6. BÖLÜM Üretim Yönetimi

Transkript

1 6. BÖLÜM Üretim Yönetimi

2 Üretim: Tanımı ve Önemi Geniş anlamda üretim, mal ve hizmet yaratma demektir. Mal ve hizmetler insan ihtiyaç ve isteklerini tatmin etmek için üretilir. Üretim sürecinde imâl edilen mallar için kullanılan hammaddeler, toprak su ve maden gibi kaynaklardan elde edilebileceği gibi diğer bir işletmenin ürettiği malların hammadde olarak kullanılmasıyla da mümkündür.

3 Modern Üretim Özellikleri 1. Makineleşme; Makine ile üretim, üretim miktarını ve kaliteyi artırması yanında, ürünlerde tek tipliği sağlama bakımından da yararlıdır. 2. Otomasyon; Otomasyon gereçlerin otomatik yollarla işlenmesi ve üretim süreçlerinin otomatik yollarla kontrolü anlamım taşır.

4 3. İş bölümü ve Uzmanlaşma; insan çabasının birkaç beceri çerçevesinde toplanarak verimin artırılması demektir. 4. Standartlaşma; Modem üretimin kolaylıklarından sayılan standartlaşma, her bir işin yapılması için tektip yöntemlerin kullanılması demektir.

5 5. Çeşitlendirme; tektip mal üretme yerine çeşitli malların üretilmesi yolunu tutarlar. 6. Genişleme; Talep artışının sürekli ve uzun dönemli olacağı varsayılıyorsa, işletmenin istenen üretim kapasitesine ulaşmasını sağlayan çözüm kapasite genişletme dir.

6 7. Küçülme (Daraltma) ve Kapatma; talep azalmalarının sürekli devam etmesi halinde, o mal türünün üretiminden vazgeçme veya fabrikayı bütünüyle kapatma, gibi kararlar verilebilir. 8. Bütünleşme; Bütünleşme, bir işletmenin ürettiği bir malın ne kadarının işletme tarafından bizzat yapılacağı ve ne kadarının da diğer işletmelerden sağlanacağı demektir. Örneğin; otomobil motoru üreten bir firma tüm parçalan kendisi mi üretecektir? Yoksa piston gibi özel uzmanlık gerektiren parçaları başka işletmelerden temin etme yolunu mu tercih edecektir?

7 9. Araştırma ve Geliştirme; Etkili bir biçimde rekabet edebilmek, bir yandan yeni ve kaliteli mal ve hizmet üretebilmek, öte yandan da üretim maliyetlerinin düşürülmesi demektir. Bu nedenle işletmeler sürekli olarak yeni gereçler, yeni yöntemler, yeni süreçler ve yeni ürünler geliştirerek denemek zorundadırlar. 10. Sermaye Birikimi; Modern kitle üretiminin son bir özelliği, küçük işletmelerin üstesinden gelemeyeceği miktarda sermaye birikimine gerek göstermesidir.

8 Üretim Sistemlerinin Sınıflandırılması (1) Süreçlere Göre Sınıflandırma Çıkarma Yoluyla Üretim (Birincil Üretim) Çıkarma yoluyla üretim, doğada var olan temel hammaddelerin elde edilmesidir. Bu maddeler; havadan, sudan ya da yeryüzünden işlenmek ya da kullanılmak için çıkarılırlar. Demir, civa, kurşun, bakır gibi çeşitli madensel, petrol, magnezyum gibi kimyasal, kereste gibi bitkisel maddelerin üretimi bu türdendir.

9 Analitik Süreçle Üretim Çıkarma yoluyla elde edilen temel hammaddelerin çeşitli ayırıcı işlemlerle parçalanarak, mamul haline getirilmesidir. Et endüstrisi, hızar atölyesi, petrol rafinerileri, şeker üretimi ve tereyağı çıkarma gibi işler bu üretimin örnekleridir.

10 Fabrikasyon (Dönüştürme) Üretim Temel hammaddelerin biçimini deriştirerek değerini artıran ve böylece yeni mamuller oluşturan üretim biçimidir. Ayakkabı, mobilya gibi ürünler fabrikasyon üretimin sonucudur. İşleme (koşullandırma) adı verilen ve elde edilen hammaddelerin yalnızca fiziksel yapısında değişiklik yapan üretim türü de bu sınıf içinde gösterilebilir. Örneğin; hayvan derisinin tabaklanarak işlenmeğe hazır hale getirilmesi gibi.

11 Sentetik Üretim Bazı üretim süreçleri iki ya da daha fazla sayıda maddeyi ya da ürünü birleştirmek yoluyla tek bir mamul elde etme amacına yöneliktir. Örneğin çelik üretimi; demir ile diğer bazı minerallerin yüksek ısı altında birleştirilmesiyle, plastik; petrolün rafine edilmesinden sağ lanan çeş itli karmaş ı k hidrokarbonların birleştirilmesiyle elde edilir.

12 (2) Ürünün Cinsine Göre Sınıflandırma Kömür üretimi Çeşitli doğal kömürlerin çıkarılması, temizlenip yıkanması, kırılması ve gazı alınarak kullanılabilir hale getirilmesidir.

13 Demir - Çelik Üretimi Gerek demirin doğadan elde edilerek işlenmesi, gerekse yan ürünlerin elde edilmesi kendine özgü bir üretim tekniği gerektirir.

14 Kimyasal Maddeler Üretimi Hammaddelerin kimyasal yapılarının değiştirilerek yeni mamuller elde edilmesidir. Tekstil Üretimi Pamuklu yün ve sentetik maddelerin iplik haline getirilmesi, boyanma ve dokunması ve basma işlemine geçilmesi yoluyla giyecek yapımına hazır hale getirilmesidir.

15 Takım Tezgâhları Üretimi Bunlara fabrika yapan fabrikalar adı da verilir. Freze, planya, torna üretimi bu türdendir. Elektrikli Araç ve Gereç Üretimi Elektrikle çalışan makine, ve elektrik üretiminde kullanılan türbin, santral gibi sistemlerin üretilmesidir.

16 Elektronik Cihazlar Üretimi Daha önce elektrikli araçlar içinde yer alan elektronik cihazlar, hızlı gelişen teknoloji sonucu ayrı olarak gruplandırılarak başlı başına bir endüstri oluşturmuştur. Hesap makineleri, bilgisayarlar, video, elektronik oyuncaklar bu guruba girer.

17 (3) Miktar ve Üretim Akışına Göre Sınıflandırma Sürekli Üretim Bu tur üretimi kesikli üretimden ayıran önemli farklardan biri, genellikle özel makinelerin ve tesislerin yalnız bir mamulün üretimine ayrılmış olmasıdır. Sürekli üretim sisteminde, üretim hızı belirlenmiş ve fiziksel sistem tasarlanmıştır. Bu işler kuruluş aşamasında yapıldığından, bu tür üretimde üretim planlama ve kontrolü genellikle rutin işlemleri kapsar. Ürünün piyasada talep edilen miktarı çok olduğundan, üretim miktarı da çok yüksektir.

18 Kesikli Üretim Bu tür üretimde ya müşterinin zaman, miktar ve kalite yönünden özel olarak belirlediği bir malın, ya da belirli bir malın özel bir siparişi yahut belirli miktarlardan oluşan partiler halinde üretilmesi söz konusu olmaktadır. Kesikli üretime bazen iş atölyesi (job shop) adı da verilir. Bu tür üretim de kendi için, de iki alt guruba ayrılır:

19 Siparişe Göre Üretim Bu tür üretimde az sayıda mamul yalnız bir kez üretilebileceği gibi, talep oldukça belirsiz ya da belirli aralıklarla da üretilebilmektedir. Miktar genellikle ya bir tane ya da birkaç tane olabilir. Örneğin; gemi, köprü ve baraj imali ile takım tezgâhlan ve tek tip makineler üretimi, gibi.

20 Parti Üretimi Belli bir malın özel olarak sipariş edilmesi ya da belirli miktarlardan oluşan partiler halinde üretilmesidir. Bu tür üretim de, siparişteki gibi, ya tek bir defalık yapılır ya da belirli ve belirsiz aralıklarla tekrarlanır. Bu konuda çıkacak sorun en uygun parti büyüklüğünü saptamak ve en alt düzeyde kapasite kaybına yol açabilecek üretim programlarını hazırlayabilmektir. Örneğin; konfeksiyon, bazı tür ve marka otomobil üretimi, mobilya ve benzeri malların imalatları gibi.

21 Proje Tipi Üretim: Bu tip üretimde bir tek büyük ölçekli ürün siparişe göre üretilir. Bu üretim tipinin özellikleri arasında ürünün özel talebe bağlı olması, işgücü kullanımının zaman içinde değişkenlik göstermesi, ürünün sabit konumda bulunması, girdilerin (işgücü, malzeme, makina vb.) ürünün üretileceği yere getirilmesi sıralanabilir. Tek seferlik üretimlerdir. Köprü, baraj, bina bu tip üretim arasında yer alır.

22 Esnek Üretim Sistemleri (EÜS) (Flexible Manufacturing/FMS) EUS, üretim sistemleri yelpazesinde, atölye tipi kesikli üretimin bilinen esnekliğini ve parti üretiminin kapasitesini bünyesinde toplamış, günümüz ve gelecekte oluşması beklenen koşullar açısından cazip bir yere sahiptir.

23 Tam Zamanında Üretim Sistemi (Just in Time Production) Her türlü stoku maliyet unsuru olarak değerlendiren JIT sistemi üretimin planlama ve gerçekleştirilmesine, sürecin son aşamasından, yani talepten başlamaktadır. Talep edilen (ya da tahmin edilen) miktar kadar üretimi talep zamanında gerçekleştirebilmek için geliştirilen sistem (çekme-pull sistemi), yerleşim düzeni olarak grup teknolojisine uygun bir düzenleme gerektirir. Oluşturulan istasyonların akış sistemi kendilerinden sonraki istasyonların taleplerini beklemeden (ama ara stoksuz) karşılayabilecek şekilde düzenlenmiş olup, üretimde parti hacmi çok küçülmüştür.

24 Hizmet Üretimi Hizmetin özellikleri Dayanıksız olmaları (stoklanamazlar) Soyutturlar (elle tutulamazlar) Benzemezlik (heterojen olma) Üretim ve tüketimin eşzamanlılığı (ayrılmazlık)

25 Hizmet İşletmelerinin Özellikleri Girdilerdeki Değişkenlik Hizmet işletmelerinin temel girdisi insan olduğu için ve insanların psikolojik özeliklerinden dolayı değişkenliği fazladır.

26 Çıktı Miktarı ve Kalitesi Girdilerdeki değişkenlik çıktı miktarını ve değişkenliğini etkilemektedir. Müşterinin sürece katılması ve insan yoğun bir süreç olması nedeniyle çıktıların miktarı ve kalitesi farklılık göstermektedir.

27 Envanter Hizmet işletmelerinde, hizmetlerin soyut olması ve depolanamaması nedeniyle envanter yapılması mümkün değildir. Bununla beraber her hizmet işletmenin belli oranda imalat işletmesi özelliğini taşıması nedeniyle bu orana bağlı olarak envanter işlemlerine de ihtiyaç duyulmaktadır. Aynı zamanda kısa dönemde kapasite değişikliğini gerçekleştirmek zordur.

28 Maliyetler Hizmetlerin bahsettiğimiz özelliklerinden dolayı maliyet hesaplamalarının yapılması güçtür. Maliyet hesaplamalarında yaşanan bu güçlük fiyat tespitini de etkilemektedir.

29 Kuruluş Yeri Tercihi ve Büyüklük Hizmetin taşınamaz oluşu nedeniyle tesislerin genellikle küçük ölçekli, dağınık ve pazara (müşteriye) yakın olması tercih edilir. Bu özellik faaliyet alanını sınırlandırırken aynı zamanda müşterilere yakınlığı nedeniyle rekabette üstünlük sağlamaktadır.

30 Üretim Yönetimi Kuruluş Yeri Seçimi Kuruluş yeri kararı uzun vadeli kararlar arasında yer almaktadır. Mal ve hizmet üreten işletmelerde kuruluş kararı vermede kullanılan bazı ölçütler ve yöntemler değişiklik gösterir. Kuruluş yeri kararının etkili olabilmesi için kapasite büyüklüğü kararları ile birlikte değerlendirilmesi gereklidir. Kuruluş yeri kararları ile daha ayrıntılı bilgiler ikinci bölümde yer almaktadır.

31 Kapasite Planlama Kuruluş aşamasında belirlenen işletme büyüklüğü maliyetleri ve üretim hacmini etkiler. Aynı zamanda teknoloji düzeylerine bağlı olarak işletmelerdeki maliyet yapıları değişir. İleri teknoloji ile kurulmuş tesislerin yatırım maliyetleri yüksek olurken birim başına düşen maliyet üretim hacminin fazla olması nedeniyle daha düşüktür. Kapasite ile ilgili bazı bilgiler kuruluş yeri kararları bölümünde yer almaktadır.

32 Üretime Hazırlık Bugün kitle üretimiyle çok kısa sürede imal edilen binlerce mamulün üretimi için yapılan hazırlıklar oldukça uzun zaman alan çeşitli süreçleri ve işlemleri kapsar. Bu konular şunlardır: Üretilecek ürünün belirlenmesi (mamul geliştirme), Fabrika yerinin saptanması. Yeterli miktarda hammadde, yedek parça ve benzeri gereçlerin sağlanması, İmalat faaliyetlerinin yerleşim düzeninin yapılması.

33 Mamul Geliştirme İşletmeler insanların istek ve ihtiyaçlarını tatmin edecek malları üretip pazarlamak amacıyla kurulurlar. İşletmeye istenen başarıyı sağlayacak ürünlerin ortaya konmasına mamul geliştirme adı verilir.

34 Satın Alma işlevi Etkili bir satın alma, istenen kalite ve miktarda malzemeyi gerektiği zamanda, gereken fiyatla ve kaynağından sağlamaya çalışır. Bunun için satın almanın izleyeceği amaçlar şunlar olmalıdır: Malzemenin sürekli akışını sağlamak, Malzeme noksanlığı, dolayısıyla makinelerin boş kalmasını önlemek, Malzeme stoklarına yatırımı en alt düzeyde tutmak, Doğabilecek kayıpları önlemek, Aynı kalitede alternatif kaynaklar bulmak, Kalite standartlarını karşılarken en ucuz fiyatı da elde etmek, Maliyetleri en alt düzeyde tutarak rekabet durumunu devam ettirmek.

35 Yerleşim Planı Binanın Tipi Bölümlerin Yerleşimi Üretim Hattının Düzenlenmesi

36 Ürüne Göre Yerleşim Üretim Hattının Düzenlenmesi Bu tür yerleştirme düzeninde imalat faaliyetleri, fabrika içinde hammadde halinden son biçimini alıncaya kadar izlediği yolda işletmelerin gerektirdiği sıraya göre dizilirler.

37 Sürece göre Yerleşim Üretilecek mamulün farklı parçalarının farklı yolları izleyeceği durumlarda elverişli olan bir yerleşim düzenidir. Bunda, örneğin, üretilen mamulün bazı parçalan kaynak, kesme, bükme ve boyama yolunu izlemektedirler. Yani yerleşim, makinelerin cinslerine veya gördükleri işlere göre gruplandırılması biçimindedir

38 Sabit Yerleşim Gemi, baraj, bina ve benzeri şeylerin taşınamayacak kadar ağır ve büyük olması durumunda üretim inşa yerinde üretim ya da sabit yerleşim düzenini gerektirir.

39 Grup (Hücre) Yerleşim Bu sistem parti ve yığın üretim özelliklerinin ve avantajlı yönlerinin birlikte değerlendirilmesine dayalı olarak geliştirilmiştir. Grup yerleşim düzeninde benzer parçaların üretimi için gerekli farklı makine grupları bir arada yerleştirilir.

40 Üretim Sürecinin Örgütlenmesi Üretim sürecinin örgütlenmesinde, fabrikada yapılacak işlemler belirlenir. Üretilecek mamulün hammadde aşamasından mamul durumuna gelinceye kadar izleyeceği yol saptanarak, yerleşim düzeninde yapılacak değişikliklerle, kullanılacak makine, alet ve araç-gereçler kararlaştırılır.

41 Üretim Kontrolü Üretim kontrolü, üretimin, hammadde, araç ve makineler dahil tüm öğelerinin eşgüdümlenmesi sürecidir.

42 Stok Kontrolü ve Teknikleri İşletmelerin üretimde kullanacakları hammadde, yardıma madde, gaz, elektrik. basınçlı hava, akaryakıt ve buhar gibi işletme malzemeleriyle, mamul, yarı mamul ve hazır parçaların hepsine birden stok adı verilir.

43 Bağımsız Talep Durumunda Stok Kontrol (Envanter) Modelleri Gözle Kontrol Stokların tecrübeli ambar memurlarınca periyodik olarak gözden geçirilerek; belli bir düzeyin altına düşme halinde sipariş verilmesi şeklinde uygulanan kontrol türüdür.

44 Çift Kutu Yöntemi Bir mal iki bölmeli bir yerde saklanır. Birinci bölmedeki mal tükendiğinde sipariş verilir. Bölmelerin büyüklüğü, sipariş sağlanana kadar ihtiyacı karşılayacak kadar olmalıdır. Birim değeri düşük, küçük hacimli ve çok sayıda stok malların kontrolünde kullanılır.

45 ABC Yöntemi Stoktaki malların toplam maliyet içindeki yüzdelerine göre sınıflandırılmasıdır. Bu sınıflandırmada stoklar maliyetlerine göre üç ana grupta toplanır. Bu yöntem kullanılırken düşük değerli mallardan bol miktarda bulundurmak, yüksek değeri olan malların ise miktarını düşük tutup, sık kontrol yoluna gitmek gerekir.

46 Sabit Sipariş Miktarı Tekniği Bu teknikte depodaki malların sürekli sayımı yapılarak önceden belirlenen bir düzeye indiğinde maliyeti en alt düzeyde tutacak sabit bir miktar sipariş edilir. Düşük fiyatlı, standart malların bu yolla kontrolü elverişli bir yoldur.

47 Sabit Sipariş Aralığı Yöntemi Stoktaki her bir mal önceden belirlenen zaman aralıklarıyla sayılır. Bu miktarı belirli bir stok düzeyine tamamlayacak sipariş verilir. Bu yöntemde, zaman aralığının dikkatli biçimde saptanması ve duyarlığa özen gösterilmesi gerekir. Çok sayıda stok malın bulunduğu yerlerde uygulanması oldukça zor olduğu gibi, her kontrol sonunda saptanan sipariş miktarı değişik olacağından, satın almada da güçlüklerle karşılaşılabilir. Elde edilebilecek ıskontoları yitirme olasılığı vardır.

48 Bağımlı Talebe İlişkin Stok Kontrol (Envanter) Modelleri İşletmelerin üretim planlarını zamanında ve belirlenen miktarlarda gerçekleştirebilmelerine ilişkin modellerdir. Bunlar, Batı sistemlerinin benimsediği "Malzeme İhtiyaç Planlaması" ve Japonlar tarafından geliştirilen "Tam Zamanında Üretim Sistemi Envanter Yöntemi" olarak iki grupta ele alınabilirler.

49 Malzeme İhtiyaç Planlaması (Materials Requirements Planning / MRP) Klasik stok modelleri mamul mal stoklarının yönetilmesinde uygun olan modellerdir. Mamul mallar, öngörülebilen "bağımsız talepleriyle karakterize edilirler. Diğer yandan, hammadde ve ürün bileşenleri gibi imalat süreci içindeki stokların da planlanıp kontrol edilmesi gereklidir. Bu tip parçalar için talep "bağımlı"dır ve programlanmış ya da öngörülmüş mamul mal miktarından hesaplanır.

50 Tam Zamanında Üretim (JIT) Sistemi Envanter Yöntemi Bu yöntem hammaddelerin tam kullanım esnasında temin edilmelerini düzenlemekte ve böylece stok kontrolünü en alt düzeye indirmektedir. Model, Japonya'da Toyota Motor Şirketi tarafından geliştirilmiştir. JIT (Just in Time), sıfır envanter ile anılmaktadır.

51 Optimum Stok ( Ekonomik Sipariş ) Miktarı İşletmelerde stok yönetiminin amacı, hammadde, malzeme, yedek parça ve mamul mallardan oluşan stoklara en uygun miktar ve en düşük maliyetlerle doğru yerde ve doğru zamanda sahip olmaktır.

52 Süreç Kontrolü Üretim sırasında kontrol şu aşamaları içerir:

53 (1) Rota Kontrolü Yapılacak işlerin izleyeceği yolun belirlenmesi olarak da adlandırılan bu kontrolde, işin fabrika içinde hangi yolu (ya da rotayı) izleyeceği saptanır. Bu belirlenin yapılabilmesi için planlamacıların her bir makinenin nasıl çalışacağı iş sürelerinin nasıl yerine getirileceğini, ayrıntılarıyla bilmeleri gerekir.

54 (2) Programlama Faaliyetlerin her bir aşamasının ne kadar zaman alacağının belirlenmesidir. Bu konudaki bilgilerin elde edilmesiyle, işin ne zaman tamamlanacağı programlanmış olacaktır. Ancak, son günü belirlemeden önce, bu program dikkatle den geçirilerek, her bir bölümün iş yükünü anlayıp, iyice hesaplamalıdır.

55 (3) Fiili Üretime Başlama İzninin Verilmesi Bu başlama izniyle birlikte işin öncelikleri ve diğer gerekli emirlerde verilir, tim faaliyeti belirlenen programlar doğrultusunda başlatılmış olur.

56 (4) Denetleme Üretim kontrolünü başarmada, üretim faaliyetinde bulunan birimlere yaptıkları işleri gösteren kayıtları tutmalarını söylemek önemlidir. Böylece, planlanan ile gerçekte yapılanları karşılaştırmak ve gerekiyorsa düzeltici eyleme başvurmak mümkün olabilecektir.

57 Tedarik Zinciri Yönetimi Tedarik zinciri yönetimi, müşteriye doğru ürünün, doğru zamanda, doğru yerde, doğru fiyata, tüm tedarik zinciri için mümkün olan en düşük maliyetle ulaşmasını sağlayan malzeme, bilgi ve para akışının bütünleştirilmesidir.

58 Kalite Kontrolü Kalite, önceden saptanan belirli standartlara uygunluk derecesi olarak tanımlanabilir. Planlama bölümünde görüldüğü gibi standartlar, dolayısıyla kalite standartları, amaçların belirlenmesi sonucunda elde edilirler.

59 İş Geliştirme Yöntemleri Üretimin verimli ve etkili olabilmesi, üretim sürecindeki çaba, süre ve maliyetlerde tasarruf sağlanmasıyla mümkündür. Üretimde daha etkili makineleri araştırmak, Bu makinelere yapılacak yatırımlara değip değmeyeceği hesaplamak, Mevcut üretim yöntemlerinin verimli kullanılıp kullanılmadığını belirlemek, Mevcut faaliyetlerin içinde gerekli olmayanların kaldırılarak işin basitleştirilmesini sağlamak ve benzeri görevler için iş geliştirme yöntemlerine başvurmaktadırlar.