Türleri Ve Kaynakları RİSK YÖNETİM SÜREÇLERİ Geleneksel Risk Yönetim Süreçleri Risk yönetimi, gelecekteki olayların ters etkilere yol açabileceği ihtimali üzerine kuruludur. Geleneksel risk yönetimi süreci, risk yönetim sistemini oluşturur. Risk yönetim sistemi, değerlendirmeye dâhil edilen tüm seçeneklere uygulanmalıdır. Risk yönetim sistemi pratik, gerçekçi, verimli ve uygun maliyetli olmalıdır. Geleneksel Risk Yönetimi Süreci Risk Yönetim Süreci Faaliyetler Riskin tanımlanması Riskin kaynak ve tipi tanımlanır. Riskin Risk tipi göz önünde bulundurularak, bunun kişi veya kuruluş üzerindeki etkisi sınıflandırılması değerlendirilir. Risk analizi Risk ve risk gruplarının tipine bağlı sonuçlar, analitik teknikler kullanılarak değerlendirilir. Çeşitli risk ölçüm teknikleri kullanarak riskin etkilerine değer biçilir. Risk tutumu Risk hakkında alınan herhangi bir karar, kararı alan kişi veya kuruluşun riske karşı tutumundan önemli ölçüde etkilenir. Risk tepkisi Riskin ne şekilde yönetilmesi gerektiği ele alınır.

4 Tedarik Zincirinde Risk Yönetim Süreçleri Tedarik zincirinde etkili bir risk yönetimi; risk planlama, risk tanımlama, risk analizi, risk yönetimi ve risk izleme faaliyetlerini içerir. Risk yönetimi araçları, tedarik zinciri risklerini etkin bir şekilde yönetmeyi amaçlar. Bu bağlamda tedarik zinciri risk yönetimi (TZRY), tedarik zinciri kırılganlığını önlemek veya ortadan kaldırmak için potansiyel risk kaynaklarını belirleme ve uygun aksiyon planlarını hayata geçirme olarak tanımlanabilir. 1. Risk Planlam a: Risk planlama, bir program dâhilinde tedarik zinciri risklerini değerlendirme, işleme ve tüm iletişim için genel planlar geliştirir. 2. Risk Tanım lama: Risk tanımlama tedarik zinciri risklerini keşfetme ve belgeleme işlemidir. Etkin bir tedarik zinciri risk tanımlaması, tedarik zinciri içindeki tüm olası risk kaynaklarını belirlemek için anket ve benzeri araçlar kullanılmasını ve kapsamlı araştırmalarla desteklenmesini gerektirir. 3. Risk Analizi: Risk analizi her bir riskin gerçekleşmesi olasılığını belirler ve tahminî etki değeri oluşturur. Etkiler; zamanında teslimat, toplam maliyet ve nihai ürün kalitesi veya performansı cinsinden ölçülür. Etki değerlendirmeleri, niteliksel ve niceliksel tahminleri de kapsayabilir. 4. Risk Yönetimi: Bu adımda, paydaşlar risk sıralaması yapar ve ciddi riskleri en aza indirmek için nelerin yapılması gerektiği belirlenir. Azaltma stratejileri ya ortaya çıkacak risk olasılığını azaltmayı (riskten kaçınma, risk olasılığının kontrolü gibi) ya da gerçekleşmesi beklenen etkiyi azaltma ve ortadan kaldırmayı hedefler (risk transferi, risk etkisinin kontrolü gibi). Azaltma planları, hem maliyet açısından hem de risk olasılığı ve şiddeti üzerindeki etkileri açısından değerlendirilmelidir. Portföy yönetimi tekniği, tedarik zinciri risk yönetimi için uygun bir yöntem olarak önerilebilir. yönetimi için uygun bir yöntem olarak önerilebilir. 5. Risk İzleme ve Azaltma: Risk izleme; risklerin planlanan şekilde yönetilmesini sağlamak ve riskin olası etkilerini maliyet, zaman ve performans bağlamında sistematik olarak takip etmektir. Tedarik zinciri olay yönetim araçları olaylar ortaya çıkmadan önce tanımlamak için de kullanılabilir. Böylece risk azaltma planları olay henüz ortaya çıkmadan yürürlüğe konulabilir. Aşağıdaki şekilde belirtilen tedarik zinciri risk yönetim sürecine benzer şekilde "Beş Aşamalı Risk Yönetim Süreci"nin akış şemasını göstermektedir. Buradan da görüleceği gibi, genel olarak risk tanımlandıktan sonra değerlendirilir ve analizi yapılır. 1. Risk tanımlama Tedarik, operasyon, talep ve güvenlik riskleri içinde risk sınıflandırma ve çoklu kaynaklan kullanma 2. Risk değerlendirme Karar analizleri, durum çalışması ve algı temelli çalışmalar 3. Uygun risk yönetimini stratejini seçme Önerilen stratejiler; sakınma, erteleme, spekülasyon, riskten korunma, kontrol, riskin paylaşılması / transferi ve güvenlik 4. Tedarik zinciri risk yönetimi stratejisini uygulama Karmaşıklık yönetimi, organizasyonel öğrenme, bilgi teknolojisi ve performans ölçümleri 5. Tedarik zinciri risklerini azaltma Beklenmedik risk olaylarına hazırlanmak Tedarik Zinciri Risk Yönetim Süreci Risk Yönetim Matrisi'ni kullanmak tedarik zincirinin geleceği ve sürekliliği açısından son derece önemlidir. Şekilde de gösterildiği üzere risk olasılığı düşük ve riskin etkisinin de düşük olduğu A noktası (taralı bölge), tedarik zinciri için riskin en az olduğu noktayı göstermektedir. Şekildeki beyaz bölgeler ise (B ve C noktaları), tedarik zinciri için riskin orta derecede önemli olduğu, sürekli risk izleme ve yönetme stratejilerinin uygulanması gerektiği bölgelerdir. Son olarak koyu olarak belirtilen D noktasının bulunduğu bölge ise tedarik zinciri açısından bir kırılımın olabileceği, riskin yüksek olasılık ve etki derecesinde olduğu bölgedir ve risk azaltma stratejilerinin uygulanması gereken bölgedir.

5 Tedarik Zinciri Risk Yönetimi Matrisi TEDARİK ZİNCİRİ RİSK YÖNETİM STRATEJİLERİ Stratejik düzeyde risk yönetimi, risk olasılıklarının tanımlanması ve sonuçlarının değerlendirilmesi; istenmeyen olayların, buna bağlı kayıpların veya kayıp olasılıklarının azaltılması için uygun risk stratejilerini belirlemeye odaklanmıştır. Risk azaltma ise olumsuz bir olay olması durumunda, olası sonuçların azaltılması üzerinde durmaktadır. Risk yönetim teknikleri yedi kategoride sınıflandırılır. Bunlar: 1) Sakınma (Avoidance) 2) Erteleme (Postponement) 3) Spekülasyon (Speculation) 4) Riskten korunma (Hedging) 5) Kontrol (Control) 6) Riskin paylaşımı / transferi (Transferring / sharing risk) 7) Güvenlik (Security) 1. Sakınma: Sakınma stratejisi, eğer belirli bir ürün ya da coğrafi bir pazarda faaliyette bulunuluyorsa veya burada belirli tedarikçi ya da müşterilerle çalışıldığında kabul edilemez riskler ortaya çıkıyorsa kullanılır. Sakınma stratejisi, varlıklara yatırım yapmama, pazara geç girme ya da sadece belirsizliğin az olduğu pazarlarda faaliyet gösterme şeklinde kendini gösterir. 2. Erteleme: Erteleme, işletmenin esnekliğini korumak, tüketici ihtiyaçlarına etkin cevap vermek ve maliyetleri azaltmak için kullanılan bir tedarik zinciri iş stratejisidir. Erteleme stratejisi, etiketleme, ambalajlama, montaj ve imalat aşamalarında kolaylıkla uygulanabilir. 3. Spekülasyon: Spekülasyon (seçici risk alma olarak da adlandırılır), ertelemenin tersidir. Spekülasyon, mevcut piyasa yapısının değerlendirilmesi sonrasında oluşan beklentiler dikkate alınarak ve risk üstlenilerek kazanç sağlayabilme çabasıdır. Örneğin, borsada hisse senetleri işlem gören firmalar en küçük haberi bile firmaya avantaj sağlayacak şekilde değerlendirirler. 4. Riskten Korunma: Riskten korunmak için istatistiksel yaklaşım ve ekonomik yaklaşım olmak üzere iki yol vardır. İstatistiksel yaklaşım (sigorta), büyük sayılar kanununa dayanmaktadır. Ekonomik yaklaşım, aynı olay bir defada pek çok insan için meydana geldiğinde çalışan bir yaklaşımdır. Tedarik zinciri bağlamında riskten korunma, tedarikçilerin, müşterilerin ve tesislerin küresel olarak dağınık olmasıyla gerçekleşebilir. Bu dağılım öyle olmalıdır ki, tek bir olay (doğal afet gibi), aynı anda ve aynı büyüklükte tüm zinciri etkilemesin. Bunun için bir yöntem olarak çift kaynak kullanımına.gidilebilir. 5. Kontrol: Bir kısım riskler ki bunlar; fırsatçı davranışlar, tedarikçinin elindeki özel varlıklar, kapasite kısıtları ve tedarikçi-alıcı arasındaki güç dengesizliği gibi, firmaları dikey bütünleşme yönünde teşvik etmektedir. Dikey bütünleşme, tedarik zinciri içinde arz veya talepteki başarısızlık risklerini azaltarak kontrolü artırabilir, ama sabit maliyetler içindeki değişken maliyetleri de yükseltir.çevrede olması muhtemel değişimler nedenleriyle sözleşmeleri esnek tasarlamak riski kontrol etme bağlamında firmaya önemli avantajlar sağlayabilir. 6. Risk transferi / paylaşım ı: Bir tedarik zincirinde risk transferi ve/ veya paylaşımı dış kaynak, off-shoring ve sözleşme ile elde edilebilir. Küresel tedarik zincirinde dış kaynak kullanımı; ürün ya da hizmetlerin içeriden ya da uluslararası kaynaklardan sağlanması şeklinde olabilir. Küresel tedarik zincirlerinde, "off-shoring" terimi sınır ötesi kaynak için kullanılan bir terimdir. Dış kaynak kullanımı (outsourcing) veya sınır ötesi kaynak kullanımı (offshoring) tedarikçilere riskin transfer edilmesini sağlar, ancak aralarında temel bir farklılık vardır; o da sınır ötesi kaynak kullanımında riski kontrol etmek daha zordur.

6 Tedarik zincirlerinde çeşitli düzeylerde sözleşmelerin kullanılması da bir risk paylaşım yöntemidir. Üreticiler farklı kategorilerde kontratlar hazırlamakta, perakendeciler de kendi risk algıları veya risk alabilme gücü doğrultusunda bu sözleşmelerden birini tercih etmektedirler. Örneğin bir üretici bölge bayi, ana bayi, ve tali bayi gibi çeşitli düzeylerde sözleşmeler hazırlamaktadır.(gsm operatör bayilikleri) 7. Güvenlik: Nükleer, kimyasal veya biyolojik unsurlar içeren teknolojik araştırmalar her zaman bir risk oluşturmuştur. Sıralamak gerekirse; olağan dışı veya şüpheli unsurları belirlemek, onlara yoğunlaşmak, örnekler almak bu konuda uygun stratejiler olabilir. Örneğin; Konteyner Güvenliği Girişimi, Terörizme Karşı Gümrük Ticaret İşbirliği (C-TPAT: Customs-Trade Partnership Against Terrorism) ve Güvenli Ticaret Operasyonu Girişimi gibi ülkeler arası çabalar, uzun vadede küresel tedarik zincirinin riskini azaltacak ve uluslararası ticaret güvenliğini arttıracaktır. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Bir tehlike, hasar, kayıp, yaralanma ya da başka herhangi bir istenmeyen sonucun gerçekleşmesi olasılığına ne ad verilir? a) Kaza b) Felaket c) Belirsizlik d) Risk e) Afet 2. Belirsizliğe ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a) Belirsizlik ortamında her bir olayın gerçekleşme olasılığı bilinebilir. b) Belirsizlik ortamında gelecekteki olması muhtemel olaylar bilinemez ve etkileri ölçülemez. c) Belirsizlik, bilinen bilginin bilinmeyen bilgiye oranıdır. d) Belirsizlikte örgütün tüm bireyleri karar verme yetkisine sahip olmalıdır. e) Belirsizlik ortamında en iyi strateji beklegör stratejisidir. 3. Firmaların kendi asli faaliyet alanlarına girmeyen işleri başka işletmelere yaptırmasına ne ad verilir? a) Dış kaynak kullanımı b) Stratejik yönelim c) Stratejik ortaklık d) Uzmanlaşma e) Profesyonelleşme 4. Dünyada ticaretin serbestleşmesi ve uluslararası standartların oluşturulması ile mal ve hizmetlerin, paranın ve enformasyonun sınırtanımamasına ne ad verilir? a) E-ticaret b) Serbest ticaret c) Malların serbest dolaşımı d) Maliyete odaklanma e) Küreselleşme 5. Aşağıdakilerden hangisi tedarik zincirindeki risk kaynakları arasında sayılamaz? a) Tedarik riski b) Talep riski c) Operasyonel risk d) Kalite riski e) Güvenlik riski 6. Aşağıdakilerden hangisi "altyapı riski" ile benzer anlamdadır? a) Tedarik riski b) Talep riski c) Operasyonel risk d) Kalite riski e) Güvenlik riski

7 7. Aşağıdakilerden hangisi Tedarik Zincirinde Risk Yönetim Süreçleri arasında ver almaz? a) Risk Tanımlama b) Risk Analizi c) Risk Tutumu d) Risk Yönetimi e) Risk İzleme ve Azaltma 8. Tedarik zinciri risk yönetimi matrisi hangi amaçla kullanılmaz? a) Her bir olayın olası sonuçlarını tahmin için kullanılabilir. b) Her bir olayın ortaya çıkma olasılığını tespit için kullanılabilir. c) Her bir tedarikçinin olası risk durumunu değerlendirmek için kullanılabilir. d) Dağıtım kanalı risk değerlendirmesi kullanılabilir. e) Çevresel değişimlerin firma üzerindeki etkisini göstermek için kullanılabilir. 9. Varlıklara yatırım yapmama, pazara geç girme ya da sadece belirsizliğin az olduğu pazarlarda faaliyet gösterme şeklinde uygulanan tedarik zinciri risk yönetim stratejisi aşağıdakilerden hangisidir? a) Sakınma b) Erteleme c) Riskten Korunma d) Kontrol e) Güvenlik 10. Dış kaynak kullanımı (outsourcing) veya sınır ötesi kaynak kullanımı (offshoring) hangi risk stratejisi içerisinde değerlendirilir? a) Sakınma b) Riskten korunma c) Kontrol d) Risk transferi e) Güvenlik Cevap Anahtarı: 1.D, 2.B, 3.A, 4.E, 5D., 6.C, 7.C, 8.B, 9.A, 10.D