XIX. YÜZYILDA BALIKESRL BR PAA: GRDÎZÂDE MEHMED PAA VE SERVET* A PASHA FROM BALIKESIR IN THE NINETEENTH CENTURY: GRDÎZÂDE MEHMED PASHA AND HIS WEALTH

Transkript

1 XIX. YÜZYILDA BALIKESRL BR PAA: GRDÎZÂDE MEHMED PAA VE SERVET* A PASHA FROM BALIKESIR IN THE NINETEENTH CENTURY: GRDÎZÂDE MEHMED PASHA AND HIS WEALTH Yrd. Doç. Dr. Zübeyde GÜNE YACI** Ar. Gör. Serdar GENÇ*** Özet Bu çalımada, XVIII. yüzyıldan itibaren Balıkesir de etkinliini devam ettiren Giridîzâde ailesinden Mehmed in hayatı ele alınmaktadır. Ancak esas amaç; Mehmed Paa nın Kırım Harbinde ölmesiyle tutulan tereke kaydından yola çıkarak Paa nın serveti, serveti oluturan unsurlar ve bunların Balıkesir ile olan balantılarını ortaya koymaktır. Tabi ki konu ele alınırken Mehmed in Balıkesir de balayıp Kırım Harbi de sona eren yaantısı da dönem kaynakları ve ariv belgeleri kapsamında deerlendirilmitir. Anahtar kelimeler: Giridîzâde Mehmed Paa, Balıkesir, Tereke Abstract In this study, the life story of Mehmed who was the member of Giridîzâde family which was very influential in Balikesir starting from the eighteenth century is given. However, the main purpose of this paper is to show how considerable the wealth of this pasha and its contents and relations with Balıkesir by looking at his tereke register which was written after his death in the Crimean war. On the other hand, the life of Mehmed Pasha started in Balıkesir and ended in Crimean war was dealed with according to the available contemporary sources and archival materials. Keywords: Giridîzâde Mehmed Paa, Balıkesir, Tereke Bu çalımada; XIX. yüzyılda Balıkesirli bir ayan ailesinden olan Giridîzâde Mehmet Paa nın ailesi ve yetitii çevreyle siyasi hayatı ve iktidarla olan ilikileri göz önünde bulundurularak öldüünde bırakmı olduu serveti incelenecektir. Mehmed Paa nın terekesinden 1 yola çıkarak Paa nın sahip olduu menkul ve gayr-i menkulleri, kendisinin ve hane halkının kullanmı oldukları eyaları, aile hayatı, borçları ve alacakları ve mirasının paylaılması konusu bu çalıma içerisinde ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Çalıma yüzyılın genel çizgileri içersinde özele inebilmeyi salamak ve bu sayede dönemin Osmanlı toplumunu anlamaya yönelik bir çaba sarf etmeyi amaçlamaktadır. Böylece Giridîzâde Mehmed Paa nın devlet adamlıı profili de incelenerek, Osmanlı devlet adamlarının görev anlayıı, sorumlulukları, sorumluluklarını yerine getirmede yürüttükleri çaba ve sava artlarında devletin kendi görevlilerine karı takındıı tutum göz önüne koyulmaya gayret edilecektir. Tabiidir ki dönem Osmanlı Devleti için zor bir dönemdir ve yüzyıl ilerledikçe daha da zor olacaktır. * Bu çalıma Balıkesir Üniversitesi Bilimsel Aratırma Projeleri Birimi tarafından desteklenen "Balıkesir'de Bir Ailenin Yükselii: Giridizadeler " adlı proje kapsamında yapılmıtır. **Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. *** Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. 1 Tereke, kazai ve idari yetkiye sahip kadıların görevlerinden birisi vefat eden birinin gerekli durumlarda geride bıraktıı mallarına el koyup slam hukuku çerçevesinde varsa mirasçılarına, mirasçı yoksa Beytülmal adına intikalini salamaktı. Bu sırada oluturulan defterlere tereke defterleri, kassam defterleri, metrukat defterleri veya muhallefât defterleri adı verilmektedir. Bu defterler müstakil olabildii gibi dier davaların yazıldıı defterlere de kaydedilmekte idi. Geni bilgi için bakınız: Said Öztürk, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır stanbul Tereke Defterleri, OSAV Yay., stanbul 1995; Musa Çadırcı, Hüseyin Paa nın Terekesi, Belgeler, XI/15, TTK Yay., Ankara 1986, s ; Ömer Lüfi Barkan, Edirne Askeri Ait Tereke Defterleri, ( ), Belgeler III/5-6, TTK Yay., Ankara 1966, 1-472; Yavuz Cezar, Bir A yanın Muhallefatı, Belleten, XLI/161, (Ocak 1977), TTK Yay., Ankara, s ; Muhiddin Tu, Kayseri Tereke Defterleri Üzerine Bir Deneme, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 4, Konya 1998, s

2 283 Giridîzâde Mehmed Paa Giridîzâde ailesinin Balıkesir ile olan balantılarına dair en erken kayıtlar XVIII. yüzyılın ortalarına uzanmaktadır. Aile XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Balıkesir de mütesellimlik yapmı ve ayanlıı elinde bulundurmutur. Ailenin bu isimle Giridîzâde, Giridli olu olarak tesmiye edilmesi ailen üyelerinin bazılarının Girit in Hanya Sancaında mütesellimlik yapması dolayısıyladır. smail Hakkı Uzunçarılı, Karesi Meahiri adlı eserinde Mehmed Paa nın dedesi Çakır Mehmed Aa olarak da bilinen Seyyid Mehmed Aa nın Balıkesir mütesellimlii görevinden baka Hanya mütesellimlii yaptıını yazmaktadır 2. Ancak 1779 tarihli bir belgede Çakır Mehmed Aa Giridli olu lakabı ile tanımlanmıtır 3. Buradan Girit mütesellimlii görevinin Çakır Mehmed Aa dan önce birisinin yaptıı sonucuna ulamamız mümkündür. Yine Seyyid Mehmed Aa nın olu Seyyid Ahmed Aa nın tereke kaydında Giridîzâde lakabı kullanılmaktadır 4. Seyyid Mehmed in Ahmed den baka Süleyman adında bir olu daha vardır. XIX. yüzyıl balarında Balıkesir in idaresini elinde bulunduran ve geni nüfuza sahip Giridîzâde Süleyman ın devlet ilerine müdahalesi ve II. Mahmut un emrine ramen Rus seferine itirak etmemesi ailenin kaderini etkilemitir 5. Padiah emrine itaatsizliini Süleyman bir süre sonra hayatıyla ödemitir 6. Bu idamın ailenin bölgedeki itibarını sarstıı açıktır. Zira Süleyman ın iki olundan biri olan Mehmed, bu çalımaya konu edinilen kiidir, babasının idamından sonra hapsedilmitir. Hapisten kaçan Mehmed, Balıkesir in hemen yakınında dönemin bir dier ayan ailesi olan ve Manisa da hüküm süren Kara Osmanzâdeler e sıınmıtır. Burada uzun süre kalamayarak stanbul a gitmi ve Rüstem Paa Medresesi nde örenci gibi saklanmıtır. stanbul da padiaha ulamayı baaran Mehmed, Osmanlı-Rus savaında görevlendirilmitir 7. Mehmed in Giridîzâde Mehmed Paa olarak adından söz ettirmesine kadar geçen süreç ile ilgili bilgiler rivayetten öteye geçmez. Ancak Mehmed in devlet hizmetine girmesiyle dönemin kaynaklarında isminden söz edilir olmutur. Mehmed, dönem kaynaklarında adından çok sık söz ettiren ve sarayda kendisine yer bulabilen, adı saray dedikodularında bahsedilen birisi deildir. Dolayısıyla kaynaklarda kendisine görev deiiklikleri, aziller ve katılmı olduu Kırım Harbi nde ölümü dolayısıyla yer verilmektedir 8. Mehmed e önce silahorluk 9 sonra da Balıkesir mütesellimlii verilmi idi 10. Bu sırada kendisinden hala aa olarak bahsedilir. Bu görevde iken Osmanlı-Rus savaında yararlılık göstermesi nedeniyle Nibolu muhafızlıı ve mîri miran rütbesi ve 100 bin kuru atiyye ile Mara eyaleti tevcih olunmutur 11. Mehmed Paa, 15 Austos 1829 da Rus kuvvetleriyle girdii mücadeleden muzaffer olarak çıkmıtır 12.. Rusların Silistre ye girme çabalarını en azından imdilik akamete urattıı için ve Reid Paa nın inhası ile Mehmed Paa ya vezaret rütbesi tevcih edilmitir 13. Bundan sonra Mehmed Paa Silistre 2 smail Hakkı Uzunçarılı, Karesi Meâhiri, Zanos Kültür ve Eitim Vakfı Yay., Balıkesir 1999, s Çakır Mehmet Aa, arkadalarıyla Balıkesir de ekıyalık yapmıtır. Bu olaya dair geçen belgede Çakır Mehmet Aa nın lakabı Giridli olu olarak geçmektedir. Babakanlık Osmanlı Arivi, (Bundan sonra BOA. C AD. Nr: Evâhir-i Rebiülevvel 1193, (Mart- Nisan 1779). 4 Medine-i Balıkesri mahallâtından Mustafa Fakı Mahallesi mütemekkinlerinden iken bundan akdem fevt olan medine-i mezbûr mütesellimi Giridîzâde Ahmed Aa bin Mehmedin verâseti. Balıkesir er iye Sicili (Bundan sonra BS eklinde gösterilecektir), Nr.: 740, 17a. 5 Süleyman a, 300 neferle birlikte Rus seferine katılmak üzere emir gönderilmitir. Ancak defalarca emir gelmesine ramen sefere katılmamıtır.. BS, Nr.: 740, 18b-1; Üstelik kendisine mütesellimlik görevi verildiini iddia ederek halktan zorla 50 bin kuru para toplamıtır. smail Hakkı Uzunçarılı, Karesi Meâhiri, s Süleyman görevden alındıktan sonra Balıkesir mütesellimlii Karaosmanoulları ailesinden Ömer Aa ya geçmitir. smail Hakkı Uzunçarılı, Karesi Meâhiri, s smail Hakkı Uzunçarılı, Karesi Meâhiri, s Ahmed Lütfi Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, VI, VII, VIII, Tarih Vakfı-Yapı Kredi Yay., stanbul 1999, s Mehmet, 13 Mayıs 1829 tarihli hükümde mütesellimlii yanında Silâhoran-ı Hassadan birisi olarak tanımlanmıtır. Hükümde Giridîzâde Mehmet Aa nın 150 nefer ile sefere itiraki istenmitir. BS /b-1, 9 Zilkade Nisan 1828 tarihinde Medmed Paa Giridîzâde Mehmet Aa adıyla Balıkesir mütesellimidir. BS /b-1, 13 evval 1243 ; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, IV, TVYY, stanbul, 1996, s Ahmed Lütfi Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, II-III, s Rus kuvvetlerinin Silistre ve Nibolu üzerine giritikleri saldırılarda Nibolu muhafızı Mirimiran Mehmet Paa baarılı savunmasıyla 31 esir ve 158 çift kulak ve 150 tüfek, bir çarha topu ve bir kapaklı ele geçirilmitir. Ahmed Lütfi Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, II, III, s. s smail Hakkı Uzunçarılı, Karesi Meâhiri, s. 203; Silistre Kalesi Vidin Kalesi nden sonra Tuna sahilinin ve Dobruca nın kilidi vazifesini görmekte idi. Silistre Kalesini ele geçirdikten sonra Edirne ye ulamak iten bile deildi. Nitekim Rus kuvvetleri 11 Haziran

3 284 valisi olarak görülmektedir 14. Silistre valilii esnasında kodra da ortaya çıkan ekıyalık hareketinin bastırılması için görevlendirilmitir 15. Bu sırada Osmanlı Devleti nin karı karıya olduu Mısır valisi Mehmed Ali Paa olayı ile baı derttedir. Mehmed Ali Paa, bin kiilik bir ordu ve 23 gemilik bir filo hazırlayarak olu brahim Paa nın emrine vermitir. Kara ordusu ile brahim Paa 20 Ekim 1831 günü Mısır dan hareket etmi ve kısa süre içinde Gazze, Yafa, Kudüs ve Hayfa yı ee geçirmitir. Akka Kalesi ni ele geçirmek için 6 ay uraması gerekmitir. am ı da sonra artık önünde duracak pek bir kuvvet kalmayarak Anadolu ya yönelmitir. Devlet, brahim Paa yı durdurmak için bir ordu hazırlamı ver ordunun komutanlıı na yani Seraskerlie Yeniçeri ocaının kaldırılmasında büyük emei geçen Edirne valisi Hüseyin Paa yı tayin etmitir. Silistre valisi Mehmed Paa, bu gelimeler karısında kapısı halkıyla birlikte sefere çarılmıtır. Görev emrini aldıktan sonra hemen harekete geçen Paa, Gelibolu dan Anadolu ya intikal etmitir. Anadolu ya geçtikten sonra stanbul a gelerek Padiahın huzuruna çıkması istenmitir. Padiah bu kabulde Paa ya pırlanta ilemeli nian ihsan etmitir 16. Paa ya bu sefer sırasındaki ilk olarak çarhacılık 17 görevi verilmitir. Ordu, 12 Nisan 1832 tarihinde yola çıktıktan kısa bir sonra Akka brahim Paa nın eline geçmitir. Orduya iltihak eden Mehmed Paa, Seraskerin emri dorultusunda Hama tarafına hareket etmitir 18. Serasker Hüseyin Paa komutasındaki Osmanlı ordusu Mısır kuvvetleri karısında baarısız olmutur. Mısır ordusu ile ilk karılama Serasker Hüseyin Paa nın görevlendirdii Trablusam valisi Halebli Mehmed Paa komutasında gerçeklemitir. Halebli Mehmed Paa, Humus civarındaki muharebeyi kaybetmitir. Bu muharebeyi kazana brahim Paa, ilerleyiine devam etmi ve nihayetinde Serasker Hüseyin Paa ile skenderun ile Antakya arasında yer alan Belen de karı karıya gelmitir. Hüseyin Paa nın bu savata baarısız olması üzerine Seraskerlik görevi Sadrazam Reid Mehmed Paa ya tevcih edilmitir. Yeni Serasker Reid Mehmed Paa stanbul dan gelip ordunun komutasını alıncaya kadar Giridîzâde Mehmed Paa Seraskerlik görevini üstlenmitir 19. Bu seferde vezir rütbesi 20. ile görev almı olmasına ramen Mısır ordunun Reid Mehmed Paa nın durduramaması 21 ve Kütahya ya kadar gelmesi üzerine Devlet, muhtemelen ordudaki bir çok komutanı cezalandırmı olmalıdır. Görevden alınanlar arasında öncelikle Sadrazam ve Serasker Reid Mehmed Paa vardır. Bir dieri ordunun çarhacılık görevini yürüten ve ayrıca Aa Hüseyin Paa nın Seraskerlikten alınmasından sonra yeni Serasker Reid Mehmed Paa stanbul dan gelinceye kadar Seraskerlik görevini yürüten Giridîzâde Mehmed Paa dır. Mısır Valisi Mehmed Ali Paa ile imzalanmak zorunda kalınan Kütahya Antlamasından sonra Mehmed Paa, Edirne de ikamete mecbur bırakılmıtır. Bu azilden sonra Mehmed Paa nın vezaret rütbesi Kapıcıbaılık rütbesine indirilmitir 22. Ahmet Lütfi Efendi, Mehmed Paa nın Osmanlı Rus savaında Silistre nin Rus istilasından kurtarılmasındaki baarısından sonra terfi etmesi gerekirken cezalandırılmasına bir anlam veremediini ifade ile Mısır valisi Mehmed Ali Paa nın olu brahim Paa ya karı Osmanlı ordusunun gösterdii baarısızlık üzerinde durmaz günü Ruslarla yapılan sava kaybedildikten kısa süre sonra 30 Haziran da Silistre Rusların eline geçti. Ruslar, Edirne Antlaması nda öngörülen 10 milyon Hollanda Dukası ve 1.5 milyon ticaret tazminatını Osmanlı Devleti ödeyinceye kadar Silistre yi boaltmayacaklardı. Silistre, Rus igalinden ancak Mısır sorunu nedeniyle Rusya ile Osmanlı Devleti arasında imzalanan Hünkar skelesi Antlaması ndan sonra 1836 yılında kurtulmutur. Ayla Efe, Silistre Eyaletinde Osmanlı-Rus Savaları Küçük Kaynarca dan Berlin e, OTAM, Sayı: 19, Ankara 2006, s. 156, Ahmed Lütfi Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, IV, V, s Babakanlık Osmanlı Arivi, HH., Nr.: 417/2135, 8 Ra 1247 (.17 Austos 1831). 16 Ahmed Lütfi Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, VI, VII, VIII, s Çarhacı, Yürüyü halindeki ordunun öncülük görevini üstlenenler için kullanılan bir tabirdir. Ordunun en seçkin kiileri arasından seçilen ve süvari olan çarhacılar, ordudan 7-8 fersah önde giderlerdi. Amirlerine Çarhacı baı adı verilmektedir. Mehmet Zeki Pakalın, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüü, I, Milli Eitim Bakanlıı yay., stanbul 1993, s. 326; Mehmet Paa, Çarhacı baı olarak görevlendiril olmalıdır. 18 Ahmed Lütfi Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, VI, VII, VIII, s Reid Mehmet Paa Konya ya ordunun baına geçmeden önce Giridîzâde Mehmet Paa ve dier Paaları Ulukıla ya sevk etmitir. Ahmed Lütfi Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, VI, VII, VIII, s. 717, BOA. C As, Nr.: 6793, 11 evval 1248 (3 Mart 1833). 21 brahim Paa ile Reid Mehmet Paa Konya da karı karıya gelmilerdir. Mısır ordusunun durumunun vahim olduu bir sırada Serasker Reid Mehmed Paa nın esir dümesi durumun Osmanlı kuvvetlerinin aleyhine dönmesine sebep olmutur. Bu malubiyet üzerine brahim Paa nın karısında bir güç kalmamı ve Kütahya ya kadar ilerlemitir. Kütahya yı ele geçiren brahim Paa ile Devlet sonunda 8 Nisan 1832 tarihinde Kütahya Antlaması imzalanmıtır. smail Hami Danimend, zahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, IV, Türkiye Yayınevi, stanbul 1972, s Ahmed Lütfi Efendi tarihinde, Mehmet Paa nın Edirne de daire-i vezaretle ikametinin kendisine masraflı olacaından vezaretinin alındıını belirtmektedir. Ahmed Lütfi Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, VI, VII, VIII, s Ayrıca Mehmet Paa nın görevde bulunduu süre zarfında devlete layıkıyla hizmet ettiini ve Silistre nin istila ve boaltılmasında çok çalıtıını ifade ederek aslında terfi etmesi gerekirken cezalandırılmasına bir anlam verememektedir. Bu durumun sebebini bilmedii bir

4 285 Paa nın bu sürgün hayatı yaklaık 10 yıl devam etmitir. Artık Osmanlı tahtında Mahmut deil Abdülmecit vardır. Bu dönemde Paa saraya kendisinin affına aracı olacak birini bulmu olmalı ki 1844 senesinde Sivas mutasarrıflıına tayin edilerek devlet hizmetine dönmütür. Aynı yıl içinde Paa vezaret rütbesiyle Sivas mutasarrıflıını elinde bulunduran Mehmed Paa nın idaresine Bozok da dahil edilmitir 24. Kısa bir süre sonra yani 1845 senesi baında Musul eyaleti kendisine tevcih olunmutur. Bu tayin, yeni Padiahın kendisini taltif etmesi anlamına gelmektedir. Paa, Musul gibi Ortadou corafyasında oldukça önemli bir vilayete vali olmutur 25. Ardından Paa ya Mara mutasarrıflıı görevi eklenmitir 26. Musul a valisi olan Giridîzâde Mehmed Paa nın buradaki idaresi sandıından kısa sürmütür. Çünkü Musul halkı yeni Paa nın yönetiminden hiç memnun kalmamıtır. Bu durumun ortaya çıkmasında haktan kaynaklanan bir sorunlar deil tamamen Paa nın kendi tutumundan kaynaklanan sorunlar neden olmutur. Daha Musul a gelmesinin üzerinden çok kısa bir zaman geçmesine ramen Paa hakkında ikâyetler almı baını yürümütür. ikayetlerin baında usulsüz vergiler gelmektedir. Bu usulsüz vergilerin düzeyi o kadar yüksek olmalı ki Musul halkı çok geçmeden rahatsız olduu konuları merkeze bildirmek için harekete geçmitir. Yolsuzluk iddialarının stanbul a kadar ulamasıyla Padiah Abdülmecit, hakkındaki isnatların aydınlatılıncaya kadar 1845 te Mehmed Paa yı görevden almıtır. Soruturma tamamlanıncaya kadar Paa Balıkesir deki Halalca köyündeki çiftliinde ikamet etmek mecburiyetinde bırakılmıtır 27. Konu ile ilgili olarak stanbul, Musul vilayetine bir mübair tayin etmitir. Mübairin yapmı olduu incelemeler neticesinde Mehmed Paa suçlu bulunarak 1846 senesinde ikinci defa görevden azledilmitir. Bu defa azil nedeni açıktır, görevi kötüye kullanarak halkı madur etmek. Azledildikten sonra Mehmed Paa, Balıkesir in yakın Manisa ya sürgün edilmitir 28. Fakat bu azil nitelii yönüyle dierinden farklıdır. Zira bu defa sadece Giridîzâde Mehmed in vezirlii alınmamı, aynı zamanda bir daha devlet hizmetine giremeyecei çok açık bir ekilde ortaya konulmutur. Yine bu azilde kendine öncekinde olduu herhangi bir paye verilmemitir. Edirne ye sürgün edildii zaman vezaret rütbesi alınmıtı, ancak en azından Kapıcıbalık rütbesi tevcih dilmiti. Artık sade bir vatandatır. Cezası aır olmasına ramen bu defa ki sürgün hayatı daha kısa sürmütür. Giridîzâde Mehmed, iki yıllık sürgün hayatından sonra affedilerek 1848 senesinde memleketi Karesi Sancaı na mutasarrıf tayin edilmitir 29. Paa nın Balıkesir deki icraatları ve mutasarrıflık dönemi ile ilgili çalımalar baka bir çalımanın konusudur. Paa, Karesi mutasarrıflıı görevinden 1853 yılında azlolunmutur 30. Bu azlin sebebini tespit edemedik. Nitekim aynı yılın sonlarında askeri göreve dönmeyi baarmıtır. Kırım Savaı nın balamasıyla birlikte umnu taraflarına binbaı olarak tayin edilmitir. Bu sava sırasında Totragan, Vidin, Silistre ve Bükre te görev yapmıtır. Son gönderildii görev Kırım Gözleve de 1271 senesi Cemaziyelevvelin 19. günü (7 ubat 1855) ölmütür. smail Hakkı Uzunçarılı Karesi Meâhiri nde Paa nın ehit dütüünü yazmıtır. Oysa Mehmed Paa, vurularak deil, yakalandıı hastalık nedeniyle vefat etmitir 31. Aynı ekilde Balıkesir er iye Sicilinde yer alan tereke kaydında da Paanın ehit olduu belirtilmektedir 32. Çünkü savata ölen birisinin ehit olması için vurularak ölmesi art deildir. Sava artlarında hastalıktan ölmek de ehit tanımlaması içerinse dahildir. Paa nın cenazesi stanbul a getirilememi ve orada defnedilmek zorunda kalınmıtır 33. Çünkü Paa öldüünde bulunduu mevkide sadece ngiliz taburları bulunmaktaydı ve onlar da cenaze taımıyorlardı 34. hata ilemi olmasından kaynaklanmı olduunu yazmaktadır. Ahmed Lütfi Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, VI, VII, VIII, s Ahmed Lütfi Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, VI, VI, VIII, s XVIII. yüzyıldan itibaren Musul da Celili-zadeler adı verilen bir aile hüküm sürmekteydi. Celili-zâdelerin Musul daki idareleri hakkında bkz. Dina Rizk Khoury, Osmanlı mparatorluu nda Devlet ve Tara Toplumu Musul, , Çev. Ülkü Tansel, TVYY, stanbul: Ahmed Lütfi Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, VI, VII, VIII, s Ahmed Lütfi Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, VI, VII, VIII, s Mehmed Paa ile birlikte kethüdası Bekir Paa da Manisa ya sürgün edilmitir. Ahmed Lûtfî Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, VII, VIII, s Giridîzâde Mehmet Paa dan önce bu görev Vasıf Paa üzerindeydi. BOA, C As, Nr 6-A/24, 7 Muharrem 1265 (3 Aralık 1848). 30 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî,, IV, s. 293; smail Hakkı Uzunçarılı, Karesi Meâhiri, s BOA,. MVL., Dosya Nr. 334/14354, 9 evval 1271 (25 Haziran 1855). 32 BS., Nr. 750-A, 117/b BOA..MVL., Dosya Nr. 334/14354, 9 evval 1271 (25 Haziran 1855). 34 Kırım Savaında Osmanlı Devleti Rusya ya karı ngiliz ve Fransız kuvvetlerinin desteini de alarak savamıtır. Bu nedenle cephede Osmanlı ve ngiliz kuvvetleri bir arada olabilmitir. Kırım Savaı nın çıkı sebepleri hakkında geni bilgi için bkz. David M. Goldfrank, Osmanlı mparatorluu ve Kırım Savaı nın Çıkı Nedeni: Kaynaklar ve Stratejiler, Türkler, XII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s ; Brison D. Gooch, A Century of Historography on the Origins of the Crimean War, The American Historical Review,

5 286 Böylece, azillerle ve aflarla geçen ve 16 yıllık devlet hizmeti bulunan Giridîzâde Mehmed Paa nın hayatı 1855 yılında son bulmutur. Devlet, Paa nın geride kalan ailesine ve hizmetindeki görevlilere ayrı bir ihtimam göstermitir. Paanın ölümüyle mirası eleri ve çocukları arasında paylatırılmıtır. Çalımamızda Paa nın siyasi hayatından ziyade sahip olduu serveti ve bunun sosyo-ekonomik boyutta karılıının ne olduu üzerinde olacaktır. Zira Paanın iniler ve çıkılarla dolu olan hayatı ayrıntılı olarak incelenmeye muhtaçtır 35. nili çıkılı geçen bir hayatta Giridîzâde Mehmed Paa nın tereke kaydından iki ei olduunu tespit ettik. Paanın zevceleri Züleyha ve Fatma Hanımlardır. lk ei Züleyha Hanımdan altı çocuu olup bunlardan üçü erkek üçü kızdır. Paa nın Züleyha Hanım dan olan oulları Rıfat, zzet, Ahmet Nuri Bey'dir 36. Kızları Temenni, Nefise ve efika hanımlardır. Dier ei Fatma Hanım dan ise Ali Rıza 37 ve Kazım adında iki çocuu vardır. Babalarının ölümüyle oullarından Rıfat ve zzet Beyler stanbul da Mekteb-i Harbiye-yi ahane de memuriyet ile binbaı rütbesiyle terfi ettirilmilerdir 38. Balıkesir de bulunan oullarından Ahmet (Nuri) Bey Istabl-ı Amire Müdürlüü ile dördüncü rütbeye terfi olurken Ali (Rıza) Bey rütbe-yi sâlise ile terfi olunmutur. Kazım Bey in yaının küçük olması nedeniyle her hangi bir terfide bulunulmamı 39 zira bu nedenle kendisine annesi Fatma Hanım vasî tayin edilmitir 40. Bunlardan baka Paa dan kalan çiftlik ve arazilerin ailenin geçimini karılayacak nitelikte olmadıı belirtilmektedir. Bundan dolayı, kızlarından birinin evlenmi olması nedeniyle, iki kızı ve iki hanımına aylık 250 kurutan toplam 1000 kuru maa balanmıtır 41. Mehmed Paa nın ailesi ile ilgili olarak Uzunçarılı; üç zevcesi ve 17 çocuu olduundan bahsetmektedir 42. Oysa Paa nın tereke kaydında mirasçıları arasında iki zevcesi ve sekiz çocuu bulunmaktadır. Dolayısıyla Uzunçarılı nın vermi olduu bu bilgi yanlı görünüyor. Çünkü eer böyle bir durum söz konusu olsaydı mirasçılar arasında görülmesi veyahut mahkemeye bu konuda bir itiraz gündeme gelmi olurdu. Belki de Uzunçarılı nın yazdıı gibi çocuk ve e sayısı tereke kaydından daha fazla olabilir. Paa nın salıında terekede olmayan ei ve çocukları ölmü olabilir. Mehmed Paanın Serveti Mehmed Paanın terekesini incelediimizde; Balıkesirli olması itibariyle servetini oluturan menkul ve gayrimenkullerin bu ehirde toplandıı görülmektedir. Bu menkul ve gayrimenkuller Mehmed Paa nın ölümünden sonra Balıkesir de suk-ı sultani denilen çarıda satılmıtır. Elde edilen miktardan Paanın borçları ve mahkeme masrafları çıkarıldıktan sonra kalan miktar slam hukukuna göre eleri ve çocukları arasında paylatırılmıtır. Giridîzâde ailesinin Balıkesir de ileri gelen ailelerinden olması ve Giridîzâde Mehmed Paa nın önce Balıkesir mütesellimlii, aradan geçen 20 yıl sonra Karesi Sancaı nın mutasarrıflıını alması memleketi olan Balıkesir ile balantısının çok salam olduunu göstermektedir. Çünkü Paa nın tereke kaydından tespit ettiimiz Balıkesir de bir konaı vardır 43. Muhtemelen Paa, ailesini ya da ailesinin bir kısmını Balıkesir dıında görev yerlerine götürmemi olabilir. Zaten sava görevlerinde ailesini götürmesi mümkün deildir. Bu nedenle en azından tereke kaydındaki bilgilerden yatırımlarını Balıkesir de yaptıını görüyoruz. Hatta daha Silistre de görevli iken bugün Balıkesir in simgesi olan saat kulesini ina ettirmitir. Saat için bir dükkan vakfetmitir. 62/1, (October 1956), s ; Kırım savaı ile ilgi ariv belgeleri için bkz. Osmanlı Belgelerinde Kırım Savaı ( ), Yay. Haz.: Kemal Gurulkan, Mustafa Küçük, Babakanlık Osmanlı Arivi Yay. stanbul Giridîzâde ailesi ve Mehmet Paa nın hayatı bu çalımanın yazarları tarafından ayrı bir çalıma olarak hazırlanmaktadır. 36 Rıfat, önce Medine Muhafızı olmu ve daha sonra ferik rütbesine yükselmitir. zzet; daha Mekteb-i Harbiye de iken binbaı olmutur. Sonra liva, ferik ve Vidin komutanlıına getirilmitir de vezirlikle 6. Ordu müiri, 1882 de Yemen valisi ve 7. Ordu müiri olup 1884 de vefat etmitir. Nuri ye ise babası öldüünde Istabl-ı âmire payelii verilmitir. Daha sonra Erdek kaymakamlıı yapmıtır.mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, IV, s Ali Rıza Paa, Karesi Sancaı Tahrirat ( ) ve Defter-i Hakâni Kalemleri ile ( ), Karesi Mülga Temyiz-i Cinayet-i Hukuk Azalıı nda (1868) çalıtıktan sonra 1872 de memuriyetine ilave olarak Bigadiç ve Erdek Kaymakamlıkları vekaleti, Kemer-i Edremid (Burhaniye) Kaymakamlıı (1876) yapmıtır. Kaymakamlık görevinden sonra Balıkesir Reji Müdüriyeti ve Meclis-i dare-i Liva Azalıı nda bulunmutur. Bkz. Serap Sunay, II. Abdülhamid Döneminde Balıkesirli Mülki Görevliler Hakkında Bir nceleme (Sicili Ahval Kayıtlarına Göre ), Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2007, s BOA..MVL.,Dosya Nr. 334/14354, Lef 5, 9 evval 1271 (25 Haziran 1855). 39 BOA..MVL., Dosya Nr. 334/14354, Lef 5-6, 9 evval 1271 (25 Haziran 1855). 40 BS, Nr.: 750/A, 117b BOA..MVL., Dosya Nr. 334/14354, Lef 5, 9 evval 1271 (25 Haziran 1855). 42 smail Hakkı Uzunçarılı, Karesi Meâhiri, s BS, Nr. 750/A, 117b-1.

6 287 Giridîzâde Mehmed Paa nın Balıkesir deki ikametgâhı olan konak dier Osmanlı ricalinin konaklarında olduu gibi haremlik ve selamlık olmak üzere iki kısımdan meydana gelmektedir. Ahap bir yapı olan konak iki katlıdır. Ne var ki bu konak bugün mevcut deildir. XIX. yüzyıl Balıkesir inin muhtemelen en görkemli konaklarından birine sahip olan Mehmed Paa nın konaının döemesi ve eyaları da oldukça dikkat çekicidir. Konaın eyaları kendi döneminin yaam biçimini yansıtmaktadır. Mekânın konak olması ve Paa nın idari görevi nedeniyle misafirinin bol olması eyaların da miktar ve çeidinin artmasında etkili olmutur. Konaın mutfak eyaları arasında; tepsiler, siniler, yemek piirilecek kazanlar, bakraçlar ve lengerler ön planda yer almaktadır 44. Eyaları ele alırken sosyo-ekonomik düzey hemen fark edilmektedir. Çünkü Konaın mutfaındaki kaıkların sayısı oldukça fazla ve çeitlidir. Hatta yiyeceklerin türüne göre kaıkların olması dikkat çekicidir. Örnein bunlardan hoaf kaıklarıyla tatlı kaıklarını sayabiliriz. Yine bardak takımları da mutfaın önemli parçalarındandır. Dier eyalarda olduu gibi bardakların sayısı ve çeidi fazladır. Bardaklar arsında nadide denebilecek farklı ve deerli olması itibariyle gündelik olarak kullanılmayan billur bardaklar, frenkkâri bardaklar ve erbet bardakları vardır. Ayrıca tabla takımları da nadide parçalar arasında yer almaktadır. Bugünkü gibi yemek masada yenmez yerde yenirdi 45. Bardaklar gibi yerde yemek yemeye yarayan sinilerin hem sayısı hem de çeitlilii fazla idi. Küçük büyük sinilerle birlikte pirinç, sarı sini çeitleri bulunmaktadır. XIX. yüzyılın ortasında Osmanlı corafyasında kahve günlük tüketimde önemli bir paya sahip olup daha XVI. yüzyılda yaygınlık kazanmıtı 46. Bu dönemde ise çay kahvenin yanında yaygın içecekler arasında yerini almıtır 47. Bu itibarla Paa nın konaında mutfak eyaları arasında üç çay takımı, çay bardakları ve çay fincanı 48 bulunmaktadır. Fakat terekede erbet bardaklarının bu geleneksel içecein önemini koruduunu göstermektedir. Mobilya Avrupa evlerindeki gibi Türk evlerinde yer almazdı. Türk evlerine sonradan girmitir. Kullanılan eyalar arasında sandık, lamba, sini, sofra altlıı, yastık, minder, ilte en çok yer alan eyalardı 49. Paa dan sıradan vatandaa kadar hemen herkesin evlerde kullandıı eyalarda bir aynilik vardır. Sosyal sınıflar arasındaki farklılık eyaların sayısı ve eyaların yapımında kullanılan malzemenin türüdür. Hem konak halkının hem de gelen misafirlerin yatması için sayısı bir hayli fazla olan yorgan, yastık, ve ilte vardır. Zemine sermek için kullanılan kilimler ve halılar adından konaın dier eyaları arasında yer almaktadır. Ayrıca minderler, sandalyeler ve eyaların üzerine örtüler konaın eyalarındandır. Konaın pencerelerini örten sim saçaklı perdeler ile tül perdeler dönemi için oldukça ık olmalıdır. Dier oda döemelerinin yazılmaması ve hatta bazı eyaların hırdavat balıı altında kaydedilmi olması nedeniyle onlar hakkında ayrıntılı bilgiye ulaamıyoruz. Tereke kaydından konaın kaç odası olduunu tespit etmek mümkün deildir. Ancak konak olması itibariyle aydınlatılması zor olmalıdır. Konaı aydınlatmak için kullanılan amdanlar vardır. ki amdandan büyük ve tablası olan ık ve deerli bir parçadır 50. Yine bir kandil takımı ve oldukça deerli pirinç fener aydınlatmada kullanılmak üzere evde bulundurulmaktadır 51. Aydınlatmaya yardımcı olmak amacıyla kullanılan fanuslar 77 tanedir. içinde cam fanus özel nitelii olan bir fanusdu. Konakta Paa ya ait olduunu düündüümüz özel eyalar da vardır. Bunlar arasında oldukça deerli olan simli nargile vardır ki 620 kuru fiyat biçilmitir. ki nargile arasındaki deeri ölçmek açısından bir dier nargile 100 kurutur. Dolayısıyla simli nargile oldukça pahalıdır. ki adet berber takımı bulunmaktadır. Ne var ki o dönem için bir berber takımının içinde neler bulunduu ayrıntılı olarak belirtilmemitir. Paa, seferde öldüü için yanında bulunan eyaları Balıkesir e getirilmi ve terekeye dahil 44 Konaktaki bakır kapkacakların bir kısmı evânî-i nuhâsiye olarak kaydedilmitir. Bunların deeri 3020 kurutur. 45 L. Fekete, XVI. Yüzyılda Taralı Bir Türk Efendisinin Evi, Belleten, XXIX/ , TTK yay. Ankara 1965, s Kahvenin ortaya çıkıı ve yayılıı hakkında geni bilgi için bkz. Ralph S. Hattock, Kahve ve Kahvehaneler Bir Toplumsal çecein Yakındou daki Kökenleri, Çev: Nurettin Elhüseyni, TVYY, stanbul, 1996, stanbul a ise kahve 1554 yılında gelmi ve kısa sürede halk tarafından benimsenmitir. Balıkesir e kahvenin ne zaman geldiini tespit etmek oldukça güçtür. Ancak 1626 yılında artık Balıkesir e kahvenin geldiini kesinlikle söyleyebiliriz. Çünkü bu tarihte Balıkesir de kahvecilerden günde 20 akçe kahve vergisi alınmaya balanmıtır. Kamil Su, XVII ve XVIII inci Yüzyıllarda Balıkesir ehir Hayat, Resimli Ay Matbaası, stanbul 1937, s Çay, XVII. yüzyılda Osmanlı corafyasına gelmitir. Suraiya Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaam Ortaçadan Yirminci Yüzyıla, Çev. Elif Kılıç, TVYY., stanbul 1998, s Fincan XVI. Yüzyılda da kullanılmakta idi. Fekete nin inceledii terekede fincan vardı. znik fincanı beyaz renkli fincan Çin porseleninden fincan bunlardandı. L. Fekete, XVI. Yüzyılda Taralı Bir Türk Efendisinin Evi, s Suraiya Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaam, s Terekede kebir amdan ma tabla nın fiyatı 255 kuru, bir dier amdan ın fiyatı ise 55 kurutur. 51 Kandil takımının deeri 30 kuru iken fenerin deeri 170 kurutur.

7 288 edilmitir. Yastık, yorgan, ilte, çaraf, çeitli bakır eyalar ve tül perde seferde birinin kullandıı eyalar olması hasebiyle ayrı bir öneme haizdir. Bir konaın ilerini yapmak ve konaın hanımına hizmet etmek için dönemin gerei olarak köle bulundurmak sıradandır. Tabii ki köle bulundurmak için ekonomik gelirin bir hayli fazla olması gerekmektedir. Paa nın konaında 9 tane zenci köle vardır. Terekede cariyeye rastlamadık. Bu köleler tereke yekunundan ayrı bir bölümde kaydedilmilerdir. Kölelerin toplam deeri verildiinden her bir kölenin deerini tespit etmek mümkün deildir. Bey olmak ya da paa olmak ile özdelemi bir ey vardır ki o da iyi cins atlara sahip olmaktır. Giridîzâde Mehmed de bir paadır. Onunda iyi cins 4 atı vardı. Kısraklara biçilen fiyat 4550 ile 625 kuru arasında deimektedir. Bunlardan doru kısrak 4550, iki kır kısrak 1250 ve doru kadana kısrak 1000 olmak üzere atların toplam deerleri 6750 kuruu bulmaktadır. Bu iyi cins atların koum takımları ve dier malzemeleri de terekede yer almaktadır. Herhalde Paa, ya da hane halkından olan kiiler deerli doru kısraa binerken dier eerlere göre daha kıymetli olan Frenk eerini kullanmakta idiler. Dier eerlerin kıymetleri 37 kuru iken frenk eerinin kıymeti 125 kurutur. At yanında ulaımı salamak için arabada kullanılmıtır. Paa nın 2 arabası vardır. Arabalardan biri oldukça kıymetli olup 1410 kurutur. Dierinin kıymeti takımı ile birlikte sadece 110 kurutur. Paa nın konaında bulunan eyalar arasında 5 tane tüfek yer almaktadır. Tüfekler içinde Simli Macar tüfei 460 kuru fiyatla en dikkat çekici olanıdır. Dier üçü herhangi bir özellii belirtilmeden tüfek olarak kaydedilmi, birine 315 dierine 305 en sonuncusuna 150 kuru fiyat biçilmitir. Bunların haricinde dierlerine göre fiyatı oldukça düük kaval tüfeinin 42 kuru kıymetle terekede yer almaktadır. Paa nın ve konak halkının dini vecibelerini yerine getirebilmesi amacıyla çeitli renklerde ve ilemeli çok sayıda seccade göze çarpmaktadır. Abdest leeni adıyla bir leen kaydı terekede yer almıtır. Kuran-ı Kerim de dahil terekede hiç kitap olmaması bir hayli dikkatimizi celb etmitir. Bunun bir nedeni olmalıdır. Çünkü Paa, sosyo-ekonomik konumu itibariyle eitim almı ve çocuklarına eitim imkanı salamı birisidir. Öldüünde iki olu Mekteb-i Harbiye de okumakta idiler. Muhtemelen kitaplar terekeye girmemitir. En azından terekede bir Kuran-ı Kerim olurdu. Terekede giyim eyası hemen hemen yok gibidir. 2 kürk, birkaç gömlek ve bir çift kundura kaydedilen giyim eyasıdır. Halbuki Paa gibi birisinin elerinin ve çocuklarının deerli kumalardan yapılan bir çok kıyafeti olmalı idi. Mücevher bile yoktur. Muhtemelen aile efradı kıyafetleri ve mücevherleri kendi aralarında paylamı, terekeye koymamıtır 52. Fakat elbiseleri, kumaları koydukları sandık sayısı ve çeidi bir hayli fazladır. Sandık çeitleri arasında mein, sepet, demir, pirinç, tahta olanları vardır. Beklide mücevherlerini veya daha az deerli eyalarını koymak için çekmece bile bulunmaktadır. Mehmed Paa nın konaındaki bütün eyaların deeri ,5 kurua ulamaktadır. Çiftlikler ve Dükkânlar Mehmed Paa nın yukarıda belirttiimiz gibi bütün gayr-i menkulleri Balıkesir de toplanmıtır. Çünkü bir çok deiik vilayette görev yapmasına ramen baak bir yerde mal emlakine dair her hangi bir kayda rastlanılmamıtır. Paanın gayrimenkulleri arasında yer alan haremlik ve selamlıı olan konak 79 bin 500 kuru deerindendir. Konaktan baka Paa nın ehirde dükkânları, köylerde ve civar kazalarda çiftlikleri ve deirmenleri var. Mehmed Paa nın gayr-i menkullerinin bulunduu köyler; Çitnehor, Çitnehor Tepecii, Paa, Halalca, Aslıhan Tepecii ve Üzümcü çiftliidir. Paa adı geçen köylerdeki çiftliklerinde ba ve bahçeleri bulunmaktadır. Bunlara ek olarak civar kazalardan Bigadiç, vrindi ve Balya da çiftlik ve tarlaları da gayr-i menkulleri arasında sayabiliriz. Paa, Balıkesir de olmadıı dönemlerde muhtemelen bunların idaresi için görevlendirdii kâhyaları vardı. Giridîzâde Mehmed Paa nın yukarıda belirttiimiz gibi çiftliklerinin yanında Balıkesir merkezde deri üretimi yapan 3 debbahanesi ve aba üretimi yapan bir abacı dükkanı vardır. Bu dükkanları ne zaman 52 Balıkesir in Halalca köyü sakinlerinden çok zengin olmayan Rahime nin terekesinde mücevherat vardır. Altın hançer, inci küpe, altın bilezik, altın, inci bulunmaktadır. Rahime Hanımın terekesinin toplamı kurutur. BS, Nr. 715/7a-2; Tepedelenli Ali Paa nın mücevheratının çeidi ve ulatıı mebla Mehmed Paa nın terekesinin tamamı ile kıyaslanamayacak kadar fazladır. Mücevher tatlı hokkası, mücevher gerdanlık, mücevher çiçek, pırlanta mücevher çiçek bunlardan bazılarıdır. Hamiyet Sezer, Tepedelenli Ali Paa ve Oullarının Çiftlik ve Gelirlerine likin yeni Bilgi ve Bulgular, OTAM, Sayı 18, Ankara 2005, s. 356.

8 289 edindiini tereke kaydından çıkarmak mümkün görünmemektedir. Üç debba dükkânından çarı içinde olanının kıymeti 2600 kuru olup dier iki dükkânın kıymeti daha azdır 53. Terekede en büyük meblaa sahip kısım üphesiz ki çiftliklerdir. Çiftlikler çok geni bir alana daılmı olup Balıkesir çevresindeki kazalara kadar uzanmaktadır. Çiftliklerin bulunduu köylerden ikisi olan Çitnehor ve Çitnehor Tepecii köyleri birbirine çok yakın iki köy olup XIX. yüzyıl ortalarında Balıkesir kazasına balı köylerdendir. Kaza merkezine olan mesafesi 12 km kadardır. Köyler balık ve bahçelik olup isimleri bugün Küçük Bostancı ve Büyük Bostancı olarak deitirilmitir. Mehmed Paa nın Çitnehor köyünde; 250 kuru deerinde baı, dut ve sebze bahçesi vardır 54. Bu ba ve bahçelerde bakımını yapmak üzere bahçıvanlar görevlendirilmitir. Bahçıvanlar mevsimlik deil sürekli olarak köyde ikamet ediyor olmalılar. Çünkü bahçıvanların ikamet etmesi için köyde Mehmed Paa ya ait bahçıvan odaları bulunmaktadır. Yine burada çalıanlar ile belki köyde yaayanların da buday öütebilmeleri için bir un deirmeni var. Deirmen ve bahçıvan odaları kuru deerindedir. Çitnehor köyündeki deirmene ek olarak Atranos köyünde kuru deerindeki su deirmeni yer almaktadır. Çitnehor Tepecei (Küçük Bostancı) köyünde bulunan çiftlie kuru deer biçilmitir. Çiftlikte ayrıca arazilerin bakımını yapan ve çiftliin ileyiini salayan kiiler ikamet etmektedir. Bu arazilerde muhtemelen hububat ekimi yapılıyordu. Çünkü çiftlikteki ambarlarda buday, arpa, çavdar bulunuyordu. Ayrıca çiftlikteki alet ve edevat da bunu kanıtlar niteliktedir. Yük taımak için kullanılan arabalar ile bahçelerde kullanılan çapalar bunlardandır. Çiftlikte tarımın yanında arıcılık da yapıldıın gösteren 20 adet arı kovanı yer almakta idi. Ancak 20 adet arı kovanı bal ticareti yapılması için küçük boyutta kalmaktadır. Muhtemelen bu çaba ihtiyacı karılamak amacına yönelik olmalıdır 55. Mehmed Paa nın çiftliinin bulunduu köylerden birisi de Halalca dır. Dier çiftliklerine göre oldukça büyük olduu anlaılan bu çiftlik kuru deerindedir. Çiftlii 1844 tarihli temettüat kayıtlarında yer almaktadır. Belki de ailenin en eski mülküdür 56. Bu kayda göre Paa ya dedesinden miras olarak kalmıtır. Ailenin Halalca köyü ile olan balantısı ilerleyen yıllarda da devam etmitir. Çünkü Balıkesir de 1844 senesinde yapılan temettüat sayımlarında muhtemelen Mehmed Paa nın amcası olan Giridîzâde Ahmet Aanın olu Mehmed 57 ile bu sırada Sivas ta mutasarrıf tayin edilen Mehmed Paa Halalca köyü haneleri arasında sayılmılardır 58. Çiftlikte elde edilen ürünlerde ve kullanılan aletlerde Osmanlı tarımının geçirmi olduu deiimin yansımaları görülebilmektedir. Mesela çiftlikte sabanın yanında pulluk kullanılması bu durumun göstergelerinden birisidir. Petrolün kullanıma açılmadıı bir dönemde saban da olsa pulluk da olsa tarım aletlerinin kullanılması için hayvan gücü esas idi. Bu aletlere ilave olarak çiftlik ilerinde çapa, kazma, tırpan, araba demiri gibi aletler de kullanılmakta idi. Tereke kaydında çiftliin idaresi ve tarım arazilerinin ilenmesini iini yapan insan gücü kayıt edilmemektedir. Eer Paa bu iler için köle kullanmı olsa idi köleler kaydedilirdi. Belki de 9 zenciden bazıları yeri belirtilmemi olmasına ramen sadece konakta deil çiftliklerde de çalımakta idi. Dolayısıyla çiftliklerde ikamet eden kâhyalar, içiler ve dier elemanlar terekede görmek pek de mümkün deildir. Ancak Paa nın Sivas mutasarrıfı olduu 1844 yılında en azından Halalca köyündeki çiftlikteki çalıanları tespit etmek mümkündür. Çünkü 1844 yılı Osmanlı corafyasında temettüat sayımlarının yapıldıı bir dönemdir. Temettüat kayıtları bir kiinin gayr-i menkul ve menkul varlıını ortaya koymaktadır. Nihayetinde Paa nın ölümünden yaklaık on yıl önce Halalca köyündeki çiftlikte 8 nefer temettüat defterlerine kayıt edilmitir 59. Bu da gösteriyor ki çiftlikteki ileri idare etmek üzere bu miktar kii bulunmaktadır. Mehmed Paa nın buradaki çiftliini muhtemelen torunu Mehmed Bey kim bu 53 Bu dükkânlardan birisi 1450 kuru, dieri ise Alagöz olu debbahanesinin yanında olup 1300 kuru deerindedir. 54 Çitnehor köyündeki dut bahçesine 250 kuru, sebze bahçesine 500 kuru deer biçilmitir. 55 Çitnehor Tepecii çiftliindeki arı kovanları ve dier alet edevatın toplam deeri 605 kurutur. 56 Mehmet Paanın dedesi ve Balıkesir mütesellimi olan Giridîzâde Esseyyid Ahmed Aa bin Mehmed in tereke kaydında Halalca köyünde bir çiftlik bulunmaktadır. Dolayısıyla bu çiftlik Mehmed Paanın babasına intikal etmi olabilir. Ya da Mehmed Paanın babası Süleyman Aa nın bu köyde kendisine ait baka bir çiftlii de bulunabilir. Ancak ne olursa olsun gerçek olan u dur ki Giridîzâde ailesinin Halalca da çiftlikleri vardır. Tereke kaydı için bkz. BS, Nr. 740, 17a1. Rebiülahir 1225 (Nisan/Mayıs 1810). 57 Halalca köyünde 19 numaralı hanede Giridîzâde Ahmed Aanın olu orta boylu kumral bıyıklı Mehmed Beyin emlâki olarak kaydedilmitir. BOA, ML.VRD.TMT., Nr. 727, s orta boylu siyah sakallı Giridîzâde vüzerâ dan muhassıl kapucı baı Mehmed Bey Efendi hazretlerinin emlaki BOA, ML.VRD.TMT, Nr. 727, s Tacettin Akku,Tanzimat Balarında Balıkesir Kazası ( ), Zanos ve Kültür Vakfı Yay., Balıkesir 2001, s. 101.

9 290 idare etmekteydi 60. Halalca da yedi dönüm kadar bir ba vardı ve kuru gibi oldukça iyi bir deere sahipti. Mehmed Paa nın çiftliinin bulunduu bir dier köy Paa köydür. Paa köydeki çiftlikte çok fazla eyanın ve aletin olmaması oldukça düündürücüdür. Çünkü kuru deerindeki bir çiftlikte bu kadar az sayıda alet veya eya bulunmaması gerekmektedir 61. Kesirven bugünkü adıyla Akçaköy sınırları dahilinde olduu tespit edilen Üzümcü çiftlii Mehmed Paa nın çiftliklerinden bir dieridir. Bu çiftlik Paa daha Sivas mutasarrıfı iken mülkleri arasında yer almaktadır. Ancak geçen on yıl zarfında çiftlik arazilerinde deiim olduu tahmin edilmektedir. Çünkü 1844 senesinde Üzümcü çiftliinde; dönüm tarla, 1,5 dönüm ba, 10 ba camus öküzü, 14 ba camus inei, 5 ba camus düvesi, 11 ba sıır inei ve dana, 9 ba tosun ve düve, 3 ba sıır danası, 1 ba sıır boası, 21 ba kısrak, 14 ba tay kısrak, 8 ba 1 yaında tay, 1 ba aygır ve 12 ba camus malaı bulunuyordu. Görüldüü üzere çiftlik, tarımın yanı sıra hayvancılık özellikle de at yetitiricilii açısından son derece önemli görünmektedir. Temettüat kayıtları alet edevatı kayıt etmediinden bunlara da bir ey söylemek mümkün deildir. Alet edevat olmadan ramen çiftlik dahilindeki arazi ve hayvanların toplam deeri kurua yakındır yılında çiftliin kıymeti kuru gibi yüksek bir deere sahipken 1855 tarihinde Paa nın terekesinde Üzümcü Çiftliine 2 bin kuru fiyat biçilmitir. On sene öncesi ile karılatırıldıında bu mebla çok düük kalmaktadır. Çünkü bu kadar arazi olan çiftlikteki alet edevatın da çok az olduu görülmektedir 63. smail Hakkı Uzunçarılı, Musul valilii sırasında parasını aldıı kiilere ödeme yapılabilmesi için mallarının satıldıını bunun için Mehmed Paa Celalzâde Esseyid Hafız Yakup Efendi yi kendisine vekil tayin ettiini yazmaktadır 64. Muhtemelen bu sıra bir çok malı satılmı ve Üzümcü çiftlii de bundan nasibini almıtır. Öte yandan Paa nın Balıkesir e vali olarak atanmasından sonra Üzümcü çiftlii civarında kuru deerinde bir pirinç dinki mülkleri arasında kaydedilmitir. Dink, pirinci kabuundan ayırmak kullanılan bir dibektir 65. Çiftlikler arasında en düük deere sahip olanı Aslıhan Tepecii köyündedir kuru deere sahip çiftlikte sadece iki araba ve üç saban demiri yer almaktadır. Yine aynı köyde kaç dönüm olduu belirtilmeyen 250 kuru deerindeki bir ba da mülkler arasındadır. Mehmed Paa, sahip olduu idari tecrübe ve görevi ve Balıkesirli olması hasebiyle nüfuz alanın yalnızca Balıkesir ve çevre köylerde deil Balıkesir in dier kazalarına kadar yayılmıtır. Balıkesir e 36 kilometre uzaklıkta olan vrindi kazasında büyük bir çiftlii bulunmaktadır. Öyle ki bu çiftlik içindeki hayvanlarla birlikte kıymeti kurua balidir. Çiftlik dahilinde arazilerin yanı sıra mütemilat ve davarat adı altında kaydedilen hayvanlarıyla birlikte satılmıtır. Yine civar kazalardan Bigadiç te de Mehmed Paa nın arazileri mevcuttur. Bunların kaç dönüm olduunu bilemiyoruz sadece toplam deerlerinin kuru olduunu söyleyebiliriz. Bu kadar sayıda çiftlie sahip olan Mehmed Paa nın bu çiftliklerinde daha önce de belirttiimiz üzere tarım önemli ura alanlarındandır. Çiftliklerde yetitirilen ürünler aynı zamanda hayvancılıkla balantılı olan ürünler olması aırtıcı deildir. Zira bu çiftliklerde hayvancılık tarımla birlikte devam ettirilmektedir. Çiftliklere biçilen fiyat içerisine hayvanlar da dahil olsa gerektir. Sayı verilmemesine ramen Paa nın çiftliklerinde önemli sayılabilecek miktarda hayvan olduu kesindir. Sadece hayvan sayısı Çitnehor köyündeki çiftlikte verilmitir. Burada kurua satılan manda, kurua kıymet biçilen 47 ba kara sıır vardır. Çiftlik arazilerinde ekimi yapılan ürünler; buday, arpa, burçak, çavdar, mısır, pirinç ve mazıdır. Görüldüü üzere arazilerde hububat aırlıklı bir tarımsal üretim söz konusudur. Hububat hayvancılıı desteklemesi açısından önemli bir yere sahiptir. Öte yandan Paa, bir kısım tarlalarında boya tohumu adıyla kaydedilen bitki kök boyadır. Türk kırmızısı adıyla maruf renk, kök boyadan elde edilmekte idi 66. Boya 60 Mehmet Paa nın oullarından Ahmet Bey in olu Mehmet Bey 1844 senesindeki temettüat sayımlarında Halalca köyünde sayılmıtır. Bkz. BOA, ML.VRD.TMT, Nr. 7227, s Paa köyündeki çiftlikte 500 kuru kadar bir eya kaydedilmitir. 62 BOA, ML.VRD.TMT, Nr. 7227, s Çiftlikte, 3 araba, 4 saban demiri, 9 saban ve çapa ve 100 kuru deerinde hırdavat kaydedilmitir. 64 smail Hakkı Uzunçarılı, Karesi Meahiri, s Dink, pirinci kabuundan ayırmak veya bulgur dövmek için kullanılan dibek. ayak, aba vb.ni dövmek için kullanılan araç. Bkz. Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara: 2005, s Tuncer Baykara, Kökboya, Osmanlılar da Medeniyet Kavramı ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Aratırmalar, Akademi Kitabevi Yay., zmir 1999, s ; Anadolu nun bir çok yerinde kökboya yetitirilmekte olup, Balıkesir de bunlardan birisidir. XIX. Yüzyılda

10 291 bitkisinin 130 dönümlük kısmı Paa nın ölümünden yaklaık 3 yıl önce dikilmi. Daha sonraki iki yılda bunların dikimine devam edilmitir. Sonunda boya bitkisinin dikim alanı yaklaık 250 dönüme ulamıtır. Terekede yazılan bir baka endüstriyel bitki mazıdır. Mazı doal yetime ortamı olan bir bitkidir ve genellikle deri tabaklamada yaygın olarak kullanılmaktadır 67. Ayrıca mazı boya maddesi olarak siyah rengin elde edilmesinde kullanılmaktadır 68. Debbâhanelerde ve boyahanelerde kullanılan bu bitkilerin ekiminin yapılıyor olması Paanın Balıkesir deki dokuma sektöründe etkili olduunu ortaya koyması açısından önemli bir kanıttır. Mehmed Paa nın çiftliklerindeki arazilerden elde edilen ürünler ambarlarda depolanmaktaydı. Bunlar hem tohumluk olarak hem de hayvanların ihtiyaçları için kullanıyor olmalıdır. Borçlar ve Masraflar Mehmed Paa nın terekesinde kuru borçları için ayrılmıtır Paanın borçlu listesine baktıımızda zevcelerine olan borcun önemli oranda olduu görülüyor. Paa, muhtemelen salıında iki zevcesine abâhane ve deirmenlerinden hisse vermi ve ahitlerle tasdik ettirmitir. Bu nedenle her iki zevcesine de abâhane ve deirmen dolayısıyla tereke yekûnundan 43 bin 660 ar kuru ayrılmıtır. Bunlar muhtemelen Paa nın zevcelerine taahhüt etii mihr karılıı verilmitir 69. Ayrıca Mehmed Paa orduda görevli iken yanındaki kethüdası Rait Efendi ye 7.054,5 kuru borç yapmıtır. Terekeden düülen bir baka kalem ise vrindi deki çiftlik ile ilgilidir bin kurua satılan bu çiftlikteki havyanlar için ödenmesi gereken kuruluk vergi terekeden düülmütür. Borçlardan baka terekeden düülen miktarı veraset ileri için yapılan masraflar oluturmaktadır. Bunlardan ilki resm-i kısmet olarak geçen ve mahkemeye intikal eden her miras davasının sonuçlanmasıyla terekeden alınan bir çeit vergidir ,5 kuruluk verginin adı terekede resm-i kısmet-i adi adı altında kesilmitir. Bundan baka terekenin binde 60 ı yani yaklaık kuru olarak da kaydiye harcı olarak hesaplanmıtır. Böylece yukarıda belirttiimiz kuruun kuruunu mahkeme masrafları oluturmutur. Mahkeme masrafları ve borçları terekesinden düüldüünde mirasçılarına paylatırılmak üzere kalan mebla kuru 30 paradır. Bu miktar Mehmed Paa nın iki ei ve sekiz çocuu arasında paylatırılmıtır. Paa nın zevceleri Züleyha ve Fatma Hanımlara er kuru, erkek çocuklarının her birine yaklaık kuru ve kız çocuklarının her birine kuru hesaplanmıtır. Miras taksimi yapıldıktan sonra ayrı bir hesap yerine 9 adet zenci kölenin deeri olan kuru, tahsil olunan borç olarak ayrı 795 buçuk kuru, 912 ve kuru toplam buçuk kuru kaydedilmitir. Bu meblaa Balıkesir de satılan sabundan elde edilen 221 kuru eklenmi ve elde edilen miktar yeniden taksime tabi tutulmutur. Bu taksimden buçuk kuru vergi olarak kesilmitir. Ayrıca burada Giridîzâde Mehmed Paa nın vakfı için kuru para ayrılmıtır. Toplam buçuk kuru yekundan düülünce geriye kuru kalmıtır. Hanımlarının her birine ve Fatma hanıma kuru 5 para, oullarının her birine kuru 16 para, kızlarının her birine ise kuru 8 para miras kalmıtır. Sonuç olarak; Giridîzâde Mehmed Paa eski bir Balıkesirli aile olan Giridîzâdelere mensup bir Paa dır. Aile mensuplarının XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Balıkesir de idarecilik görevlerinde bulunmu olmaları bölgede nüfuz sahibi olmalarında etkili olmutur. Tabii ki, bu nüfuz Manisa daki Kara Osmanoulları ve Balkanlarda Tepedelenli Ali Paa 70 kadar olması mümkün deildir. Balıkesir de kökboya üretimi yapılan bir baka köy Karamanköy dür. Kökboya üretimi yapılan alan iki buçuk dönümdür. smail Arslan, XIX. Yüzyıl Osmanlı Dünyasında Köy Hayatı ve Köylüler: Balıkesir, Osmanlı dan Cumhuriyete Balıkesir, Yeditepe Yayınevi, stanbul, 2007, s Zeki Tekin, Deri- Türkler de Dericilik, TDVA, IX, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., stanbul 1994, s Tuncer Baykara, Kökboya, Osmanlılar da Medeniyet Kavramı, s Züleyha Hanım ve Fatma Hanım deirmen ve abâhaneden Muhterem Efendi ve Mehmet Bey ahitliiyle. 70 Nüfuz etkinliinin artması ekonomik gelire de yansımaktadır Bu anlamda Giridîzâde ile Tepedelenli Ali Paa kıyaslanmayacak derecede fark vardır. Mesela Ali Paa nın müsadere edilen malları arasında 1820 yılında Yeniehirli sarraf Sebatay a verdii tahvil ve poliçelerin deeri kuru, Refail adlı sarraftan alacaı ise kurutur. Hamiyet Sezer, Tepedelenli Ali Paa, s. 338; Tepedelenli kadar etkili olmayan Karahisâr-ı Sâhip ayanı Mollazade Hacı Ahmed Aa nın terekesinin yekunu bile Giridîzâde Mehmet Paa dan çok fazladır. Mehmet Güne, Karahisâr-ı Sâhib A yânı Molla-zâde Hacı Ahmed Aa ya Ait Bir Tereke Defteri, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, VIII/2, (Aralık 2006), Afyon, s ; Paa nın terekesinin toplam tutarı buçuk kurua balidir.

11 292 Mehmed Paa babasının idam edilmesi itibariyle ailenin kayıp ettii itibarı yeniden kazanmayı baarmı ve çeitli devlet görevlerinde bulunarak vezirlik rütbesine kadar yükselebilmitir. Buna ramen Ancak Paa nın devlette geçen 16 yıllık hizmet süreci azillerle ve sürgünlerle geçmitir. 16 yılın en azından 12 yılını sürgünde hiçbir devlet görevi almadan sürdürmütür. Tabii ki bu kadar yılı sürgünde geçirmesi Paa nın idari yeteneini tartımaya açmaktadır. edilerek sürgüne gönderilmesi idari yönünü tartımaya açmaktadır. smail Hakkı Uzunçarılı, Paa yı savalarda gayretli ve cesur olarak tasvir ederken mülki idarede aynı baarıyı gösteremediini yazmaktadır. Valilikleri esnasındaki davranılarını ise edid ve hunriz kelimeleri ile ifade etmektedir 71. edid ser, katı, hûn-rîz kan dökücü demektir 72. Mehmed Paa nın terekesinin toplam tutarının bu dönemde belki de Balıkesir de en zengin kiisi olduunun kanıtıdır. Paanın konaı, konaktaki eyalar ve terifatla sahip olduu çiftlikler, dükkânlar ve araziler eklendiinde Balıkesir ölçeinde servetinin büyüklüü daha iyi anlaılmaktadır. KAYNAKÇA a-ariv Belgeleri Babakanlık Osmanlı Arivi (BOA), Cevdet Adliye, Nr BOA. Cevdet Askeriye, Nr. 6793; 6-A/24. BOA. Hatt-ı Hümayun., Dosya Nr. 417/2135. BOA.. MVL., Dosya Nr. 334/ BOA. ML.VRD.TMT., Nr Balıkesir er iye Sicili, Nr. 740, 17a, 18b-1. Balıkesir er iye Sicili, Nr. 750-A, 117b-1. Balıkesir er iye Sicili, Nr. 715 b- Kaynak Eseler Ahmed Lütfi Efendi, Vak anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, II, III, IV, V VI, VII, VIII Tarih Vakfı-Yapı Kredi Yay., stanbul c- Aratırma Eserleri ARSLAN, smail, XIX. Yüzyıl Osmanlı Dünyasında Köy Hayatı ve Köylüler: Balıkesir, Osmanlı dan Cumhuriyete Balıkesir, Yeditepe Yayınevi, stanbul, 2007, s AKKU, Tacettin, Tanzimat Balarında Balıkesir Kazası ( ), Zanos ve Kültür Vakfı Yay., Balıkesir BARKAN, Ömer Lüfi Edirne Askeri Ait Tereke Defterleri, ( ), Belgeler III/5-6, TTK Yay., Ankara 1966, BAYKARA, Tuncer, Kökboya, Osmanlılar da Medeniyet Kavramı ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Aratırmalar, Akademi Kitabevi Yay., zmir CEZAR, Yavuz, Bir A yanın Muhallefatı, Belleten, XLI/161, (Ocak 1977), TTK Yay., Ankara, s ÇADIRCI, Musa, Hüseyin Paa nın Terekesi, Belgeler, XI/15, TTK Yay., Ankara 1986, s DEVELOLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitapevi Yay., Ankara EFE, Ayla Silistre Eyaletinde Osmanlı-Rus Savaları Küçük Kaynarca dan Berlin e, OTAM, Sayı: 19, Ankara 2006, s FAROQH, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaam Ortaçadan Yirminci Yüzyıla, Çev.: Elif Kılıç, TVYY., stanbul smail Hakkı Uzunçarılı, Karesi Meahiri, s Ferit Develiolu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitapevi Yay., Ankara 1993, s. 983, 382.

12 293 FEKETE, L., XVI. Yüzyılda Taralı Bir Türk Efendisinin Evi, Belleten, XXIX/ , TTK yay. Ankara 1965, s GOLDFRANK, David M., Osmanlı mparatorluu ve Kırım Savaı nın Çıkı Nedeni: Kaynaklar ve Stratejiler, Türkler, XII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s GOOCH, Brison D., A Century of Historography on the Origins of the Crimean War, The American Historical Review, 62/1, (October 1956), s GÜNE, Mehmet, Karahisâr-ı Sâhip A yânı Molla-zâde Hacı Ahmed Aa ya Ait Bir Tereke Defteri, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, VIII/2, (Aralık 2006), Afyon, s HATTOCK, Ralph S., Kahve ve Kahvehaneler Bir Toplumsal çecein Yakındou daki Kökenleri, Çev: Nurettin Elhüseyni, TVYY, stanbul, DANMEND, smail Hami, zahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, IV, Türkiye Yayınevi, stanbul 1972, s KHOURY, Dina Rizk, Osmanlı mparatorluu nda Devlet ve Tara Toplumu Musul, , Çev. Ülkü Tansel, TVYY, stanbul: 1997 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, IV, TVYY, stanbul, ÖZTÜRK, Said, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır stanbul Tereke Defterleri, OSAV Yay., stanbul PAKALIN, Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüü, I, Milli Eitim Bakanlıı yay., stanbul 1993, SEZER, Hamiyet, Tepedelenli Ali Paa ve Oullarının Çiftlik ve Gelirlerine likin yeni Bilgi ve Bulgular, OTAM, Sayı 18, Ankara 2005, s SU, Kamil,.XVII ve XVIII inci Yüzyıllarda Balıkesir ehir Hayat, Resimli Ay Matbaası, stanbul SUNAY, Serap, II. Abdülhamid Döneminde Balıkesirli Mülki Görevliler Hakkında Bir nceleme (Sicil-i Ahval Kayıtlarına Göre ), Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, TEKN, Zeki, Deri- Türkler de Dericilik, TDVA, IX, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., stanbul 1994, s TU, Muhiddin, Kayseri Tereke Defterleri Üzerine Bir Deneme, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 4, Konya 1998, s UZUNÇARILI, smail Hakkı, Karesi Meâhiri, Zanos Kültür ve Eitim Vakfı Yay., Balıkesir 1999.