]unıırluııa"fle. P i t i z i k fii

Transkript

1 ]unıırluııa"fle P i t i z i k fii

2 V T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 401 Bilimsel Toplantılar Dizisi: 50 ISBN: İLESAM: Y TÜRKİYE'DE MÜZİK KÜLTÜRÜ Atatürk Kültür Merkezi 2011 Birinci Baskı 1000 Adet Editörler Oğuz ELBAŞ Dr. Mehmet KALPAKLI Okan Murat ÖZTÜRK Düzelti Dr. Alev KÂHYA-BİRGÜL Çevirmenler Aykul AKYON (İngilizce) Okan Murat ÖZTÜRK (İngilizce) Prof. Dr. Ömer Aydın SÜER (Rusça) Ayşe - Kemal GÜR (Almanca) İşıl ACEHAN (R.P. Pennanen - K. Moore) Fikret KARAKAYA (M. Guettad) Mehmet Uğur EKİNCİ (K. Signal) Redaksiyon (Türkçe / İngilizce / Rusça) Dr. Mehmet KALPAKLI Okan Murat ÖZTÜRK Feza TANSUĞ Atatürk Kültür Merkezi Ziya Bey Caddesi Nu: Balgat - Ankara Tel: Belgegeçer : c-posta : gensekreler@akmb.gov.tr İnternet: Kapak Tasarım ve Sayfa Mizanpajı Grafiker- Grafik-Ofset Matbaacılık Reklamcılık Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. 1. Cadde Sokak No: Balgat / Ankara Tel: (pbx) Faks: grafiker@grafıker.com.tr* Web: Ön Kapak Fotoğrafı: Tarihsel Süreç İçinde Türkiye'de Müzik Kültüm ve Müzik Müzesi kongre logosu / 2006 İstanbul - Ersu Pekin Baskı ve Cilt Sarıyıldız Ofset Ltd. Şti. İvogsan Ağaç İşleri Sanayi Sitesi 523. Sokak No: 31. Ostim-Ankara Tel: Faks: sariyildizofset@hotmail.com Web: Yazılı metinden yasalar uyarınca alıntı yapılabilir. Ancak fotoğraflardan alıntı yapılamaz; fotoğraflar sanal, elektronik ortama aktarılamaz, çoğaltılamaz ve başka hiçbir yerde hiçbir şekilde kullanılamaz. Uluslararası Tarihsel Süreç İçinde Türkiye'de Müzik Kültürü (2006: İstanbul) Tarihsel süreç içinde Türkiye'de müzik kültürü/ editörler: Oğuz Elbaş. Mehmet Kalpaklı. Okan Murat Öztürk. - Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, xiii, [504J s.: fotoğ.. res., tbl, minyatür.; 24 cm. - (AKDTYK Atatürk Kültür Merkezi yayını: 401. Araştırma- İnceleme; 50) 780 Kaynakça içerir. ISBN: MÜZİK - TÜRKİYE-- KONGRELER 2. MÜZİK - OSMANLI İMPARATORLUĞU ~ KONGRELER 3. MÜZİK -- OSMANLİ İMPARATORLUĞU TARİH -KONGRELER 4. MÜZİK - TÜRKİYE - TARİH - KONGRELER I. Elbaş, Oğuz II. Kalpaklı, Mehmet III. Öztürk, Okan Murat IV. E.a V. Dizi

3 içindekiler Yazarlar Bölümler Sayfa İÇİNDEKİLER Editörler Sunuş viii BİLDİRİLER Türkiye'de Müzik Kültürü Talat HALMAN Türk Musikisi Üzerine Bir Değerlendirme 3 Oğuz ELBAŞ Tarihsel Süreç içinde Türkiye'de Müzik Kültürü ve Müzik Müzesi 5 Zülfü LİVANELİ Türk Kültüründe Müzik 23 Yalçın TURA Yakın Tarihte Türkiye" de Müzik Kültüründeki Değişim 29 Osmanlı Dönemi Musikisi Karl SIGNELL Türk Sanat Müziğinde Ritmik Tabakalar 35 M. Cihat CAN Edvar Geleneğinden Günümüze Ses Sistemi 39 R. Martin JAGER 1665 yılında Viyana'da Kara Mehmed Paşa'nin Elçiliği Türk Temsilciliklerinde Mehteran Müziği ve Anlamı 45 Nilgün DOGRUSÖZ Edvar Geleneği ve Modern Türk Müziği Teorisi 53 Ş. Şehvar BEŞİROGLU Osmanlı-Türk Musikisi'nde Kadın'ın Müzikal Kimliği 57 Müzik ve Müzecilik Margaret BIRLEY Müzik Müzesi ve Öyküsel Sunum Yapısı 71 Gerhard STADNER Müzik Müzelerinde Sunum-Bakım-Onarım-Güvenlik 79 Kenneth MOORE Organotoji ve Müze Kurulumu 83 Alla BAYRAMOVA Azerbaycan'da Müzikle ilgili Müzecilik 89 Anadolu'da Müzik Arkeolojisi Werner BACHMANN Anadolu'nun Tarih Öncesi Müzik Arkeolojisi 95 Tayfun YILDIRIM Kabartma Vazolarında Müzik Tasvirleri 99 Tunç SİPAHİ AygülSÜEL Hitit Metinlerinde Müzik 109 John G. PLEMMENOS Anadolu'daki Eski Yunanlıların Müziği 119

4 Anadolu Yerel Müzikleri Okan Murat ÖZTÜRK "Anadolu Yerel Müziklerinde Yapıtaşları Olarak Makam ve Usul Kavramları 135 Dorit KLEBE Geleneksel Türk Halk Müziğine Ait Olarak Yirminci Yüzyılın ilk On Yılında Yapılmış Erken Dönem Ses Kayıtları 143 Mehmet ÖZBEK Anadolu Müzik Geleneği ve Halk Türküleri 149 Müzik ve İletişim Ahmet GÜRATA Metin SOLMAZ Sinema ve Televizyonda Müzik 155 Türkiye'de Popüler Müzik Basını 161 Ferruh GENÇER Müzik Yayıncılığı 16b Geleneksel Müziklerde Karakteristik Türler Feza TANSUĞ Erol PARLAK Tasavvuf ve Şamanizm Arasındaki Tarihsel Etkileşim 171 Anadolu Parmak Tekniği İle (Tezenesiz) Bağlama Çalma Geleneğinin Tarihsel Süreç İçerisindeki Gelişimi 175 Cemal ÜNLÜ Ortaoyununda Musiki Kullanımı ve Melih DUYGULU Kağıthane, Bayrampaşa, Silahtarağa Kır Musikisi 191 Türkiye'de Çingene Müziği 199 Çalgıbilimi / Organoloji Hans DeZEUW Neşe CAN Fikret KARAKAYA Ayhan SARI Evrim ve Standardizasyon Arasında Bağlama Ailesi 205 Unutulan Çalgılarımız; Çeng, Mıskal ve Santur 211 Nazariyat ve Çalgılar 217 Çalgılarımızda Yakın Tarih İçinde işlevsel Değişiklikler 221 Türkiye'de Opera, Bale ve Orkestra Müzikleri Hasan UÇARSU Tarihsel-Toplumsal Perspektifte Modern Türk Müziği Besteciliği 235 Gürçil ÇELİKTAŞ İbrahim YAZICI Tanzimat'tan Günümüze Türkiye'de Opera ve Bale Sanatı 241 Türkiye'de Orkestralar ve Senfonik Müziğin Gelişimi 24-9 Türkiye'nin Çevre Kültürlerinde Müzik Risto Pekka PENNANEN Mahmoud GUETTAT Dariush TALAI Balkan Halk Müziği Araştırması ve Osmanlı Mirası 257 Araplar ve Türkler Arasındaki Müzikal Ortak Yaşam 261 Pers ve Türk Müziklerinde Segah Kavramı 265

5 Türkiye'de Popüler Müzikler Ayhan EROL Kültürel Kimlik Bağlamında Türkiye'de Popüler Müzik 271 Altan GÖKALP Arabesk Müzik, Postmodern ideoloji ve Arabesk Toplum 279 Erol EVGİN Türk Pop Müziği 283 Vedat SAKMAN Türkiye'de Popüler Müzik Besteciliği 287 Türk Halklarının Müzik Etnografisi ve Müzecilik JanosSIPOS Bartók Anadolu Derlemesinden Bir Ağıtın Öyküsü 291 H Şahim GULLIEV Razia SULTANOVA Türkmenler ve Atalarının Müziğin Büyüleyici Gücüne İlişkin Düşünceleri 297 Özbek ve Türk Musiki Geleneklerinde Müslüman Kadın: Karşılaştırmalı İnceleme 301 Roza AMANOVA "Geleneksel Üstatlık"a Bağlı Kırgız Türkülerinin İcra Özellikleri 307 Yıldıray ERDENER Sibirya'daki Türk Halkları Arasında Şaman Davulunun Simgesel AnLamı 313 Valentina SUZUKEI Tuva Müziğinin Eski Türk Kökleri Üzerine 323 İrfan GÜRDAL Orta Asya ve Anadolu'daki Ortak Müzik Kültürü 329 Tasavvuf ve Musiki Murat Salim TOKAÇ Tasavvuftaki Kâinat ve Zaman Anlayışı ve Musiki ile İlişkisi 337 Nuri ÖZCAN Osmanlı'nın Son Döneminde Tasavvuf Müziği ve Repertuvarı 339 Recep USLU Müzik Psikolojisi ve Tasavvuf Müziği 343 Süleyman Seyfi ÖĞÜN Tasavvuf ve Osmanlı Musikisi 347 Müzikoterapi ve Psikoakustik Açıdan Müzik Ali Rıza SARAL Müzik Besteleme Sürecinde Akılsal Riskler 353 Ahmet Hakkı TURABİ Gevrekzade Hafız Hasan Efendi ve MüzikLe Tedavi 357 Bülent MADİ Gebelikten itibaren Beynin Gelişiminin Müzik ile Desteklenmesi 367 Adnan ÇOBAN Müzikoterapinin. Biyolojik, Psikolojik ve Sosyal Etkileri 369 Türkiye'de (Farklı) Din Müzikleri Arduşan HALAÇYAN Anadolu Ermeni Müziği 375 Jak ESİM Sefarad Litürjik ve Paralitürjik Müzikal Gelenek 379 Gabriel AKYÜZ Süryani Müziği Tarihi 381

6 Avrupa-OsmanLı Müzik Etkileşimleri Bülent AKSOY Nisyana Terk Edilen Nağmeler 393 Ersin ANTEP Emre ARACI Osmanlı'dan Cumhurİyet'e... Müzik Hareketlerinden Birkaç Kesit 399 Piyanist Hünkâr: Sultan V. Murad ve Ailesinin Avrupai Müzik Kültürü 403 Mahir CETİZ Osmanlı'dan Cumhurİyet'e Türkiye'de Çoksesli Müzik 409 Müzik Eğitimi Ali UÇAN Türk Müzik Eğitim Tarihi: Tarihsel Süreç İçinde Türk Müzik Eğitimine Genel Bir Bakış 413 Ahmet SAY Türkiye'de Günümüzün Müzik Eğitim Kurumlarına Genel Bir Bakış 443 M. Hakan CEVHER Geleneksel Türk Musikisi Eğitimi Veren Konservatuarları ve Akademik Yapılanmaları 451 Müzik ve Kültürel Çeşitlilik İbrahim Yavuz YÜKSELSİN Göç, Kimlik, Müzik: Pomaklarda Göçmen Kimliğin İfade Aracı Olarak "Pesna" 457 Miltiadis PAPPAS Osmanlı Müziğine Rum Kaynaklan 463 Türk Müziği Üzerine Farklı Görüşler Süleyman TARMAN Müzik Eğitimi Ulusal Veri Bankası Müzik Eğitimcileri Sitesi 475 Mehmet ÖLMEZ Türkçe'de Ezgi ve Kopuz Hakkında 481 AlpÖZEREN Cumhuriyet ve Müzik Eğitimi 485 Mehmet Uğur EKİNCİ "Mecmu" a-i Sâz ü Söz": Eleştirel Bir Tanıtım 493

7 Bartók Anadolu Derlemesinden Bir Ağıtın Öyküsü János SIPOS* Bartók'un Anadolu derlemesi 1976'da. bestecinin Ölümünden uzun yıllar sonra hemen hemen aynı zamanda Macaristan ve ABD'de 'de ise Türkiye'de yayınlanmıştı.' Ama bu yayınların hiç birisi bir yankı yaratmamıştı. Oysa bu çalışma Anadolu halk müziği sınıflandırmasının ilk denemesiydi. Acaba bu ilgisizliğin sebebi neydi? Başka açıklamaları geçsek de, hala önemli bir nokta katıyor. Bartók'un Türk derlemesi o kadar az türkü içerdi ki bundan nüfusu zamanında 16 milyon olan bir halkın müziği ile ilgili sonuçları çıkarmak neredeyse imkansızdır. Son zamanlara kadar Bartók'un derlemesini kıyaslamaya uygun, Türk halk müziği ile ilgili geniş kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır yılları arasında Ankara Üniversitesi Hungaroloji bölümünde hocalık yapma imkanım oldu. Bu dönemde Türk halk müziği üzerine çalışmalarda bulundum. Derleme çalışmalarıma Bartók'un bitirdiği alanlarda başladım ve gittikçe batıya doğru dönüp Toros Dağları boyunca devam ettim. Bunun yanı sıra yayımlanmış Türk melodileri hakkındaki önemli bilgileri gözden geçirdim ve derlediğim 1500 ezgiye 3000 tane türkü daha ekledim. BöyLe geniş çaplı bir türkü rnalzemesini ele alarak Bartók'un Anadolu'da yaptığı çalışma ile ilgi- * Dr., Müzikolog, Bitimler Akademisi Müzıkoloji Enstitüsü Budapeşte-Macaristan. 1 Saygun (1976), Bartók (1976; 1991). li çıkardığı neticelerinin ne derece doğru olduklarını inceleme fırsatı buldum. Dört kitabımda da bundan bahsettiğim için bu konuyu şimdi detaylı olarak ele almıyorum.' 1 Yine de bu sorunun cevabını bir cümlede vermek istersek, şunu söyleyebiliriz: ezgilerinin sayısı az olduğundan kaynaklanan hatalarına rağmen Bartók'un bu eseri Anadolu halk müziğinin karşılaştırmalı araştırmasının vazgeçilmez bir temelidir. Tebliğimde Bartók Anadolu derlemesinin bir tek ezgisini, 51 No'lu ağıdını ve onun daha geniş, Macarlar ve diğer halklar arasındaki bağlantılarını ele almaktayım. Bartók Türk kadınlardan derleme yapamadığı için şikayet ederdi, oysa 13 ezgiyi, yayımladığı derleme çalışmasının 15% ini iki kadından kaydetmişti. Fakat bu hanımlarla başkent Ankara'da çalıştığı için bu ezgileri tam olarak güvenilir bulmamıştı. 3 Her nasılsa bu ezgilerin çoğu Bartók'un not ettiği gibi otantik görünüyor. Dahası, No. 51 bir ağıttan başka bir şey değildir. Şimdi deminki ağıtı dinleyelim ve Bartók'un transkripsiyonuna da bir göz atalım (Şekil 1). Lütfen şuna dikkat ediniz: Bartók linçi, 3cü, 5inci ve 7nci kesitlerin son sesini La bemol, Sol (yukarı 2 3 Sipos 11994; 1995, 2000,2002], Bartók 16 Kasımda Ankara'da hizmetçilik eden Hatice Dek- Lioğlu'dan (Hüyük'ten bir onüç yaşındaki kız] 6 ezgi, eski Ankara yerlisi olan Emine Muktaftan ise 7 ezgiyi tebliğimde tanıttığım ağıt da derledi.

8 292/ János SÍPOS Lerinin yüksekliği de birbirinden farklı değildir. Ama bu birkaç belirsiz sesin m i k r o - a r a ş t ı r m a gerekti ren ö n e m i var mı? Bartók bahsettiğimiz ezgi h a k k ı n da şunu söylemişti: " B i r k a ç m e l o d i n i n, örneğin No. 51 in kökenine bir t a h m i n bile y ü r ü t ü l e m e z. " 6 Ben m e l o d i n i n b a s i t l e ş t i r i l m i ş t r a n s k r i p s i y o n u nu hazırladım ve b u g ü n k ü Macar m e t o d l a r a uyarak melodiyi Do sesine a k t a r d ı m. Böylece l i n ç i, 3 ü n c ü, 5inci ve 7nci kesitlerin son sesi Do o l m u ş. Sesle rin bir yarım sesten daha k ü ç ü k d e ğ i ş i k l i k l e r i n i y u karıya ya da aşağıya yönelen o k l a r ile b e l i r t t i m [şe kil 2a). 7 Ağıtın o k u n u ş u çok duygusal o l d u ğ u n d a n seslerin entonasyonunun belirsiz o l m a s ı n o r m a l d i r, bundan dolayı transkripsiyonda komalı seslerin k u l l a n m a s ı na gerek yoktur. Mi kesit s o n u n d a k i seslerin biraz pes söylenen Do sesi olarak değerlerdirmeye h a k kımız var m ı 9 Yalnız ben yaklaşık 300 Anadolu ağı dı ve gelin ağıdı toplayıp not e t t i m. Genelde Anadolu ve Macar ağıtları da belli bir seste b i t e r, ' a m a A n a 8 dolu ağıtlarının bazıları - B a r t ó k ' u n No.51'de g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i - entonasyonu pes olan bir seste ya da Do-Si b e m o l t r i l ile son b u l m a k t a d ı r (şekil 3d). Son sesin pes o k u n m a s ı bazı Macar ağıtlarının da XS.wUj, AJUftL(MA*n),*mw.JtJthttizi,UL., bir özelliğidir. Şimdi böyle bir Macar ağıdını dinle n-g. «3». y e l i m. Ağıt Anadolu d e r l e m e s i n d e n bir sene sonra, Şekil: 1 Bartók Anadolu derlemesinin 51 no'lu ağıdı yılında Bartók tarafından d e r l e n m i ş olduğu için de büyük ö n e m e sahiptir (şekil 2 b ). 10 ok), S o l - L a bemol f r i t ve Sol o l a r a k y a z m ı ş t ı r / Böy Çok fazla sayıdaki A n a d o l u e z g i l e r i n d e n aldığı lece d i k k a t i m i z i A n a d o l u ağıtlarının kesitleri k a p a mız dersi göz önünde t u t a r a k ş u n u öne s ü r e b i l i r i z tan son sesin y ü k s e k l i ğ i n i n bazen bellirsiz o l d u ki e n t o n a s y o n u biraz pes olan son ses y ü z ü n d e n ğuna ç e k m i ş t i. Dikkat e t m e m i z gereken başka bir ezginin özü ve dizisi t e m e l o l a r a k d e ğ i ş m i y o r ve bu olgu ise: ağıtı söyleyen kişi Mi b e m o l sesini birden m ü z i k ü s l u b u n d a bu sesi D o ' n u n bir ç e ş i t l e m e s i çok kez biraz pes o k u m u ş. B a r t ó k bu sesi ç o ğ u n o l a r a k k a b u l edebiliriz. Yani B a r t ó k lukla Re o l a r a k yazmıştır (2ci, 3 c ü. 6cı ve 7ci k e s i t 51 N o ' l u ağıdı T ü r k ağıtları g r u b u n a ler). Böylece 5 Eğer 1 inci. 3 ü n c ü, 5inci ve 7nci kesitlerin son s e sini yan yana kaydedip dinlersek, orta y ü k s e k l i k l e r i ele aldığımız melodi derlemesinin uymaktadır. Sot-(Faî]-Mi-Re- Do(T) beşlisi üzerinde h a r e k e t e t m e k t e d i r, iki d e ğişen u z u n l u k t a k i d e ğ i ş k e n kesidi t e m e l o l a r a k p a nin arasında büyük bir fark duymuyoruz. A m a s e s r a l e l bir şekilde iner, daha y ü k s e k olan kesidi Re lerin La b e m o l d e n daha pes oldukları bir gerçektir. sesinde, alçak kesidi ise Do sesinde d u r a k l a m a k - Aynı şekilde 2inci, 3 ü n c ü, 4üncü ve 7nci kesitlerde Bartók tarafından Re veya Mi b e m o l olarak b e l i r l e nen seslerin entonasyonu da t a m doğru değildir ve 4 7 4üncü kesitte Mi b e m o l olarak belirlenen..yavruma" ve 7nci kesitte Re olarak yazılan " g o y s u n l a r " s e s - Bir nota üstündeki okun anlamı yazdığımdan biraz daha yük Bartók ( : Buna benzer bir şekilde alçak seslenmiş G sesleri G Î ; olarak gösterdim. 8 Bazı ağıtlar daha aşağıya F sesine kadar iniş yapmaktadır. bkz.sıposll994:no':45). 9 M N T V - No: 193, Bartók'un transkripsyonu 1 0 "Sevgili iyi yaşlı anneciğim", Körösfö'den Moldavya'dan. (Kolozs vilaye sek. aşağıya yönelen okun anlamıysa yazdığımdan biraz daha ti) ağıt. Kaynak kişi: Péntek Jánosné 11897], derlediği: alçak sestir. Bartók U ' t e Örneğin 2ci kesit 2ci ölçü, 3cü kesit 3cü ölçü, 4cü kesit ölçü veya 7ci kesite Ici ölçü. Acü IGrOl7A. Editör: F. Sebö, published 500-3] in Pátria - Hungarian folk music gramophone dings, Budapest, , Fonó Records, CD-ROM. Béla [FA recor

9 Bartók Anadolu Derlemesinden Bir Ağıtın Öyküsü / 293 tadır. Bu t ü r bir k a r a k t e r h e m k ü ç ü k f o r m d a k i M a car h e m de en yaygın olan A n a d o l u ağıdında uy gundur. Büyük sayıdaki ö r n e k l e r incelenince ortaya ç ı Ya - tır - mtş - lar da yuv-ru-mu. g u - i u m. oy. oy. oy. kan sonuç, k ü ç ü k f o r m d a k i Macar ve Anadolu ağı dının genel yapısal k a r a k t e r i s t i ğ i n i n neredeyse aynı olmasıdır. Bu genel benzerliğin dışında ezgiler k ü Sİ * cim gi - hi yav-rum, yuv m m da, ay, uy, uy, çük ayrıntılarında da benzerlikler göstermektedir. Yani şimdi bazı m e l o d i l e r i n rastgele benzemesinden değil, iki büyük bölgede yaygın olan m ü z i k üslupları arasındaki güçlü bir bağdan söz etmekteyiz. 11 Neden Bartók bunu fark etmedi? Belki de b e n z e r l i k l e r i gördü, a m a tedbirli bir bilimci olarak tek bir melodiden yola çıkarak derin sonuçlar ç ı k a r m a k 1 " lin cır - das - ta-rım* v a v - r u ı n. a. ov. ov, ov. i s t e m e m i ş olabilir. Ayrıca daha önce de dediğimiz gibi ezgiyi başkent Ankara'da kaydettikleri için o n l a rı t a m güvenilir g ö r m e m i ş t i r. Bundan başka f o n o g A - İn - ya - lını da b a - u ı m gi - bi yıı-nm, raf kovanının kötü kalitesi ve ağıt seslerinin yavaşla oy. oy, tılmış fonograf sesinden de kaynaklanabilen belir siz entonasyonu da ona tesir e d e b i l m i ş t i. Ve belki de M e * / c - r i n ' da y o l üi lfl*nc g«7'sin-lnr, oy, oy. oy. oy. bunlardan daha ö n e m l i s i : Béla Bartók Macar halk müziği araştırmasını Zoltán Kodály ile el ele ger ç e k l e ş t i r m i ş l e r, ama ağıtların incelenmesini Kodály üstlenmiştir.' Yol Ih 10 nü»uz - sın * lor yavnım. oy o>. oy. t Şekİİ 2. a Bartók 51 N o ' l u ağıdının basitleştirilmiş ve Do sesine aktarılmış transkripsiyonu.? Oysa Bartók kendisi de bir kaç ağıt notaya a l m ı ş [şekil 3), Macar ağıdının değişik f o r m larının detaylı incelenmesi o d ö n e m d e henüz yapıl m a m ı ş t ı ve Türk ağıtları konusunda da geniş bilgi sahibi olamazdı. Pitrlüıido, Son olarak ntbûfo yukarıdaki müzik formunun diğer halkların müziğinde olup olmadığına bir göz ata lım. Bu t ü r müzik k o m p l e k s bir s t i l olarak R o m a n Ked-VMjo 0 m;i- i-dea - ya, Slovakya, B u l g a r i s t a n ve ispanya halk müziğinde a - riyam. bulunmaktadır. Sırbistan ve Makedonya halk m ü z i ğinde de buna benzer müzik stilleri bulunabilir. Baş MtrV Ktt-üj'ütl itt i - l y v ı ı hu - m*t ttlih-kd, ka halk m ü z i k l e r i n d e, örneğin S i c i l y a l ı, Fransız yada k c ı l - v c ı j u i - d o - a - nyâm? A l m a n melodiler arasında da buna benzer m e l o d i l e r vardır. Aynı zamanda Gregoryan müziğinin bazı ş e A d jı>n a Jó U «len kend nek cun * tin nyg 0 - dal mill killeri Macar ağıtlarına bütün diğer halk m ü z i k l e r i n den daha yakındır. 13 László Vikár ve Gábor Bereczki'nin Volga-Kama IIOU-SZAS szcn - ve - de-sem bölgesinde yaptıkları a r a ş t ı r m a l a r ı n a göre bu böl- u-ian 1 1 Yapısal benzerliklerden başka, sesler en küçük a y r ı n t ı l ı l a rında da benzerlik göstermektedir. Bu tür benzerlik iki tane ezginin birbirine benzeşmesi tesadüf eseri değil dahası, iki büyük coğrafi alanda da mevcut müzik üslubunun yakın ak K ü - l i o n - jflk a uk ja si l-ji. a u>k 1A -radl - - rabalığı ortaya çıkmıştır. M a c a r ve Anadolu ağıtlarının ben gál. z e ş m e s i n d e n bkz. Sipos [2000). Macar ağıdından detaylı bir analiz için bkz. Dobszay 11983: A3). 1 2 Ked v<n dni - jfi é - dev * a - nyám Şekil: 2b Şekil 2a'ya benzer bir M a c a r ağıdı. Kodály ağıtlara erkenden (1915 ve 1920) ö n e m verip, birçok değişik yerde derlediği kendi ağıt derlemelerini ç ı k a r m a k is temişti. Bkz. M NT V, Ağıtlar, 1 3 Dobszay [1983; 61-75). s, 7-8.

10 / János SÍPOS a) Bartók No. 5! 2-3rd lines J f = M V Si - cim gi - hi yav - rum, yav 5 «tenıın da, ay. oy, oy. 7 i i prpıiit r p Dp-" m Sa-n sa-çı da gu-zum si-cim gi-bi yav-rum, oy, oy. Sípon - No. 41 b) Ev - le - ri - nin ö - nün - de bir o - lı sın. P f İ I El - le - me - yin mer - sin - le - ri, da - İm - da ER - S ı N. NZTV-No, 193, Moldva, Szabófalva, lej. Bartók, i 3 1 ' 3 1, 3- m. Jol el bár ál - mom - ba, 7. tár - szam, tár - szam p r Lr r ^ "2> d) Sipos - No, 39 4=feH : r rj* r~p iti i r r r=^-tk-f=p^fşi E - vi - mî - zin ö - nü dut - tur. ke- çil-mez. Bu gur-be-tin gah - rı çok - tur. şe - kil - mez. Şekil 3, a) 51 No'lu ağıdın 2nd ve 3cü kesitleri. b) Do sesinde karar veren Anadolu ağıdı [Sipos 1994 No: 41), c) entonasyonu pes olan Do sesi ile biten Macar ağıdı,' d) Do-Si bemol t ri L ile kapanan Anadolu ağıdı İSıpos 1994 No: 24).

11 Bartók Anadolu Derlemesinden Bir Ağıtın Öyküsü / 295 r gede benzer m e l o d i l e r ancak Ob nehri kenarında ya m * tak şayan Ugor halkları arasında bulunur. Ben 1987'den itibaren çeşitli T ü r k halkları arasında a r a ş t ı r m a s ü r d ü r m e k t e y i m. Şimdiye kadar Trakya bölgesi ve A n a dolu T ü r k l e r i ' n d e n başka Azeri, Kazak, Kırgız. K a r a i aitti çay, Moğol, ve bunun dışında Dakota, Navajo h a l k ı n dan 7000'den fazla ezgiyi derleyip inceledim. 'İVMIMflI O/.- 3. B a k a l ı m bu halklarda bu müzik ü s l û b u b u l u n a b i lir m i 7 A n a d o l u ' d a bu m ü z i k stilinin ağıt o l a r a k da çok yaygın o l d u ğ u n u daha önce gördük. Şunu b e l i r t m e l i y i m ki B u l g a r i s t a n T ü r k l e r i n i n ağıtları LaRe-Re-Sİ / Re-Sİ La motifleriyle A n a d o l u a ğ ı t l a r ı n dan t a m a m e n farklıdır. Azerbaycan saha ç a l ı ş m a l a rım sırasında buna benzer ağıtlar bol bol ortaya çık Şekil 4. Macar etnomüzikologların Türk halkları arasındaki derlemeleri al Béla Bartók 1936 (103 ezgi]; b Vikár- Bereczkı (3670 ezgi]: Mordvin 157, Votyak 686. Ceremis 944, 4. Çuvaş 651, Tatar 580. Başkort 634; c) János Sipos [6200 ezgi): Anadolu Trakya Aday Kazakları 400, Moğolistan Kazakları 200, Azeri 700, Karaçay Kırgız 1200 tı (şekil 5 a ]. Hazar M Denizi'nin Kazaklan'na ait doğusunda ağıtların özelliği yaşayan farklı Aday olmakla beraber (şekil 5b), Moğolistan K a z a k l a n ' n ı n Do15 pentatonik ağıtları en basit Macar ve Anadolu ağıtlarıyla benzerlik t a ş ı m a k t a d ı r (şekil 5c). Kırgız a ğ ı - Axen haunt dının en yaygın şekli bir pese sıçrayan beşli ile g e n i ş l e t i l m i ş m a j ö r k a r a k t e r l i tepedir (şekil d), a m a uzun havalar arasında bizim incelediğimiz ş e k i l de South- Western Kju&kh lament vardır [şekil 5e). En basit Karaçay ağıdının her kesiti Do'ya iner (şe b) kil 5f] ama iki kadenslı ağıtlara benzer uzun havalar burada da bulunmaktadır. T a m a m e n pentatonik olan Moğol, Çuvaş, Tatar, Başkort ve Dakota halk m ü z i k lerinde bu t ü r ezgi tipi yoktur. c) Daha yeni v e r i l e r e dayanarak bu ş e k i l sayısal ve çok farklı o l u ş u m n e t i c e s i n d e ortaya çıkan h a l k l a r K\foment tçencrnl fonuf d) arasında b e l i r m i ş t i r, fakat her yerde b u l u n a n g e n e l bir ü s l u p değildir. Béla B a r t ó k ' u n (1937: 168) Kyt^yi /amen/ ö n e m l i bir s ö z ü n ü h a t ı r l a y a l ı m :,...elimizde y e t e r li halk m ü z i ğ i m a t e r y a l i ve a r a ş t ı r m a o l d u ğ u z a m a n bence dünyanın her halk m ü z i ğ i t e m e l o l a r a k bir kaç ana f o r m u n a, ana t i p l e r i n e ve ana ü s l û b ş e k i l l e r i n e geri götürülebilir." İncelemiş olduğu m u z bu m ü z i k f o r m u m u h t e m e l e n B a r t ó k ' u n da b a h s e t t i ğ i ana ü s l û b ş e k i l l e r i n i n birisi o l a r a k g ö rülmelidir. u Sipos [2004: No: 29 and No: 35). Her ne kadar Azerice ile Türkçe aynı Oğuz dil gurubuna dahilse de Azeri ile Türk halk Şekil 5. Türk halkların ağıtları a] Anadolu ağıdı (Konya No: 25), b) Azeri ağıdı (Sipos 2004: No: 29], c] Aday Kazak ağıdı (Sipos 2001: şekil 65a), d] Moğolistan Kazaklarının ağıdı (Sipos 2001: şekil 65, e) Kırgız ağıdı ISipos Kırgız derlemerinden), f] Kırgız ezgisi (Sipos Kırgız derlemerindenl, g] Karaçay ağıdı (Sipos 2002: 127, şekil 6], hl Karaçay uzun havası [Sipos 2002: 129). müziği arasında bir tek bu ö n e m taşıyan benzerlik bulun maktadır. 1 5 Biraz farklı mantık ile; bu ezgiler Azeri ezgileriyle tıpatıp aynı Locrian tetraehord'dan faydalanarak hareket etmektedir. Bu hadisenin daha detaylı açıklaması ve bu melodilerin Macar ile Anadolu ağıtlanyta karşılaştırması için bkz. Sipos (2001: 43-48İ.

12 296/ János SÍPOS Kaynaklar Bartók B. [1920, Die Volksmusic der Araber von Biskra und Umgebung, Zeitschriít für Musikwissenschaft II: 9, pp Bartók B. [1923], Volkmusic der Rumánen von Maramureş, Sammelbânde für Vergleichende Musikwissenschaft IV, München, Drei Masken Verlag. Bartók B. (1935), Melodien der rumániscnen Colinde (Weinachtsüederj, Universal Edition A.G.: Wien. Bartók B ), Népdalkutatás és nacionalizmus, pp Bartók B. [1937], Népdalgyűjtés Törökországban, In Nyugat :3. pp Bartók B. [1959), Slovenské Ludové Piesné Slowakische Volkslieder /,, Bratislava Bartók B. (19761, Turkish Folk Music from Asia Minor, [ed. by: Benjamin Suchoff), Princeton. Bartók, B. [1991), Küçük Asya'dan Türk Halk Musikisi, [translation and preface by Bülent Aksoy], istanbul, Dobszay L. (1983), A siratóstíius datlamköre zenetörténetünkben és népzenénkben, Budapest. Friede F. Rothe's interview with Bartók [The Etude February 1941), The Language of the Composer, s. 83, 130. "Nyba Correspondence File" (31 July 19 43), Letter to Ralph Hawkes. Saygun, A.A. (1976), "Béla Bartók's Folk Music Research in Turkey", Akadémiai Kiadó: Budapest. Sípos, J., "Kırgız derlemeleri", (private archive). Sipos J. (1994), "Török Népzene I". (Turkish Folk Music I), Hungarian Academy of Sciences ZTI, Budapest, 412 p, in series Műhelytanulmányok a magyar zenetörténethez 14. Sipos J. [1995), "Török Népzene II." (Turkish Folk Music II), Hungarian Academy of Sciences ZTI, Budapest, 426 p, in series Műhelytanulmányok a magyar zenetörténethez 15. Sípos J. [20001, "In the Wake of Bartók in Anatolia" (About Béla Bartók's Anatolian research in the tight of the huge Turkish material I collected in Turkey, with CD). Budapest, European Folklore Institute, 350 p. In Bibliotheca Traditionis Europeae 2 Sipos J. (2001), "Kazakh Folksongs From the Two Ends of the Steppe" (with CD), Akadémiai Kiadó: Budapest,, 302 p. Sipos J. (2002), Vannake közös rétegek a karacsáj balkár és a magyar népzenében? In Orientalista nap 2001, eds. Birtalan Ágnes and Yamahi Masanori, Budapest, MTA Orientalisztikai Bizottság ELTE Orientalisztikai Intézet, pp Sipos J. (2004). Azeri Folksongs At the Fountainhead of Music, Akadémiai Kiadó: Budapest p.600. Szigeti J. (1967). With Strings Attached, [2nd ed.), Alfred A. Knopf: New York. Tára, Magyar Népzene (1966), "Corpus Musicae Popularis Hungaricae Laments" (ed. By L. Kiss and B. Rajeczky), Budapest.