TIBBİ ATIK HARCAMALARINDA ETKİNLİK: ESKİŞEHİR İLİ HASTANELERİNDE BİR UYGULAMA. İnci TAVZAR. (Yüksek Lisans Tezi)

Transkript

1 TIBBİ ATIK HARCAMALARINDA ETKİNLİK: ESKİŞEHİR İLİ HASTANELERİNDE BİR UYGULAMA İnci TAVZAR (Yüksek Lisans Tezi) Eskişehir, 2014

2 TIBBİ ATIK HARCAMALARINDA ETKİNLİK : ESKİŞEHİR İLİ HASTANELERİNDE BİR UYGULAMA İnci TAVZAR T.C. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı İşletme Bilim Dalı YÜKSEK LİSANS TEZİ Eskişehir 2014

3 T.C. ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTİSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE İnci Tavzar tarafından hazırlanan Tıbbi Atık Harcamalarında Etkinlik: Eskişehir İli Hastanelerinde Bir Uygulama başlıklı bu çalışma 07/03/2014 tarihinde Eskişehir Sosyal Bilimler Enstitüsü Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliğinin ilgili maddesi uyarınca yapılan savunma sınavı sonucunda başarılı bulunarak, Jürimiz tarafından İşletme Anabilim Dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan. Prof.Dr.Burhanettin Işıklı Üye. Doç.Dr.Nuray Girginer (Danışman) Üye. Doç.Dr.Nurullah Uçkun Üye. Doç.Dr. Abdullah Yalama Üye. Doç.Dr. Füsun Yenilmez ONAY / / 20. (İmza) (Akademik Unvanı, Adı-Soyadı) Enstitü Müdürü

4 .../.../... ETİK İLKE VE KURALLARA UYGUNLUK BEYANNAMESİ Bu tezin Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi hükümlerine göre hazırlandığını; bana ait, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu aşamalarında bilimsel etik ilke ve kurallara uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; bu çalışmanın Eskişehir Osmangazi Üniversitesi tarafından kullanılan bilimsel intihal tespit programıyla taranmasını kabul ettiğimi ve hiçbir şekilde intihal içermediğini beyan ederim. Yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması halinde ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm. Öğrenci Adı Soyadı İmzası

5 ÖZET TIBBİ ATIK HARCAMALARINDA ETKİNLİK: ESKİŞEHİR İLİ HASTANELERİNDE BİR UYGULAMA TAVZAR, İnci Yüksek Lisans-2014 İşletme Anabilim Dalı Danışman: Doç.Dr.Nuray GİRGİNER Bu çalışmanın amacı, hastanelerin tıbbi atık harcamalarındaki etkinliklerinin belirlenmesidir. Bu bağlamda Eskişehir deki beş hastanenin yılları arasındaki tıbbi atık harcamalarındaki etkinlikleri, Veri Zarflama Analizi ile incelenmiştir. Çalışmada tıbbi atık maliyetini etkileyen faktörlerden yatarak tedavi olan hasta sayısı, ameliyat olan hasta sayısı ve atık miktarı, girdi değişkenleri; atık maliyetleri ise çıktı değişkeni olarak belirlenmiştir. Karar verme birimleri olarak, Eskişehir Devlet Hastanesi, Yunusemre Devlet Hastanesi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi, Özel Ümit Hastanesi ve Özel Sakarya Hastanesi alınmıştır. Yapılan analiz sonucunda, yılları arasındaki üç yıllık süreçte, Yunusemre Devlet Hastanesi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi ve Özel Sakarya Hastanesi girdi yönelimli CCR modeline göre etkin bulunmuştur. Tıbbi atık yönetiminde başarısız olan hastaneler, başarısızlığa neden olan faktörleri belirlemeli ve atık yönetimindeki etkinliklerini arttırmalıdır.

6 ABSTRACT EFFICIENCY IN MEDICAL WASTE EXPENSES: AN IMPLEMENTATION AT ESKİŞEHİR HOSPITALS TAVZAR, İnci Master Degree-2014 Department of Business Administration Adviser: Assoc. Prof. Dr. Nuray GİRGİNER The aim of this thesis is to determine the efficiency of hospitals in means of medical waste expenses. Between , the efficiency of medical waste expenses of five hospitals in Eskişehir examined by using Data Envelopment Analysis (DEA). The number of impatients, the number of patients who underwent surgery and the amount of medical waste which are affecting factors of medical waste expenditure are defined as input variables; the cost of medical waste is defined as output variable. Decision making units are defined as Eskişehir State Hospital, Yunusemre State Hospital, Eskişehir Osmangazi University Medical School Hospital, Private Ümit Hospital and Private Sakarya Hospital. As a result of the analysis, according to input oriented CCR model Yunusemre State Hospital, Eskişehir Osmangazi University Medical School Hospital and Private Sakarya Hospital were determined as efficient hospitals in three-year period between Ineffective hospitals in minimizing medical waste expenses should make regulations at their medical management systems.

7 İÇİNDEKİLER ÖZET...v ABSTRACT...vi İÇİNDEKİLER...vii TABLOLAR LİSTESİ...ix ŞEKİLLER LİSTESİ...x KISALTMALAR...xi ÖNSÖZ...xii GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM TIBBİ ATIKLAR VE YÖNETİMİ 1.1.TIBBİ ATIK YÖNETİMİ TIBBİ ATIKLARIN NİTELİĞİ, MİKTARI VE BİLEŞİMİ Sağlık Kuruluşlarında Ortaya Çıkan Atıklar Evsel Nitelikli Atık Tıbbi Atık Tehlikeli Atık Radyoaktif Atıklar Diğer Kuruluşlarda Ortaya Çıkan Atıklar TIBBİ ATIKLARIN TOPLANMASI VE TAŞINMASI TIBBİ ATIKLARIN GEÇİCİ OLARAK DEPOLANMASI TIBBİ ATIKLARIN BERTARAF EDİLME YERİNE TAŞINMASI TIBBİ ATIKLARIN İŞLEM GÖRMESİ TIBBİ ATIKLARIN BERTARAF YÖNTEMLERİ Kimyasal İşlem ve Dezenfeksiyon Otoklavlama (Otoklavdan Geçirme) Mikrodalga ile Işınlama Teknolojisi İnert (Atıl) Hale Getirme İşlemi Islak ve Kuru Termal İşlemler...26

8 vii Öğütme ve Parçalama Yakma Düzenli Depolama...30 İKİNCİ BÖLÜM TIBBİ ATIK MALİYETİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 2.1.TIBBİ ATIK OLUŞUMUNDAN KAYNAKLANAN MALİYETLER Tıbbi Atıkların Toplanmasının ve Depolanmasının Maliyetleri TIBBİ ATIK BERTARAF YÖNTEMLERİNDEN KAYNAKLANAN MALİYETLER...35 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TIBBİ ATIK UYGULAMALARI 3.1.AVRUPA BİRLİĞİ NDEKİ UYGULAMALAR TÜRKİYE DEKİ UYGULAMALAR...41 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TIBBİ ATIKLARLA İLGİLİ LİTERATÜR İNCELEMESİ 4.1.ULUSAL LİTERATÜR ULUSLARARASI LİTERATÜR...51 BEŞİNCİ BÖLÜM ESKİŞEHİR İLİ HASTANELERİNDE TIBBİ ATIK MALİYETLERİNİN ETKİNLİĞİNDE VERİ ZARFLAMA ANALİZİ (VZA) UYGULAMASI 5.1.VERİ ZARFLAMA ANALİZİ UYGULAMA Araştırmada Kullanılan Değişkenler...62

9 viii Verilerin Toplanması Analiz Etkinliklerin Belirlenmesi Teknik Etkinlik ve Ölçek Etkinlik Değerlendirmesi...72 SONUÇ...75 KAYNAKÇA...78

10 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Türkiye de 2010 ve 2012 Yıllarına Ait Tıbbi Atık Göstergeleri...9 Tablo 2: Sağlık Kuruluşlarında Atık Sınıflandırılması...14 Tablo 3: Bazı Ülkelerin Bertaraf Ücretleri Karşılaştırması...35 Tablo 4: Tıbbi Atıkların Toptan Bertarafı ile İlgili Maliyet Örnekleri, Macaristan...36 Tablo 5: Tıbbi Atıkların Bertarafı ile İlgili Maliyet Örnekleri, İsviçre...36 Tablo 6: Mevcut Bertaraf Yöntemlerinin Tahmini Sermaye ve İşletme Maliyetleri...37 Tablo 7: Araştırmada Kullanılan Veriler...64 Tablo 8: Hastanelerin Yıllara Göre Etkinlik Oranları...65 Tablo 9: Hastaneler ve Yıllara Göre Referans Olma Sıklıkları...67 Tablo 10: 2010 Yılı İçin Etkin Olmayan Hastanelerin Potansiyel İyileştirme Oranları ve Referans Kümeleri...67 Tablo 11: 2011 Yılında Hastanelerin Potansiyel İyileştirme Oranları ve Referans Kümeleri...69 Tablo 12: 2012 Yılında Hastanelerin Potansiyel İyileştirme Oranları ve Referans Kümeleri...70

11 Tablo 13: Dönemi İçin Etkin Olmayan Hastanelerin Potansiyel İyileştirme Oranları ve Referans Kümeleri...71 Tablo 14: Girdi Yönelimli BCC Modeline Göre Hastanelerin Üç Yıllık Etkinlik Skorları ve Ölçek Özellikleri...73

12 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Uluslararası Tıbbi Atık Torbası...18 Şekil 2: Kesici ve Delici Tıbbi Atık Kutusu...18 Şekil 3: Tıbbi Atıkların Ünite İçinde Taşınmasında Kullanılan Araç ve Tıbbi Atık Taşıma Personeli Kıyafetleri...19

13 KISALTMALAR LİSTESİ AB ABD BCC CCR CDC DEA EEC EPA EWC HIV İSTAÇ İZAYDAŞ KVB OSHA TAKY TSHGM UNEP VZA WHO : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Banker-Charnes Cooper : Charnes-Cooper Rhodes : ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri : Data Envelopment Analysis : Avrupa Çevre Komisyonu : ABD Çevre Koruma Ajansı : Avrupa Atık Kodları : İnsan Bağışıklık Yetmezlik Virüsü : İstanbul Çevre Koruma ve Atık Maddeleri Değerlendirme Sanayi ve Ticaret A.Ş. : İzmir Atık ve Atıkları Arıtma Yakma ve Değerlendirme A.Ş. : Karar Verme Birimleri : Mesleki Güvenlik ve Sağlık İdaresi : Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği : Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü : Birleşmiş Milletler Çevre Programı : Veri Zarflama Analizi : Dünya Sağlık Örgütü

14 ÖNSÖZ Yüksek lisans öğrenimim boyunca değerli fikirlerinden ve yardımlarından faydalandığım ve bu tezi hazırlamamda bana büyük destek veren, beni bilgi, sevgi ve tecrübesiyle her konuda destekleyen, çalışmamda gösterdiği ilgi ve sabrından dolayı danışman hocam sayın Doç. Dr. Nuray GİRGİNER e çalışmalarım sırasında benden ilgi ve desteğini esirgemeyen Yrd.Doç.Dr Zeliha KAYGISIZ a, Doç.Dr. Nurullah UÇKUN a ve Doç.Dr. Abdullah Yalama ya, verilerin toplanması aşamasında bana yardımcı olan başta Eskişehir Devlet Hastanesi Müdür Yardımcısı Ahmet ALTIN, Yunusemre Devlet Hastanesi Müdür Yardımcısı Turgut GÜMÜŞ, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Baş Müdürü Mesut SARIBARDAK olmak üzere tüm hastanelerdeki ilgili personele, beni her konuda destekleyen, her zaman yanımda olan aileme ve arkadaşlarıma en içten teşekkürlerimi sunarım.

15 GİRİŞ Günümüzde endüstriyel gelişmeler, insan nüfusundaki artış, değişen ve artan tüketim alışkanlıkları, plansız kentleşme ve doğal kaynakların ölçüsüz kullanılması gibi nedenlerle çevre kirliliği gittikçe artmakta, ekolojik denge bozulmaktadır. Çevre kirliliğini oluşturan nedenlerin başında atıklar gelmektedir. Nüfus artışının plansız kentleşmeyle birleşmesi ciddi bir atık sorununun ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Sınırlı olan doğal kaynaklar, atıkların çevreye bilinçsiz bir şekilde bırakılmasıyla geri dönüşü olmayan şekilde tahrip edilmektedir. Doğal kaynakların hızla tüketilmesi ve kirletilmesi, aynı zamanda diğer canlıların hayatını da tehdit etmektedir. Atıklar, çok çeşitli ve farklı kaynaklardan atıklar oluşabilmektedir. Atık sınıflandırmasına göre, katı atıklar; evsel atıklar, inşaat atıkları, tıbbi atıklar, endüstriyel atıklar ve tehlikeli atıklar olarak ayrılabilir. Evsel atıklar içinde tehlikeli ve zararlı madde içermeyen atıklardır. Yapılan inşaatlar, yıkımlar, evlerdeki tamiratlar sırasında ortaya çıkan taş, toprak, demir, tahta türü atıklara ise inşaat atıkları denmektedir. Endüstriyel katı atıklar, sanayi ve üretim tesislerinde bir işlem sırası veya sonrasında ortaya çıkan katı atıklardır. Sanayide ve çeşitli üretim tesislerinde ortaya çıkan insan ve çevre sağlığına zarar verecek olan atıklar tehlikeli atıklardır. Hastane, klinik ve muayenehane gibi sağlık ve tedavi merkezlerinden oluşan atıklar ile kullanılmış ilaç, tıbbi malzeme, ameliyat ve tedavi sırasında oluşan atıklar, tıbbi atıklar olarak gruplandırılmaktadır. Hastanelerden, laboratuarlarından ve diğer sağlık kuruluşlarından çıkan tıbbi atıkların, sanayi atıklarına kıyasla daha tehlikeli ve çeşitli olduğu günümüzde bilinen bir gerçektir. Tıbbi atıklar ise bulaşıcı, patolojik ve kesici delici atıklar olarak sınıflandırılmaktadır. Hastane atıklarının diğer atıklardan ayrılan en önemli özelliği, bu atıkların potansiyel bulaşıcı etkilerinin olmasıdır. Başka bir ifadeyle; bu atıklar, çevresinde bulunan hastalar ve atıkları toplayanlar için bulaşıcı risk oluşturmakta; aids, hepatit gibi hastalıkların yayılma riskini arttırmaktadır. Tıbbi atıkların hiçbir işlemden geçmeden depolanması ya da gelişi güzel bir alana atılması; bu alanlardan yayılan tozlar, sular ve gazlar, bulaşıcı hastalıkların yayılmasına neden olabileceğinden bu tür atıkların çevreye zararının giderilmesi gerekmektedir.

16 2 Dolayısıyla söz konusu zararın engellenmesi, atıkların düzgün bir şekilde ve bulaşma riski en az şekilde toplanması, depolanması, taşınması ve bertaraf edilmesi çok önemlidir. Türkiye de tıbbi atıklarla ilgili ilk yasal düzenleme 20 Mayıs 1993 tarihinde sayılı Resmi Gazete de yayımlanmış olan Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği dir. Bu yönetmeliğin 8 nci Maddesi değiştirilmiş ve 24 Haziran 1998 Tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır yılında çıkarılan ilk Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği genişletilerek 22 Temmuz 2005 tarihli sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 30 Mart 2010 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de ikinci Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik yayımlanmıştır. Bu yönetmeliğe göre tehlikeli atıkların üretiminden nihai bertarafına kadar olan sürece yönelik prensip, politika ve programlar ile hukuki, idari ve teknik esaslar belirlenerek uygulanmasına ilişkin usul ve esasları düzenlenmiştir. Avrupa Birliği ne uyum yasaları çerçevesinde de, tıbbi atıkların yönetimi için çeşitli çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Öncelikle tıbbi atık yönetim sistemleri, tıbbi atıkların en yoğun olarak bulunduğu hastanelerde uygulamaya geçirilmiştir. Böylelikle, atıkların kaynağında ayrıştırılarak toplanması ve evsel atıklardan ayrıştırılması konusunda hastalar ve personel bilinçlendirilmektedir. Atıkların uygun ekipmanlarla toplanması ve uygun koşullarda geçici atık depolarında biriktirilmesine belediyeler de destek vermektedir. Bu atıkların belediyelerce sağlık kuruluşlarından toplanması için lisanslı atık toplama araçları temin edilmekte ve bertaraf tesislerine taşınması sağlanmaktadır. Pek çok ilde atıkların sterilizasyonu ve bertaraf edilmesi için en uygun yönteme sahip tesislerin kurulmalarına devam edilmektedir. Kuşkusuz bu işlemlerin gerektiği gibi yapılması, hastane bütçelerinde önemli bir maliyet oluşturmaktadır. Dolayısıyla hastanelerin atık yönetimi konusunda iyileştirici yönlü çalışmalar yapmaları kaçınılmaz olmuştur. Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu Temmuz 2013 tarihlerinde Tıbbi Atık Rehberi ve Maliyet Analizi Çalıştayı nı gerçekleştirerek, hastanelerin tıbbi atık maliyetlerini düşürmeye yönelik yapılabilecek çalışmaları tartışmışlardır. Maliyeti ve çevre kirliliğini en aza indiren bertaraf yöntemlerinin belirlenmesi ve gerekli tesislerin kurulması konusunda Çevre

17 3 ve Şehircilik Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve Belediyeler başta olmak üzere, yetkili kişilere sorumluluklar düşmektedir. Konunun önemi ve yasal düzenlemeler literatürde de bu yönde çalışmaların yapılmasına ışık tutmuştur. Yapılan çalışmalarda daha çok iller bazında uygulanan atık yönetimleri, oluşan atık miktarları ile bertaraf yöntemlerini anket, birebir görüşme, literatür değerlendirmesi kullanılarak incelenmiştir. Bu çalışmalarda tıbbi atıkların tehlikeli atıklar kategorisinde olması sebebiyle çevreye ciddi zararlar verdiği, ancak kişilerin bu konuda gereken hassasiyeti göstermediği görülmüştür. Başta sağlık personeli olmak üzere halkın bu konuda bilinçlendirilerek, tıbbi atık yönetimi konusunda çalışmalar yapılması gerektiği belirtilmiştir. Bu çalışmalara göre, öncelikli olarak atıkların sınıflandırılmasının doğru bir şekilde yapılarak, kaynağında ayrıştırma yapılmasının önemi vurgulanmıştır. Evsel atıklarla, tıbbi atıkların birlikte toplanmamasının, taşıma ve depolama süreçlerinde kurallara uyulmasının, verimli bir tıbbi atık yönetim sürecindeki önemi ortaya konmuştur. Yapılan literatür çalışmasında tıbbi atıklara yönelik çalışmalarda bu tür atıkların maliyetleriyle ilgili çalışmalar konusunda eksikliklerin bulunduğu görülmektedir. Günümüzde, hastanelerin maliyetlerinin önemli bir kısmını oluşturan tıbbi atıkların azaltılması, dolayısıyla maliyetlerin düşürülmesi önem kazanmıştır. Bu nedenle bu çalışmada, Eskişehir deki hastanelerin atık harcamalarındaki etkinliğinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Eskişehir de bulunan 5 hastanenin, tıbbi atık maliyetlerindeki performansları Veri Zarflama Analizi (VZA) kullanılarak incelenmiştir. Oluşturulan VZA modelinde atık maliyetlerini etkileyen faktörler olabilecekleri düşüncesiyle yatarak tedavi olan ve ameliyat olan hasta sayıları ile atık miktarları girdi değişkenleri, atık maliyeti ise çıktı değişkeni olarak alınmış ve 3 girdili 1 çıktılı, çıktı minimizasyonuna yönelik model oluşturulmuştur. Bu faktörlerin atık maliyeti üzerindeki etkisi hesaplanarak, etken faktörler ışığında atık maliyetini azaltmak için neler yapılabileceği tartışılmıştır. Tıbbi atık maliyetinde Eskişehir deki hastanelerin etkinliğinin belirlenmesi amacıyla gerçekleştirilen bu çalışmada öncelikle, tıbbi atıklar ve yönetimiyle ilgili bilgiler verilmiştir. Daha sonra tıbbi atık yönetiminde atıkların toplanması,

18 4 depolanması, taşınması, işlenmesi, bertarafı ve bu konudaki uygulamalar açıklanarak uygulama bölümünde Eskişehir deki 5 hastanenin tıbbi atık maliyetlerindeki etkinlikleri incelenmiştir.

19 BİRİNCİ BÖLÜM TIBBİ ATIKLAR VE YÖNETİMİ Katı atıklar; evsel, ticari veya endüstriyel alanlardan oluşan; madencilik, tarımsal işlemler ve su arıtım ünitelerinin de dahil olduğu proseslerden kaynaklanan yarı-katı çamurları da içeren, hem ayrışabilen hem de ayrışma özelliği olmayan maddelerdir. Günümüzde ilerleyen teknoloji, katı atık oranının dev boyutlarda artmasına neden olmaktadır. Tüm atıkların aynı yerde depolandığı durumlarda organik atıklarla bir aradaki katı atıklar önemli bir kemirici ve böcek üreme bölgesi oluşturmaktadır. Bununla birlikte, katı atıklar aracılığı ile yeraltı sularına ve yüzeysel sulara karışmakta olan kirleticiler önemli bir çevre kirliliği sorunudur. Katı atıkların biriktirilmesi ve işlenmesi sırasında çevreye diğer kirletici gazların karışması da mümkün olabilmektedir. Kimi katı atıklar ise doğada parçalanmamakta çok uzun yıllar varlığını sürdürebilmektedir (Güler,Çobanoğlu, 1994: 11). Dünyadaki teknolojik ilerlemelerle birlikte önemli gelişim gösteren sektörlerden biri de sağlık sektörüdür. Bu sektörde meydana gelen ilerlemeler beraberinde atık çeşitlerinde ve miktarlarında önemli artışlara neden olmuştur (Ege, 2009: 1). Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ne göre tıbbi atıklar, her türlü tıp kurumundan, araştırma, tesis ve laboratuarlarından kaynaklanan tüm atıkları içerir. Bununla birlikte diyaliz, evlerde insülin enjeksiyonu/uygulaması gibi küçük veya seyrek kaynaklardan oluşan atıklarda tıbbi atık olarak tanımlanmaktadır. WHO nun, atığın zararlılık derecesi/karakterini esas alan sınıflandırmasında iki temel grup tanımlanmıştır: Evsel atıklar ile benzer, risk taşımayan veya genel atıklar ; bu grup sağlık hizmetleri sonucu oluşan atıkların %80 ini oluşturmaktadır. Tıbbi atıkların zararlı kısmı (Bu grup ayrıca riskli tıbbi atık olarak da bilinir.); bu grup ise kalan %20 lik kısımdan oluşmaktadır. Riskli atıklar toksik, bulaşıcı ve radyoaktif maddeler olarak nitelendirilebilir (WHO, 2011).

20 6 Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansının (EPA) tıbbi atık tanımına göre; insanların ya da hayvanların tanı tedavi ve aşılama işlemlerinden, tıbbi araştırmalardan biyolojik materyallerin incelenmesinden oluşan herhangi bir katı atık olarak tanımlanmaktadır (EPA, 1998). Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) tıbbi atıkları her türlü tıbbi faaliyetten kaynaklanan katı ve sıvı atıklar olarak tanımlamaktadır. Bu kapsamda tıbbi faaliyetler; teşhis, izleme, tedavi, hastalık önleme, engelli tedavisi veya bir pratisyen hekim veya veteriner hekim denetimi/gözetimi altında gerçekleştirilen deney hayvanlarının kullanıldığı araştırmalar gibi aktiviteler olarak tanımlamaktadır. Avrupa Konseyi tarafından ilk defa 1975 yılında belirlenmiş olan atık sınıflandırma, bertaraf ve geri kazanma ilkeleri (75/442/EEC), sürekli olarak değişikliklere uğramış olup, bugün Avrupa Atık Kataloğu (EWC) olarak adlandırılan kapsamlı sınıflandırma sistemi 2001 yılında yayınlanan 2001/119/EC komisyon kararı ile belirlenmiştir (Çamözü, 2010: 11). Türkiye de ise Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ne (TAKY) göre tıbbi atıklar, sağlık kuruluşlarından kaynaklanan enfeksiyöz (bulaşıcı) atık, patolojik atık ve kesici-delici atıklar olarak ifade edilmiştir (Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 2011). Ancak birçok kişi için tıbbi atık hastaneden çıkan tüm atıklar şeklinde algılanmakta, hastane atığı kavramı ile tıbbi atık kavramı birbirine karıştırılabilmektedir. Hastane atığı sağlık kuruluşlarından kaynaklanan tıbbi atıklar, evsel atıklar, ambalaj ve kâğıt atıklar, kimyasal atıklar ve radyoaktif atıklar gibi birçok atık türünü içermektedir. Tıbbi atıklar hastane atıklarının sadece bir parçasını oluşturmaktadır (Ege, 2009: 3). Atıklar arasındaki ayrımın yapılarak, uygulanacak işlemlerin belirlenmesi için tıbbi atıkların yönetimi kavramı önem kazanmaktadır. Türkiye de tıbbi atıkların güvenli yönetimiyle ilgili esaslar, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 22 Temmuz 2005 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ile belirlenmiştir. Yönetmeliğe göre genel olarak atıkların kaynağında ayrı toplanması ve geçici depolanması sorumluluğu sağlık kuruluşlarının, atıkların geçici atık depolarından alınarak taşınması, sterilizasyon işlemine tabi tutulması ve bertaraf

21 7 edilmesi konularındaki sorumluluklar ise belediyelere aittir. Tıbbi atıkların bertaraf edilmesi ile ilgili sorumluluklar büyükşehirlerde büyükşehir belediyelerine, büyükşehir belediyesi olmayan yerlerde ise belediyeler veya yetkilerini devrettiği kişi ve kuruluşlara verilmiştir (Tıbbi Atık Durum Raporu, 2010: 1). 1.1.Tıbbi Atık Yönetimi Tıbbi atıkların önceki başlıkta ifade edilen öneminden dolayı bu tür atıkların yönetimi de büyük önem taşımaktadır. Tıbbi atık yönetiminin temel amacı, insan sağlığı ve çevreye zarar vermeden en ekonomik yolla atıkların toplanması, miktar ve hacminin azaltılarak uygun ve güvenli bir şekilde bertaraf edilmesidir (Özerol, 2005: 436) Uluslararası alanda gelişen tıbbi atık yönetimini başarmak amacıyla bölgesel ve lokal seviyelerde formülasyon ve planlama yapmak önemli faktörlerdir. Planlama bir strateji tanımlaması gerektirmekte öncelikle tanımlamalara uygun olarak kaynakların tahsis edilmesi ve ölçümü gereklidir. Diğer eylemleri belirlemek için halk ve çalışanların yöneticileri harekete geçirmeleri önemli bir gerekliliktir (WHO, 1999). Tıbbi atıkların yönetimi konusundaki çalışmalar, tıbbi atıkların herhangi bir atık türünden daha fazla enfeksiyon riski ve yaralama olasılığı taşımaları nedeniyle, son yıllarda artış göstermiştir. Atıkların toplanması taşınması, depolanması, işleme tarzı ve nihai bertarafında, insan sağlığına büyük potansiyel riski bulunmakta olduğundan, sağlık kuruluşları için yürürlükte olan yönetim metotları ve maliyeti açısından problem oluşturmaktadır. Uygun atık yönetimiyle istenilen, tehlikeli atık miktarının azaltılmasıdır. Bununla birlikte bugün ülkelerin büyük çoğunluğu en ekonomik yöntemleri tercih etmektedir (Kühling, 2002: 275). Dünya Sağlık Örgütü nün (WHO) yaptığı çalışmalara göre, her yıl tahminen 16,000,000,000 enjeksiyon dünya çapında uygulanmaktadır, ancak bu iğne ve şırıngaların hepsi uygun şekilde bertaraf edilmemektedir yılında kirli şırınga ile yapılan enjeksiyonların, 21 milyon Hepatit B virüsünün (tüm yeni enfeksiyonların

22 8 %32 si), 2 milyon Hepatit C virüsünün (tüm yeni enfeksiyonların %40 ı) ve en az HIV virüsünün (tüm yeni enfeksiyonların %5 i) bulaşmasına neden olduğu tahmin edilmektedir. Bu durum tıbbi atık yönetiminin önemini gösteren önemli örneklerden birisidir (WHO, 2011). Türkiye deki atık istatistiklerini belirlemek amacıyla, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 2008 yılından itibaren, Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinin Ek-1 inde yer alan büyük miktarda atık üreten sağlık kuruluşlarında (üniversite hastaneleri ve klinikleri, genel maksatlı hastaneler ve klinikleri, doğum hastaneleri ve klinikleri ile askeri hastaneler ve kliniklerinin tamamında) araştırmalar gerçekleştirmiştir. Bu araştırma kapsamında 2010 ve 2012 yıllarında, sağlık kuruluşlarında oluşan, enfeksiyöz, patalojik ve kesici-delici atıklardan oluşan tıbbi atık miktarı tespit edilmiştir ( 2013). Araştırma kapsamında 2010 yılsonu itibari ile faaliyette olan 1408 sağlık kuruluşuna anket uygulanmış, 1398 sağlık kuruluşunda tıbbi atıkların diğer atıklardan ayrı toplandığı, 10 sağlık kuruluşunda ise tıbbi atıklar ile diğer atıkların karıştırılarak toplandığı tespit edilmiştir yılsonu itibari ile faaliyette olan 1449 sağlık kuruluşunda da anket uygulanarak, 1449 sağlık kuruluşunun tümünde tıbbi atıkların diğer atıklardan ayrı toplandığı belirlenmiştir ( 2013) yılında araştırma kapsamındaki sağlık kuruluşlarında diğer atıklardan ayrı toplanan tıbbi atık miktarının ton olduğu tespit edilmiştir. Tıbbi atığın %21 i İstanbul da, %12 si Ankara da, %8 i ise İzmir de toplandığı görülmüştür. Ayrı toplanan tıbbi atığın, %20 si sterilize edilmeden, %7 si sterilize edilerek belediye çöplüğünde, %43 ü sterilize edilmeden, %21 i sterilize edilerek düzenli depolama sahasında, %9 u ise yakma tesisinde bertaraf edilmektedir yılında ise toplanan tıbbi atığın, %46 sı sterilize edilerek, %28 i sterilize edilmeden düzenli depolama sahasında, %16 sı sterilize edilerek, %1 i sterilize edilmeden belediye çöplüğünde, %8 i ise yakma tesisinde bertaraf edilmiştir. Tıbbi atığın %22 sinin İstanbul, %11 inin Ankara, %8 inin ise İzmir deki sağlık kuruluşlarında toplandığı belirlenmiştir ( 2013).

23 9 Tablo 1. Türkiye de 2010 ve 2012 Yıllarına Ait Tıbbi Atık Göstergeleri Tıbbi Atık Göstergeleri Sağlık kuruluşu sayısı Tıbbi atığını ayrı toplayan kuruluşu sayısı Toplanan tıbbi atık miktarı (ton/yıl) Düzenli depolanan (ton/yıl) Belediye çöplüğüne atılan (ton/yıl) Yakma tesisinde yakılan (ton/yıl) Diğer (ton/yıl) (1) Poliklinik başına ortalama tıbbi atık miktarı (kg/kişi) 0,20 0,20 Servise yatan hasta başına ortalama tıbbi atık miktarı (kg/kişi) 5,32 5,79 (1) Kazan dairesinde yakarak, açıkta yakılan, gömülen, v.b. kapsanmaktadır. ( 2013) TÜİK in yaptığı bu çalışmaya göre, tıbbi atıkları ayrı toplayan kuruluş sayısında artış olması ve sterilize etme oranlarının yükselmesi, tıbbi atık yönetiminde iyi yönde gelişmelerin olduğunu göstermektedir. Bu yöndeki çalışmaların ve bilinçlendirmenin artması ile tıbbi atık yönetiminin %100 başarılı olarak insan ve çevre sağlığının korunması sağlanmalıdır. 1.2.Tıbbi Atıkların Niteliği, Miktarı ve Bileşimi Tıbbi atıkların toplanması ve gerekli işlemleri görmesi için, öncelikle tıbbi atıkların nelerden oluştuğu bilinmelidir. Evsel atıklardan farkı iyice belirlenmeli, kendi içinde oluşturduğu tehlikeler bakımından sınıflandırması yapılmalıdır. Ancak bu ayrım yapıldıktan sonra sterilizasyon ve bertaraf işlemine tabii tutulmalıdır. Düzgün yapılmayan ayrıştırma sonucunda, evsel atıklara karışan tıbbi atıkların oluşturduğu riskler çevre ve insan sağlığını tehdit etmektedir. Diğer taraftan, tıbbi atıklarla birlikte toplanan evsel atıklar, tıbbi atıklara uygulanan özel işlemler nedeniyle maddi açıdan artı bir yüke sebep olmaktadır. Centers for Disease Control and Prevention (CDC) nin yanı sıra Enviromental Protection Agency (EPA), Occupational Safety and Health

24 10 Administration (OSHA) gibi bazı kuruluşlarda bu işle ilgili olarak çeşitli rehberler düzenlemişlerdir. Ülkemizde atık kontrolü Çevre Bakanlığı nın 1993 yılında çıkarttığı Tıbbi Atıkların Kontrolü yönetmeliği ile düzenlenmiştir. Bu yönetmelikte atıkların tanımı yapılmış ve atıkların yok edilmesi görevini yapan belediyeler, finansmanı sağlayan atık çıkaran kuruluşlar ve bu konuda bilgi verilecek denetçi makam Çevre ve Orman Bakanlığı olarak belirlenmiştir. Tıbbi atıklarla ilgili ilk yasal düzenleme 20 Mayıs 1993 tarihinde sayılı Resmi Gazete de yayımlanmış olan Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği dir. Bu yönetmeliğin 8 nci Maddesi değiştirilmiş ve 24 Haziran 1998 Tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. Bu değişiklik ile tıbbi atık üreticileri, ürettikleri atıkların bertarafı için gereken harcamaları, bertaraf eden kurum ve kuruluşa ödemekle yükümlü kılınmıştır. Bu harcamalara esas alınacak tıbbi atık bertaraf ücreti, her yıl tıbbi atık üreticileri ve bertaraf edecek kurum ve kuruluşların görüşleri de alınarak İl Mahalli Çevre Kurulu tarafından tespit ve ilan edilmesi belirtilmiştir. Bu değişiklikler yürürlüğe girmeden önce, zamanında ve sağlıklı olarak toplanmayan, dökülen saçılan ve gelişi güzel evsel atıklarla karıştırılan tıbbi atıklar, çevre için ciddi bir problem oluşturmaktaydı yılında çıkarılan ilk Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği genişletilerek 22 Temmuz 2005 tarihli sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 30 Mart 2010 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de ikinci Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik yayımlanmıştır yılındaki değişiklik ile 2005 yılına ait olan yönetmeliğin 4, 9, 47. ve 50 nci maddeleri değiştirilmiş; 45, 49 ve 51 inci maddeleri ile Ek-5 ve Ek-6 sı yürürlükten kaldırılmıştır yılında yapılan değişiklikle bilgi verilecek denetçi makam Çevre ve Şehircilik Bakanlığı olmuştur (Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 2011).

25 Sağlık Kuruluşlarında Ortaya Çıkan Atıklar Sağlık kuruluşlarında oluşan atıklar evsel katı atıkların dışında havada, suda ve toprakta kalıcı özellik gösteren ve ekolojik dengeyi bozan atıklar olduğundan tehlikeli ve zararlı atık sınıfına girmektedir. Bu tür atıkların üretim, taşıma, depolama ve bertarafına ilişkin özel önlemler alınması gerekmektedir. Diğer bütün kuruluşlarda olduğu gibi sağlık kuruluşlarında da her geçen gün atık miktarı verdikleri hizmet ölçüsünde hızla artmaktadır. Ancak, bu artışın neden olabileceği tehlike riskinin ortadan kaldırılması için gerekli önlemlere ve uygulamalara geçiş aynı hızda gerçekleşmemektedir. Bu nedenle Türkiye de tıbbi atıkların yönetimi konusunda uluslararası standartlara uygun olarak çıkarılan Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nin (TAKY) tam ve doğru olarak uygulanması önemlidir (Tıbbi Atıkların Yönetimi Ve Eğiticilerin Eğitimi Programı, 2006). Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ne göre; sağlık kuruluşları, ürettikleri atıkların miktarına göre büyük, orta ve küçük miktarda atık üreten kuruluşlar olarak sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırmadaki büyük miktarda atık üreten sağlık kuruluşları; üniversite hastaneleri ve klinikleri, genel maksatlı hastaneler ve klinikleri, doğum hastaneleri ve klinikleri, askeri hastaneler ve klinikleridir. Orta miktarda atık üreten sağlık kuruluşları; sağlık merkezleri, ayakta tedavi merkezleri, acil yardım ve ilk yardım merkezleri, bakım evleri ve huzurevleri, tıbbi araştırma merkezleri, hayvan hastaneleri, vb.dir. Küçük miktarda atık üreten sağlık kuruluşları ise; sağlık hizmeti verilen diğer üniteler (doktor muayenehaneleri, diş ve ağız sağlığı muayenehaneleri ve benzerleri), evde yapılan tedavi ve hemşirelik hizmetleri, kan bankaları ve transfüzyon merkezleri, fizik tedavi merkezleri, eczaneler, ambulans hizmetleri vb. şeklindedir (Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 2005). Türkiye de atık yönetimi ile ilgili çalışmaların daha sağlıklı yapılabilmesi için, devlet ve özel hastanelerden kaynaklanan çöpün fiziksel kompozisyonunu belirlemek amacıyla Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından 1995 yılında Hastane Çöp Kompozisyon Araştırması yapılmıştır. Devlet ve özel hastanelerden çıkan toplam katı atık miktarı, fiziksel kompozisyon dağılımı açısından incelendiğinde, devlet hastanelerinde yatak başı günlük 1,92 kg. tıbbi, 0,38 kg. evsel katı atık ve 0,09 kg

26 12 geri kazanılabilir madde olmak üzere toplam 2,39 kg atık oluşurken, özel hastanelerde 2,01 kg. tıbbi, 1,35 kg. evsel katı atık ve 0,98 kg. geri kazanılabilir madde olmak üzere toplam 4,34 kg atık oluştuğu belirlenmiştir. Poliklinik başı günlük tıbbi katı atık miktarı ise devlet hastanelerinde 0,05 kg, özel hastanelerde 0,18 bulunmuştur (Güvenli Tıbbi Atık Yönetimi, 2008: 10). Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nde (TAKY) sağlık kuruluşlarından kaynaklanan atıklar aşağıdaki dört ana başlık altında toplanmıştır: a) Evsel Nitelikli Atıklar Genel Atıklar Ambalaj Atıkları b) Tıbbi Atıklar Enfeksiyöz Atıklar Patolojik Atıklar Kesici-Delici Atıklar c) Tehlikeli Atıklar d) Radyoaktif Atıklar Evsel Nitelikli Atıklar Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliğine göre evsel nitelikli atıklar ünitelerden kaynaklanan, Tablo 2 de A grubu altında yer alan başta mutfak, bahçe ve idari birimlerden kaynaklanan atıklar olmak üzere kontamine olmamış atıkları ifade eder. Genel Atıklar: Sağlıklı insanların bulunduğu kısımlar, hasta olmayanların muayene edildiği bölümler, ilk yardım alanları, idari birimler, temizlik hizmetleri, mutfaklar, ambar ve atölyelerden gelen atıklar: B, C, D, E, F ve G gruplarında

27 13 anılanlar hariç, tıbbi merkezlerden kaynaklanan tüm atıkları ifade etmektedir (Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 2005). Genel atıklar medikal olamayan ve yeniden kullanılamayan tüm atıkları içermektedir. Bu atıklar kurumların idare ve ofis bölümlerinden çıkan evsel atık türleridir. Bunlar yemek atıkları, paketleme malzemeleri, çevreye ve insan sağlığına özel bir zararlı etkisi olmayan atıkları kapsamaktadır (WHO, 1999). Ambalaj Atığı: Tüm idari birimler, mutfak, ambar, atölye v.s den kaynaklanan, Tablo 2 de B grubu altında yer alan kontamine olmamış, tekrar kullanılabilir, geri dönüştürülebilir ve geri kazanılabilir plastik, metal, cam ve kağıtkarton ambalajların atıklarını ifade etmektedir (Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 2005).

28 14 Tablo 2. Sağlık Kuruluşlarında Atık Sınıflandırılması EVSEL NİTELİKLİ ATIKLAR (20 03* ve 15 01*) A: Genel Atıklar * Sağlıklı insanların bulunduğu kısımlar, hasta olmayanların muayene edildiği bölümler, ilk yardım alanları, idari birimler, temizlik hizmetleri, mutfaklar, ambar ve atölyelerden gelen atıklar: B, C, D, E, F ve G gruplarında anılanlar hariç, tıbbi merkezlerden kaynaklanan tüm atıklar. B:Ambalaj Atıkları *, * *, *, *, *, Tüm idari birimler, mutfak, ambar, atölye v.s den kaynaklanan tekrar kullanılabilir, geri kazanılabilir atıklar: - kağıt - karton - mukavva - plastik - cam - metal v.b. SAĞLIK KURULUŞLARINDAN KAYNAKLANAN ATIKLARIN SINIFLANDIRILMASI TIBBİ ATIKLAR (18 01* ve 18 02*) C: Enfeksiyöz Atıklar D: Patolojik Atıklar E: Kesici Delici Atıklar * ve * * * ve * Enfeksiyöz ajanların yayılımını önlemek için taşınması ve imhası özel uygulama gerektiren atıklar: Başlıca kaynakları; I. Mikrobiyolojik laboratuvar atıkları - Kültür ve stoklar - İnfeksiyöz vücut sıvıları - Serolojik atıklar - Diğer kontamine laboratuvar atıkları (lam-lamel, pipet, petri v.b) II. Kan kan ürünleri ve bunlarla kontamine olmuş nesneler III. Kullanılmış ameliyat giysileri (kumaş, önlük ve eldiven v.b) IV. Diyaliz atıkları (atık su ve ekipmanlar) V. Karantina atıkları VI. Bakteri ve virüs içeren hava filtreleri, VII. Enfekte deney hayvanı leşleri, organ parçaları, kanı ve bunlarla temas eden tüm nesneler Anatomik atık dokular, organ ve vücut parçaları ile ameliyat, otopsi v.b. tıbbi müdahale esnasında ortaya çıkan vücut sıvıları: - Ameliyathaneler, morg, otopsi, adli tıp gibi yerlerden kaynaklanan vücut parçaları, organik parçalar, plasenta, kesik uzuvlar v.b (insani patolojik atıklar) - Biyolojik deneylerde kullanılan kobay leşleri *Avrupa Birliği Avrupa Atık Katalogu Kod Numaraları (Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği,2005) Batma, delme sıyrık ve yaralanmalara neden olabilecek atıklar: - enjektör iğnesi, - iğne içeren diğer kesiciler - bistüri - lam-lamel - cam pastör pipeti - kırılmış diğer cam v.b TEHLİKELİ ATIKLAR F: Tehlikeli Atıklar *, *, *, *, * Fiziksel veya kimyasal özelliklerinden dolayı ya da yasal nedenler dolayısı ile özel işleme tabi olacak atıklar - Tehlikeli kimyasallar - Sitotoksik ve sitostatik ilaçlar - Amalgam atıkları - Genotoksik ve sitotoksik atıklar - Farmasötik atıklar - Ağır metal içeren atıklar - Basınçlı kaplar RADYOAKTİF ATIKLAR G: Radyoaktif Atıklar Türkiye Atom Enerjisi Kurumu mevzuatı hükümlerine göre toplanıp uzaklaştırılır.

29 Tıbbi Atık Tıbbi atıklar ise TAKY ye göre, ünitelerden kaynaklanan, Tablo 2 de C, D ve E grupları altında yer alan enfeksiyöz, patolojik ve kesici-delici atıkları ifade eder. Enfeksiyöz Atık: Enfeksiyon yapıcı etkenleri taşıdığı bilinen veya taşıması muhtemel başta kan ve kan ürünleri olmak üzere, her türlü vücut sıvıları ile insan dokuları, organları, anatomik parçaları, otopsi materyalleri, plasenta, fetüs ve diğer patolojik materyali, bu tür materyal ile bulaşmış eldiven, örtü, çarşaf, bandaj, flaster, tamponlar, eküvyon ve benzeri atıkları, hemodiyaliz ünitesi ve karantina altındaki hastaların vücut çıkartılarını, bakteri ve virüs tutucu hava filtrelerini, enfeksiyöz ajanların laboratuar kültürlerini ve kültür stoklarını, araştırma amacı ile kullanılan enfekte deney hayvanlarının leşleri ile enfekte hayvanlara ve çıkartılarına temas etmiş her türlü malzemeyi, veterinerlik hizmetlerinden kaynaklanan her türlü atığı kapsamaktadır (Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 2005). Enfeksiyöz atıkların, yeterli miktarlarda veya konsantrasyonlarda patojenler (bakteri, virüs, parazit veya mantar) ihtiva etmesinden kuşkulanılmaktadır. Bunlar pek çok hastalığın nedeni olabilirler (WHO; 1999). Patolojik Atık: Cerrahi girişim, otopsi veya anatomi çalışması sonucu ortaya çıkan dokuları, organları, vücut parçalarını, insan fetusunu ve hayvan cesetlerini içeren atıkları kapsamaktadır (Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 2005). Patolojik atıklar, doku, organ, vücut parçaları, insan cenini ve hayvan leşi, kan ve vücut sıvılarından oluşur. Bu sınıf içerisinde, belirgin insan ve hayvan vücut parçaları da anatomik atıklar olarak adlandırılır. Bu kategori içindeki atıklar sağlıklı vücut parçalarını da kapsamasına rağmen bulaşıcı atıkların bir alt sınıfı gözüyle bakılabilir (WHO, 1999). Kesici-Delici Atık: Şırınga, enjektör ve diğer tüm deri altı girişim iğneleri, lanset, bisturi, bıçak, serum seti iğnesi, cerrahi sütur iğneleri, biyopsi iğneleri, intraket, kırık cam, ampul, lam-lamel, kırılmış cam tüp ve petri kapları gibi batma, delme, sıyrık ve yaralanmalara neden olabilecek atıkları ifade etmektedir (Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 2005).

30 Tehlikeli Atık TAKY de belirtildiği üzere tehlikeli atıklar, ünitelerden kaynaklanan, Tablo 2 de F grubu altında yer alan genotoksik, farmasötik ve kimyasal atıklar ile ağır metal içeren atıkları ve basınçlı kapları ifade etmektedir. Farmasötik Atık: Kullanma süresi dolmuş veya artık kullanılmayan, ambalajı bozulmuş, dökülmüş ve kontamine olmuş ilaçlar, aşılar, serumlar ve diğer farmasötik ürünler ve bunların artıklarını ihtiva eden kullanılmış eldivenler, hortumları, şişeleri ve kutuları ifade eder. Genotoksik Atık: Hücre DNA sı üzerinde mutasyon yapıcı, kanserojen veya insan veya hayvanda düşüğe neden olabilen türden farmasötik ve kimyasal maddeleri, kanser tedavisinde kullanılan sitotoksik (antineoplastik) ürünleri ve radyoaktif materyali ihtiva eden atıklar ile bu tür ajanlarla tedavi gören hastaların idrar ve dışkı gibi vücut çıkartılarını ifade eder (Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 2005) Radyoaktif Atıklar Radyoaktif madde içeren atıklar, radyoterapi veya laboratuar araştırmalarından artan sıvılar; kontamine olmuş cam eşya, ambalaj veya kağıt; açık radyonükleidler ile muayene veya tedavi edilen hastaların dışkı ve idrarı, kapalı kaynaklardır. Radyoaktif atıklar hakkında Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümleri uygulanmaz. Bu atıkların bertarafı Türkiye Atom Enerjisi Kurumu mevzuatı doğrultusunda yapılır (Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 2005) Diğer Kuruluşlarda Ortaya Çıkan Atıklar Faaliyetleri sonucunda tıbbi atık oluşumuna neden olan kuruluşların başında hastaneler, sağlık merkezleri ve tıp merkezleri gelmektedir. Ancak bakım evleri ve huzurevleri, tıbbi ve biyomedikal laboratuarlar, rehabilitasyon merkezleri, fizik

31 17 tedavi merkezleri, güzellik ve dövme merkezleri, eczaneler, veteriner muayenehaneleri, akupunktur merkezleri, v.b kuruluşlarda da az miktarda da olsa tıbbi atıklar oluşmaktadır. Dolayısıyla bu atıkların da, evsel çöplere karıştırılmadan toplanarak, ilgili belediyelerce taşınması gerekmektedir. 1.3.Tıbbi Atıklarının Toplanması ve Taşınması Tıbbi atıklar, başta doktor, hemşire, ebe, veteriner, diş hekimi, laboratuar teknik elemanı olmak üzere ilgili sağlık personeli tarafından oluşumları sırasında kaynağında diğer atıklar ile karıştırılmadan ayrı olarak biriktirilir. Toplama alanı ve ekipmanı, atığın niteliğine uygun ve atığın oluştuğu kaynağa en yakın noktada bulunur. Tıbbi atıklar hiçbir suretle evsel atıklar, ambalaj atıkları ve tehlikeli atıklar ile karıştırılmaz. Tıbbi atıkların toplanmasında; yırtılmaya, delinmeye, patlamaya ve taşımaya dayanıklı 100 mikron kalınlığında, her iki yüzünde: Uluslararası Biyotehlike amblemi ile DİKKAT TIBBİ ATIK ibaresine sahip kırmızı renkli plastik torbalar kullanılır. Torbalar en fazla 3/4 oranında doldurulur, ağızları sıkıca bağlanır. Bu torbalar hiçbir şekilde geri kazanılmaz ve tekrar kullanılmaz. Tıbbi atık torbalarının içeriği hiçbir suretle sıkıştırılmaz, torbasından çıkarılmaz, boşaltılmaz ve başka bir kaba aktarılmaz. Sıvı tıbbi atıklar da uygun emici maddeler ile yoğunlaştırılarak yukarıda belirtilen torbalara konulur ( 2013).

32 18 Şekil 1. Uluslararası Tıbbi Atık Torbası Kesici ve delici özelliği olan atıklar diğer tıbbi atıklardan ayrı olarak delinmeye, yırtılmaya, kırılmaya ve patlamaya dayanıklı, su geçirmez ve sızdırmaz, açılması ve karıştırılması mümkün olmayan, üzerinde Uluslararası Biyotehlike amblemi ile DİKKAT! KESİCİ ve DELİCİ TIBBİ ATIK ibaresi taşıyan plastik veya aynı özelliklere sahip lamine kartondan yapılmış kutu veya konteynırlar içinde toplanır. Şekil 2. Kesici ve Delici Tıbbi Atık Kutusu Bu biriktirme kapları, en fazla 3/4 oranında doldurulur, ağızları kapatılır ve kırmızı plastik torbalara konur. Kesici-delici atık kapları dolduktan sonra kesinlikle sıkıştırılmaz, açılmaz, boşaltılmaz ve geri kazanılmaz. Tıbbi atık torbaları ve kesicidelici atık kapları ¾ oranında dolduklarında derhal yenileri ile değiştirilirler. Yeni torba ve kapların kullanıma hazır olarak atığın kaynağında veya en yakınında

33 19 bulundurulması sağlanır. Sağlık Kuruluşlarında oluşan atıklar, birbirinden kolayca ayırt edilebilen üç ayrı renkteki torbalarda toplanır. Tıbbi atıklar KIRMIZI, evsel atıklar SİYAH, ilaç ve serum şişesi gibi cam atıklar ise MAVİ torbada toplanır. Tıbbi atık torbaları ünite içinde bu iş için eğitilmiş personel tarafından, tekerlekli, kapaklı, paslanmaz metal, plastik veya benzeri malzemeden yapılmış, yükleme-boşaltma esnasında torbaların hasar görmesine veya delinmesine yol açabilecek keskin kenarları olmayan, yüklenmesi, boşaltılması, temizlenmesi ve dezenfeksiyonu kolay ve sadece bu iş için ayrılmış araçlar ile toplanır ve taşınırlar. Tıbbi atıkların ünite içinde taşınmasında kullanılan araçlar turuncu renkli olacak, üzerlerinde Uluslararası Biyotehlike amblemi ile Dikkat! Tıbbi Atık ibaresi bulunacaktır. Tıbbi atık torbaları ağızları sıkıca bağlanmış olarak ve sıkıştırılmadan atık taşıma araçlarına yüklenir, toplama ve taşıma işlemi sırasında el veya vücut ile temastan kaçınılır. Atık torbaları asla elde taşınmazlar. Taşıma işlemi sırasında atık bacaları ve yürüyen şeritler kullanılmaz. Tıbbi atıklar ile evsel nitelikli atıklar aynı araca yüklenmez ve taşınmazlar. Atık taşıma araçları her gün düzenli olarak temizlenir ve dezenfekte edilirler. Araçların içinde herhangi bir torbanın patlaması veya dökülmesi durumunda atıklar güvenli olarak boşaltılır ve taşıma aracı ivedilikle dezenfekte edilir. Tıbbi atıkların ünite içinde taşınması ile görevlendirilen personelin, taşıma sırasında 26. maddede belirtilen şekilde özel nitelikli turuncu renkli elbise giymesi ve bunun ilgili ünite tarafından karşılanması zorunludur ( 2013).

34 20 Şekil 3. Tıbbi Atıkların Ünite İçinde Taşınmasında Kullanılan Araç ve Tıbbi Atık Taşıma Personeli Kıyafetleri 1.4.Tıbbi Atıklarının Geçici Olarak Depolanması 20 yatak kapasitesi üzerindeki hastaneler geçici atık deposu yapmak zorundadır. Atıklar bertaraf tesisine taşınmadan önce bu depo veya konteynırlarda 48 saate kadar bekletebilir. Sıcaklığın +4 C olması durumunda bu süre 1 haftaya kadar uzayabilir. Geçici Atık Depolama Ünitesi; Tıbbi atık ve evsel atık olmak üzere iki ayrı bölmeden oluşmaktadır, En az iki günlük atığı alabilecek büyüklükte olmalıdır, Deponun tabanı ve duvarları sağlam, geçirimsiz, mikroorganizma ve kir tutmayan, temizlenmesi kolay bir malzeme ile kaplanmalıdır, Yeterli aydınlatma ve pasif havalandırma sistemi bulunmalıdır, Kapılar dışa açılır veya sürmeli olmalıdır, Kapılar turuncu renge boyanır, üzerinde Uluslararası Biyotehlike amblemi ve Dikkat! Tıbbi Atık ibaresi bulunmalıdır,

35 21 Atık taşıma araçlarının rahatlıkla ulaşabileceği ve yanaşabileceği yerlerde inşa edilmelidir, Hastane giriş-çıkışı, otopark gibi yoğun insan ve hasta trafiğinin olduğu yerler ile gıda depolama, hazırlama ve satış yerlerinin yakınlarında inşa edilmemelidir, Tıbbi atık bölmesinin temizliği/dezenfeksiyonu kuru olarak yapmalıdır. ( 2013). Yönetmeliğin EK-1 c sinde belirtilen ünitelerde oluşan ve tıbbi atık torbaları ile kesici-delici atık kapları ile toplanan tıbbi atıklar, tıbbi atık taşıma konteynırı ile en yakında bulunan geçici atık deposuna veya konteynırına götürülür. Böyle bir imkanın olmaması halinde üretilen tıbbi atıkların ilgili belediyenin tıbbi atık toplama ve taşıma aracı tarafından alınması sağlanır. Bu durumda tıbbi atıklar güvenli bir şekilde muhafaza edilir ve gerekirse ikinci bir tıbbi atık torbasının içine konulur. Atıklar, tıbbi atık toplama aracı gelmeden önce kesinlikle dışarıya bırakılmaz, evsel atıklar ile karıştırılmaz ve evsel atıkların toplandığı konteynırlara konulmaz. Bu sağlık kuruluşları, ilgili mercilerden çalışma izni almadan önce, atıklarının geçici depolanması konusunda en yakında bulunan geçici atık deposu veya konteynırın ait olduğu sağlık kuruluşu ya da atıklarının toplanması konusunda ilgi belediye ile anlaşma yapmak ve bu anlaşmayı valiliğe ibraz etmekle yükümlüdür ( 2013). 1.5.Tıbbi Atıkların Bertaraf Edilme Birimine Taşınması Tıbbi atıklar geçici olarak depolandıkları yerlerden, bertaraf tesislerine taşınmaları da çevreye ve insanlara zarar vermeden gerçekleştirilmelidir. Tıbbi atıkların geçici atık depoları ve konteynırlar ile küçük kaynaklardan alınarak bertaraf tesisine taşınmasından büyükşehirlerde büyükşehir belediyeleri, diğer yerlerde ise belediyeler ile yetkilerini devrettiği kişi ve kuruluşlar sorumludur.

36 22 Tıbbi atıkların taşınmasının özel olarak tasarlanmış ve imal edilmiş araçlarla yapılması gerekmektedir. Bu araçların tıbbi atık taşıma lisansı olmalı, dış yüzeyi turuncu olmalı, sağ, sol ve arka kısımlarında Uluslararası Biyotehlike ve Dikkat! Tıbbi Atık ibaresi olmalı, atıkların yüklendiği kısım tamamen kapalı olmalı, atık yükleme kısmının kolaylıkla temizlenebilen düzgün yüzeyden olmalı, sıkıştırma mekanizması bulunmamalıdır. Tıbbi atık taşıma lisansı, ilgili valiliklerden alınmaktadır. Bu kapsamda il çevre ve orman müdürlükleri tarafından tarihi itibari ile 45 ilde 84 belediye ve firmaya ait 140 adet araca tıbbi atık taşıma lisansı verilmiştir (Atık Yönetimi Eylem Planı, 2008: 35). 1.6.Tıbbi Atıkların İşlem Görmesi Çevre Koruma Ajansı (EPA) (1991) tüm enfekte atıkların bertaraf edilmesinden önce işlem görmesini önermektedir. İşlem görmesi ile anlatılmak istenen, atığın içeriği ya da biyolojik karakterinin değişimini sağlayan herhangi bir metot, teknik veya prosestir. Etkin bir şekilde işlem görmüş enfekte atık biyolojik anlamda zararlı olmaktan çıkmakta, normal atıklarla karıştırılarak bertaraf edilebilmektedir. (Belediye) uygun görürse, işlem görmüş sıvı atıklar kanalizasyona deşarj edilmektedir. Ön işlemden geçmiş katı enfekte atıklar, düzenli depolama alanlarında diğer evsel atıklarla gömülebilmektedir (Bayır, 2011: 17). Atıkların işlenmesi ve bertaraf edilmesi konusunda birçok seçenek bulunmaktadır. Tıbbi atıkların risklerine ve özelliklerine göre, işlem metotlarının, fiyat, kullanılabilirlik ve çevre etkileri açısından çeşitlilik göstermesi bu seçenekleri ortaya çıkarmaktadır. Bunlar, sıhhi kanalizasyon, kimyasal işlem ve dezenfeksiyon, mikrodalga ışınlama v.b.dir. Yeni teknolojiler yanında yüksek ısıda yakma ve buhar sterilizasyonu gibi daha eski yöntemler de kullanılmaktadır. Günümüzde yeni, küçük, kullanımı kolay atık işleme üniteleri tasarlanmaktadır ve bunların çalışma hızı oldukça yüksektir. Bu yeni üniteler atıkların oluştuğu yerlerin yakınına yerleştirilebilmekte ve böylece tıbbi atıklar oluştukları yerde işleme tabi tutulmakta ve normal çöp olarak dışarı verilebilmektedir (Günaydın, 1999: 89).

37 23 Bazı ülkelerde tıbbi atıklar işleme tabi tutulmadan boş arazilere atılmaktadır. Ancak bu işlemler gerçekleştirilirken, işçilerin bu atıklarla temasını önleyecek her türlü önlem alınmalıdır. İnsan dokusu, kesici-delici atıklar ve klinik laboratuvar kültürlerinin işleme tabi tutulmadan atılması uygun değildir (Günaydın, 1999: 89). 1.7.Tıbbi Atıkların Bertaraf Yöntemleri Tıbbi tesislerden kaynaklanan atıkların fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerinden dolayı diğer atıklardan ayrı olarak bertaraf etme ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Tıbbi atıkların çevreye ve insan sağlığına zarar vermeden uygun bertaraf yöntemleriyle güvenli bir şekilde imhası için birçok imha yöntemi uygulanabilmektedir Kimyasal İşlem ve Dezenfeksiyon Tıbbi faaliyetlerde kullanılan ve tıbbi ekipmanların, üzerindeki ve duvarlardaki mikroorganizmaların öldürülmesi amacıyla sık olarak kullanılmakta olan kimyasal dezenfektanlar son zamanlarda tıbbi atıkların bertarafında da kullanılmaktadır. Bu yöntemde, atıklara kimyasallar ilave edilerek içerdikleri patojenler etkisiz hale getirilir veya öldürülür. Bu işlem genellikle sterilizasyondan ziyade bir dezenfeksiyon işlemidir. Kimyasal dezenfeksiyon daha çok kan, sidik, dışkı veya hastane lağımı gibi sıvı atıkların işlenmesi için uygundur. Buna rağmen, katı ve az tehlikeli- mikrobiyolojik kültürler, kesiciler vb. tıbbi atıkları, aşağıdaki sınırlamalar dahilinde kimyasal olarak dezenfekte edilebilirler: Dezenfeksiyondan önce atıkları parçalama ve/veya öğütme genellikle gereklidir. Kullanılan parçalayıcıların çok sık mekanik arızalanması nedeniyle bu işlem zincirin hemen hemen en zayıf halkasıdır. İyi eğitilmiş ve yeterli olarak korunmuş kişilerce kullanılması gereken güçlü dezenfektanlara ihtiyaç vardır. Dezenfeksiyon verimi işletme şartlarına bağlıdır.