Transkript

1 Kadýn Odaklý Sivil Toplum Kuruluþlarý ve Medya: Olanaklar, Sorunlar ve Çözümler

2

3 Kadýn Odaklý Sivil Toplum Kuruluþlarý ve Medya: Olanaklar, Sorunlar ve Çözümler Çiler Dursun Sema Becerikli

4 T.C. Baþbakanlýk Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü Aralýk 2008 ISBN: Bu kitabýn basým, yayýn, çoðaltým ve daðýtým hakký T.C. Baþbakanlýk Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü ne aittir. Bu yayýn Avrupa Birliði desteði ile oluþturulmuþtur. Hiç bir þekilde Avrupa Birliði nin görüþlerini yansýtmamaktadýr.

5 3 Sunuþ Kadýna yönelik aile içi þiddet tüm dünyada olduðu gibi ülkemizde de çözüm bekleyen en önemli toplumsal sorunlardan biri olmaya devam etmektedir. Bu önemli sorunla mücadele konusunda ülkemizde özellikle son yýllarda çok önemli çalýþmalar yürütülmektedir. Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü tarafýndan 2005 yýlý Türkiye-Avrupa Birliði Katýlým Öncesi Mali Ýþbirliði Programý kapsamýnda baþlatýlan Toplumsal Cinsiyet Eþitliðinin Geliþtirilmesi projesinin bir bileþenini de Birleþmiþ Milletler Nüfus Fonu nun teknik desteði ve Avrupa Komisyonu nun mali katkýlarýyla yürütülen Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddetle Mücadele çalýþmalarý oluþturmaktadýr. Bu kapsamda kadýn odaklý sivil toplum kuruluþlarý ile medya arasýndaki iliþkilere yol göstermek amacýna yönelik bir çalýþma da gerçekleþtirilmiþtir. Bilindiði üzere, medyanýn bireylerin tutum ve davranýþlarýný etkileyebilme ve bunlarý deðiþtirebilme gücü konusunda yapýlan araþtýrmalar, medyanýn toplumda yaygýn görüþün oluþma sürecinde önemli bir rol oynadýðýný ortaya koymaktadýr. Toplumsal cinsiyet eþitliði saðlamada ihtiyacýmýz olan zihinsel dönüþüm sürecinde, kadýn konusunda çalýþmalar gerçekleþtiren sivil toplum kuruluþlarý ile medya önemli role sahiptirler. Medyanýn sunduðu olanaklar sivil toplum kuruluþlarýnýn yalnýzca görünür olmalarýný deðil toplumu etkileme kapasitelerinin artmasýný da mümkün kýlacaðýndan kadýnýn insan haklarýnýn korunmasý ve geliþtirilmesi için çalýþan sivil toplum kuruluþlarý ve medya arasýndaki doðru iletiþim ve iþbirliði kadýn haklarý konusunda önemli kazanýmlar saðlayacaktýr. STK larýn gereksinim duyduðu desteði kitle medyasýndan elde edebilmesinin yollarýný geliþtirmek üzere hazýrlanan bu kitabýn, kadýna yönelik aile içi þiddet konusunda çözüm arayýþlarýna katký saðlayacaðýna inanýyorum. Esengül Civelek Kadýnýn Statüsü Genel Müdürü

6 4 Önsöz Kadýn Odaklý Sivil Toplum Kuruluþlarý ve Medya: Olanaklar, Sorunlar ve Çözümler baþlýklý bu kitap, aslýnda kitabýn hazýrlandýðý dönemden çok öncelere uzanan ve sivil toplum, medya, kamuoyu ve kamusal alan gibi kavramlar çevresinde merkezileþen soruþturmalarýn bir ürünüdür. Medya, günümüz siyasal kamusal alanýn kuruluþunda ve sürdürülmesinde öteden beri hayati bir role sahip olarak deðerlendirildi. Keza sivil toplum kuruluþlarý da yirminci yüzyýlda artan sayýlarý, çoðalan etkinlikleri ile siyasal ve toplumsal alanýn kurucu unsurlarýndan biri olmaya yön tuttular. Medya, giderek artan ölçüde, sivil toplum kuruluþlarý için topluma ulaþmalarýný saðlayan ve toplumsal dava savunuculuklarýna ivme veren temel duyurucu ve kurucu ortam olarak görülmektedir. Bununla birlikte medyanýn kendisi ise, sivil toplum kuruluþlarýný, toplumun daha iyi bir geleceðe kavuþmasý açýsýndan merkezi bir aktör olarak ele almakta ancak gereken önemi vermekte zorlanmaktadýr. Buna yazýlý, görsel- iþitsel medyanýn, günümüz endüstrileþmiþ iletiþim koþullarýnda iþ görme ve ayakta kalma güçlükleri yaþýyor olmasý; kârlýlýk ve para kazanma ilkesinin, içerikleri ve temsil stratejilerini büsbütün belirler hale gelmesi zemin hazýrlamaktadýr kuþkusuz. Gerçekten de kârlýlýk ilkesi ile kamu yararý ilkesi, yirminci yüzyýlda medya üzerinden birbirleriyle çekiþip durmuþlardýr. Varolan kitle iletiþimi ortamýna kabaca bir göz atýldýðýnda, kazanan ibresinin kârlýlýk ve paradan yana döndüðü açýkça görülmektedir. Bundan en fazla zararý da, giderek azalan toplumsal, ekonomik, ekolojik ve kültürel kaynaklarýn üretimi ve bölüþümü konusunda daha gerçekçi, daha adil, daha insancýl politikalar üretmek zorunda kalan insanlýk görmektedir. Sivil toplum kuruluþlarýnýn genel olarak varlýðý ve çabalarý, içinden kaynaklandýklarý toplumlarýn haklarla, toplumsal ve ekonomik kaynaklarýn paylaþýmýyla ilgili sorunlarýna, hem devlet mekanizmasýnýn dýþýnda hem de onunla etkileþim ve zaman zaman da iþbirliði içinde alternatif çözümler üretmeye yöneliktir. Kadýn sivil toplum kuruluþlarý da, kadýnýn insan haklarý sorunlarýný ve toplumsal cinsiyet

7 5 eþitsizliðinden kaynaklanan açmazlarýný çözüme kavuþturacak bir dayanýþmayý toplumsal düzeyde gerçekleþtirmek için varlar. Çocuk annelik sorununu temelden çözmek, kadýna yönelik aile içi þiddeti ortadan kaldýrmak, kadýn emeðinin erkek emeði ile deðerce eþitliðinin kabul edilmesini saðlamak, kadýnlarýn okuma yazma hakkýndan mahrum kalmamasýný garantiye almak; kýsacasý kadýnlarýn köklü ve dað gibi birikmiþ sorunlarýna kýsa, orta ve uzun vadeli çözümler geliþtirmek için mücadele etmektedirler. Kadýn STK larý, sorunlarýn büyüklüðüne, mücadelenin çetinliðine koþut bir desteði veya kolaylaþtýrýcýlýðý beklemektedirler kitle medyasýndan. Ýþte bu kitap, kadýn STK larýnýn gereksinme duyduðu bu desteði kitle medyasýndan elde edebilmesinin yolunu yordamýný geliþtirmek hakkýndadýr. Yazýlý, görsel-iþitsel ve elektronik medyadan yararlanmak; böylelikle ulaþmak istediði toplumsal kesimleri harekete geçirmek; harekete geçirerek varolaný deðiþtirmek dönüþtürmek hakkýndadýr. Kadýn STK larý için daha geniþ toplum kesimlerine eriþmek yolunda önce medyaya eriþmeyi saðlamak hakkýndadýr. Kadýn Odaklý Sivil Toplum Kuruluþlarý ve Medya: Olanaklar, Sorunlar ve Çözümler kitabý toplam beþ bölümde, iletiþime dair yeni ve radikal bir bakýþ açýsý önermekten baþlayýp, yazýlý, görsel ve elektronik medyanýn olanaklarýný ve sýnýrlýlýklarýný sergileyerek, ardýndan medyayý harekete geçirme süreçlerinin çerçevesini çizmektedir. Böylelikle kitap, kadýn STK larýna bu konuda kendi stratejilerini oluþturma ve geliþtirme olanaðý veren bir strateji belgesi niteliðine kavuþmuþtur. Güncel örneklerle desteklenen bu strateji belgesinin hakiki bir iletiþim stratejisi niteliði edinmesi, ancak ondan yararlanýlmasýna ve baþvurulmasýna baðlýdýr. Umuyoruz ki bu çalýþma, Türkiye nin dört bir yanýnda çok zor koþullarda ve toplumdan hareketle yine topluma dönük çabalarýný ortaya koyan kadýn STK larý için bu niteliði edinir. Çalýþmamýzý yürüttüðümüz süre boyunca Yücel ve Çaðlar Dursun ile Uður, Mustafa Efe ve Leyla Eylül Becerikli hep yanýmýzda oldular, ýþýk tuttular, onlara sonsuz teþekkür ederiz. Doç. Dr. Çiler Dursun ve Doç. Dr. Sema Becerikli

8 6 Ýçindekiler Giriþ 7 1. BÖLÜM: Kadýn Odaklý Sivil Toplum Kuruluþlarý Ýçin Ýletiþimin Anlamý ve Kitle Ýletiþiminin Önemi 1.1 Ýletiþim Nedir? 1.2 Kurucu ve Üretici Bir Hareket Olarak Ýletiþim 1.3 Ýletiþimin Farklý Türleri ve Kitle Ýletiþimi 1.4 Kitleye ve Kitle Ýletiþimine Eleþtirel Bakmak 2. BÖLÜM: Kadýn Odaklý Sivil Toplum Kuruluþlarý ve Medya 2.1 Kadýn Odaklý STK larýn Medya Aracýlýðýyla Ýletiþim Gereksinimi 2.2 Yazýlý, Görsel ve Elektronik Medyanýn Saðladýðý Olanaklar ve Sýnýrlýlýklar Karþýsýnda STK lar Yazýlý Basýnýn Ýþleyiþindeki Sýnýrlýlýklar ve Olanaklar Televizyonlarýn Ýþleyiþindeki Sýnýrlýlýklar ve Olanaklar Elektronik Medyanýn Ýþleyiþindeki Sýnýrlýlýklar ve Olanaklar 3. BÖLÜM: Kadýn Sivil Toplum Kuruluþlarý Ýçin Medya Ýzleme Süreçlerinin Önemi 3.1 Medya Ýzleme Nedir? 3.2 Türkiye de Medya Ýzleme 3.3 Dünyada Medya Ýzleme 4.BÖLÜM: Sivil Toplum Kuruluþlarýnýn Medyayý Harekete Geçirme Süreçleri 4.1 Basýn Bültenleri, Basýn Toplantýlarý 4.2 Konuþma ve Sunuþ Hazýrlama 4.3 Medya Ýle Mülakat Teknikleri 4.4 Kriz Ýletiþimi 4.5 STK lar ve Savunuculuk Çalýþmalarý 4.6 Kampanya Tasarýmý 5. BÖLÜM: Sonuç ve Öneriler Kaynaklar Ekler EK 1. Kriz Ýletiþim Listesi EK 2. Toplumsal Cinsiyet Eþitsizliði ile Ýlgili Türkiye de Düzenlenen Bazý Kampanyalarýn Görselleri EK 3. Gazete, Televizyon, Dergi ve Haber Ajanslarýna Eriþim Bilgileri

9 GÝRÝÞ 7 Giriþ Günümüzde toplumsal sorunlarýn çözümü için devlet mekanizmasýnýn üstlendiði rol, gittikçe artan ölçüde baþka yapýlar ve oluþumlar tarafýndan paylaþýlmaktadýr. Her ne kadar tarihsel olarak, birey üzerinde mutlak güce ve hükmediciliðe sahip devletle çatýþarak, onun birey üzerindeki tahakkümünü sýnýrlandýrmak için ve ona karþýt bir ilke merkezinde ortaya çýksa da, sivil toplum olgusu artýk devletle hem bir karþýtlýk hem de karþýlýklý baðýmlýlýk iliþkisi göstermektedir. Özellikle kamu yararý ilkesine dayalý olarak örgütlenmiþ ve iþleyen devlet anlayýþýnýn 1980 lerden itibaren çözülmeye baþlamasýyla birlikte, devletin çekilmesi olarak adlandýrýlan süreçte sivil toplum kuruluþlarý baþat aktörler olarak belirmeye baþlamýþlardýr. Toplumda bireylerin gerek hak ve özgürlük alanlarýný geniþletme yönündeki mücadelelerini yürütmek, gerekse toplumu oluþturan farklý kesimlerin yaþamsal gereksinimlerini saðlamak amacýyla çeþitli sorumluluklar yüklenen sivil toplum kuruluþlarý, devlete raðmen ve devletle birlikte diye formüle edilebilecek ikircikli konumlarýnýn yarattýðý sýkýntýlarla da baþa çýkmaya çalýþmaktadýrlar. Her bir sivil toplum kuruluþu, kendi özel tanýmý ve amacý odaðýnda sürdürdüðü çaba ile ekonomik, siyasal, kültürel ve toplumsal çok sayýdaki sorunun çözümlenmesi yolunda topluma katkýlar sunmaktadýr. Devletten özerk örgütlü toplumsal yaþam alaný olarak da görülebilen sivil toplum alanýnýn güçlü ve sonuç getirici bir tarzda iþleyebilmesi, kitle iletiþim araçlarýnýn varlýðýna dayanmaktadýr. Kitle iletiþim araçlarý ya da medya, baþka rolleri ve iþlevleri bir yana, modern toplumda belirli çýkar tanýmlarý çevresinde kümeleþen, birbiriyle sürekli ve saðlýklý bir etkileþimden yoksun kalabilen, atomize kesimleri baðlantýlandýrarak daha büyük bir güce dönüþtürebilen aygýtlardýr. Medyanýn saðladýðý bu olanak özellikle önemlidir. Çünkü 1960 lardakinden farklý olarak çýkarlarý parçalý hale gelmiþ kesimler açýsýndan, topluma dair büyük manzarayý ve o manzarada nerede olduðunu görebilmek, ancak medya yardýmýyla olmaktadýr. Medya, sunduðu içeriklerle toplumsal alanda ekonomik, siyasal, kültürel çýkarlarý gerçekleþtirme rolüne soyunmuþ devletin

10 8 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI VE MEDYA: OLANAKLAR, SORUNLAR VE ÇÖZÜMLER çeþitli kurumsal yapýlarý ile sivil toplum alanýndaki bütün aktörleri birbiriyle baðlantýlandýrmaktadýr. Özellikle haberler, haber programlarý, tartýþma ve açýk oturumlar, belgeseller, kampanya programlarý içerikleri bu baðlantýlandýrmayý yapmaktadýr. Dolayýsýyla medya, toplumsal alandaki hareketlenmeleri hem görünür kýlan hem de onlarý güçlendirebilen biricik ortamdýr. Kadýnlarýn haklarýný geliþtirmeye ve savunmaya yönelik kadýn örgütleri, varolan iletiþim ortamýnda medyaya en fazla gereksinim duyan kuruluþlardýr demek yanlýþ olmaz. Bu hem ülke ölçeðinde hem de uluslararasý ölçekte böyledir. Çünkü bir yandan toplumsal cinsiyet eþitsizliðinin yaygýnlýðý ve derinliði nedeniyle, kadýn haklarýnýn ve çýkarlarýnýn önündeki engeller çok çetindir; diðer yandan da medyanýn kendi iþleyiþinde, kadýn kuruluþlarý ve örgütlerinin amaçlarýna ulaþabilecekleri önemli olanaklar bulunmaktadýr. Dolayýsýyla medya ile kadýn kuruluþlarý arasýndaki etkileþimin doðru kurulmasý ve geliþtirilmesi, kadýn haklarý ve özgürlükleri alanýnda anlamlý bir dönüþüme olanak saðlayabilecektir. Bütün toplumsal yaþamýn eþitlik temelinde yeniden yapýlandýrýlmasýyla sonuçlandýðýnda, böylesi bir dönüþümün cinsiyet farký gözetmeksizin toplumun bütünü için radikal sonuçlarý ortaya çýkacaktýr. Yani kadýnlarýn ve erkeklerin, insan olmaktan gelen deðerleriyle birbiriyle iliþki içinde olduðu daha insancýl bir toplum kurulabilecektir. Bugün için gerçekleþtirilmesi zor ve ütopik gibi görünen farklý bir toplum tasavvuru, neden geleceðin realitesi olmasýn? Ýþte bu kitapta, özellikle kadýn odaklý sivil toplum kuruluþlarý için medyanýn sahip olduðu iþaret edilen olanaklarýný harekete geçirmenin yolu, yordamý gösterilmektedir. Kuþkusuz varolan zorluklarý ve olumsuzluklarý da gözardý etmeden ancak gerçekçi, yaratýcý ve özgün bir tarzda medyayla iliþkilenmenin olanaðý gözden geçirilmektedir. Bu niyetle çalýþmamýzý iki ana bölüme ayýrdýk: Ýlk ana bölümde, iletiþimin ne olduðu, farklý iletiþim türleri ve araçlarý ile sivil toplum kuruluþlarý ve medya arasýndaki iliþki çeþitli görünümleriyle incelenmektedir. Hem yaygýn anlayýþlara deðinerek hem de alýþýlageldik kavrayýþlardan farklý olan bir kavrayýþa iþaret ederek, varolan durum saptanmakta, buna karþýlýk olanaklar ve çözümler hatýrlatýlmaktadýr. Ýkinci ana bölümde ise, medya aracýlýðý ile topluma yönelen kadýn örgütleri için öncelikle medyaya doðru, anlamlý ve etkili bir tarzda yönelme nasýl gerçekleþtirilebilir sorusuna yanýt aranmaktadýr. Uygulamalý örnekler üzerinden, kadýn kuruluþlarýna ve örgütlerine hem büyük ölçüde konvansiyonel hale gelmiþ iletiþim

11 GÝRÝÞ 9 pratikleri sergilenmekte; hem de daha az konvansiyonel olan öneriler onlarýn deneyimine sunulmaktadýr. Kadýn STK larý ve Medya çalýþmamýzý uygulamaya daha da açýk kýlmak amacýyla, kavramsal tartýþmalarý Türkiye den ve dünyadan güncel örnekler vererek somutlamaktayýz. Çalýþmamýzda iki temel þeyi hedefledik: Öncelikle kadýn odaklý sivil toplum kuruluþlarýnýn sahip olduklarý iletiþim anlayýþýný sorgulatýp baþka bir açýlým getirmeyi hedefliyoruz. Her ne kadar özellikle medya ile iliþkiler bölümünde sergilenen stratejiler, alýþageldik bir iletiþim anlayýþýna dayanýyor olsa da, önerilen bütün çalýþmalarýn ardyöresinde alternatif bir iletiþim anlayýþýný kurabilmek pek çok açýdan sivil toplum kuruluþlarýna avantajlar saðlayacaktýr. Ýkinci hedefimiz ise gerek sivil toplum kuruluþlarýnýn gerekse kitle medyasýnýn geliþimi açýsýndan Türkiye nin Batý ülkelerinden farklýlýk göstermesinin pratikte kadýn örgütlerinin karþýsýna ne tür sorunlar ve olanaklar çýkardýðýna dikkat çekmektir. Kitle iletiþimi süreçlerini yönlendiren kitle medyasýnýn toplumsal alandaki yerini, yapýsal özelliklerini ve iþleyiþ mekanizmasýný anlamak, kadýn odaklý sivil toplum kuruluþlarýnýn bu medyadan neleri ne ölçüde bekleyebileceði ve beklentilerin nasýl yerine getirileceði konusunda gerçekçi sonuçlar elde etmesini saðlar. Bunu hem uluslararasý ölçekte hem de Türkiye ölçeðinde deðerlendirmek gerekir. Türkiye de yazýlý basýn baþta gelmek üzere görsel medyanýn tarihsel geliþim dinamikleri ve devlet-yurttaþ iliþkisinin tarihsel belirlenimleri, sivil toplummedya iliþkisinin kimi özgüllüklerini hesaba katmayý gerektirmektedir. Bu çerçeveye bir de kadýn hak ve özgürlüklerinin geliþimindeki özgüllük katýldýðýnda, Batý medyasý ve kadýn odaklý örgütlerin iliþkisinde geçerli olan bazý unsurlarýn Türkiye de olmayabileceði ve buna karþýlýk baþka unsurlarýn iþbaþýnda olduðu gerçeðini hatýrlarýz. Bunlarýn neler olabileceðine de yer yer deðinmek kuþkusuz yararlý olacaktýr. Ancak bu çalýþmanýn sýnýrlýlýklarý dahilinde daha çok Türkiye yi Batýlý ülkelerle ve özellikle Avrupa Birliði ile paralellik gösteren dinamikleri göz önüne alarak deðerlendirmelerimizi yapacaðýz. Umuyoruz ki bu çalýþma, benzer konulu önceki çalýþmalardan farklý olarak, kadýn haklarý savunucularýný medyaya, medyayý da kadýn sorunlarýna ve toplumsal eþitliðe yaklaþtýracak çözümlere odaklayabilsin. Böylelikle ilk bakýþta toplum, sivil toplum kuruluþlarý, devlet ve medya diye birbirinden ayrýlmýþ görünen taraflarýn, kadýn haklarýný ve toplumsal eþitliði birlikte gerçekleþtirebilecek ortaklar olduðu da iyice açýða çýksýn.

12

13 Kadýn Odaklý Sivil Toplum Kuruluþlarý Ýçin Ýletiþimin Anlamý ve Kitle Ýletiþiminin Önemi KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI VE MEDYA: OLANAKLAR, SORUNLAR VE ÇÖZÜMLER BÖLÜM 1 1

14 Kadýn Odaklý Sivil Toplum Kuruluþlarý Ýçin Ýletiþimin Anlamý ve Kitle Ýletiþiminin Önemi KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI VE MEDYA: OLANAKLAR, SORUNLAR VE ÇÖZÜMLER BÖLÜM 1 1 Ýletiþim Nedir? Kurucu ve Üretici Bir Hareket Olarak Ýletiþim Ýletiþimin Farklý Türleri ve Kitle Ýletiþimi Kitleye ve Kitle Ýletiþimine Eleþtirel Bakmak

15 BÖLÜM 1: KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI ÝÇÝN ÝLETÝÞÝMÝN ANLAMI VE KÝTLE ÝLETÝÞÝMÝNÝN ÖNEMÝ 13 Kadýn Odaklý Sivil Toplum Kuruluþlarý Ýçin Ýletiþimin Anlamý ve Kitle Ýletiþiminin Önemi 1.1 Ýletiþim Nedir? Ýletiþim (communication), zengin tarihi olan sözcüklerdendir. Latince communis ve communicare sözcüklerinden gelir. Communis, benzeþenlerin oluþturduðu ortaklýk ya da topluluk anlamýndadýr (Oskay 1992; 15). Communicare ise vermek, paylaþmak veya ortak kýlmak anlamýnda bir sözcüktür. Ýngilizceye ondördüncü ve onbeþinci yüzyýllarda giren bu sözcük, baþlangýçta insanlarýn simgeler yoluyla baðlanmasý veya karþýlýklý birbirini tanýmaya iliþkin bir anlamdan yoksundu. Ýletiþim kuramcýsý John Durham Peters, kavramýn kökensel anlamlarýný dört gruba ayýrmýþtýr (Peters, 1999): Ýlk gruptaki anlamlar, iletiþimin etkileþimli veya diyaloða dayalý bir süreçten çok katýlmak, paylaþmak anlamlarýný iþaret etmektedir. Ýkinci gruptaki anlamlar, fiziksel aktarýmlar veya taþýmayla ilgilidir. Üçüncü grup anlamlar, iletiþimi karþýlýklý deðiþ tokuþ ve karþýlýklýlýk olarak iþaret eden mübadeleye odaklý anlamlardýr. Son grupta iletiþim, simgesel etkileþimin çok çeþitli tarzlarýný iþaret eden bir þemsiye terim olarak anlam bulmaktadýr (Peters, 1999: 7-9) lere gelindiðinde Peters, iletiþimle ilgili beþ ana ve birbiriyle iç içe geçmiþ görüþün karþýmýza çýktýðýný söyler ve bunlar arasýndaki ayrýmý çaðrýþýmlý ifadelerle ortaya koyar (Peters, 1999:19): Kitlenin kanaatlerini yönetimi; anlam sislerinin elenmesi; benliðin kalesinden boþuna yapýlmýþ bir çýkýþ hareketi; ötekiliðin açýða çýkmasý; eylemin uyumlanmasý. Ýletiþim Ýletiþim, genel olarak mesajý gönderen ile alan arasýnda belirli bir etki ile yaþanan bir aktarma süreci olarak ele alýnýr. Bu tanýmlarda iletiþim, çizgisel/ doðrusal ve amaçlanan sonucun mutlaka gerçekleþtiði mekanik bir süreç gibi düþünülür. Amaç, etki yaratmaktýr. Ýkinci grup tanýmlarda ise iletiþim, katýlan taraflarýn ortak algýlamalarýyla gerçekleþen bir anlam üretimidir. Bu üretim, mesajýn alýcýya iletilmesiyle sonlanmaz; alýcýdan gelen tepki ile iþlemeye devam eder ve döngüseldir. Ýletiþim kavramýnýn tanýmlarý, günümüzde iki gruba ayrýþmýþtýr:

16 14 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI VE MEDYA: OLANAKLAR, SORUNLAR VE ÇÖZÜMLER Çizgisel iletiþim anlayýþýna göre yapýlan tanýmda iletiþim, bilginin, fikirlerin, duygularýn, becerilerin, tutumlarýn simgeler kullanýlarak iletilmesidir. Döngüsel iletiþim anlayýþýna göre yapýlan tanýmda ise iletiþim, dünyayý anlamlý kýlmak ve bu anlamlarý baþkalarýyla paylaþmak için gerçekleþtirdiðimiz toplumsal bir etkileþimdir. Amaç, yaratýlan anlamýn ta kendisidir (Türkoðlu, 2007; Oskay,1992; Fiske, 1990). Ýlkine süreç olarak iletiþim ve ikincisine de anlam üretimi olarak iletiþim diyebileceðimiz bu ayrým, iletiþim konusuna yaklaþýmýmýzý oluþturmakta temel hareket zeminidir. Kadýn haklarý odaklý sivil toplum kuruluþlarýnýn, günümüz medya ortamýnda ve iletiþimin karmaþýklaþan iþleyiþinde alacaklarý konumlar, büyük ölçüde bu ayrýma göre olmaktadýr. Bu konumlanmalarý, medya ile iliþkilerinden toplumsal iletiþim çalýþmalarýna kadar bütün iletiþim stratejilerini belirlemektedir. Ýletiþimi bir etki yaratma süreci olarak benimseyen kuruluþlar, mesaja ve alýcýlara odaklý bir anlayýþla stratejilerini oluþtururken; iletiþimi bir anlam üretimi etkinliði olarak gören kuruluþlar ise, oluþturulan anlamlara ve bu sýrada gerçekleþen toplumsal etkileþimin kendisine odaklanan bir anlayýþla stratejilerini oluþtururlar. Demek ki her þeyden önce iletiþimin nasýl bir faaliyet olduðu konusunda, kadýn kuruluþlarýnýn net bir konumlanmasý olmalýdýr. Günümüzde pek çok sivil toplum kuruluþu iletiþimi, açýk veya örtük olarak, bilgi ve düþüncelerin gönderici ve alýcý arasýndaki etkileþimle paylaþýldýðý ve karþýlýklý etki yaratmaya dönük bir süreç olarak ele almaktadýr. Tam da bu anlayýþlarýnýn bir sonucu olarak, çabalarý, kuruluþ amaçlarýný gerçekleþtirebilmek için kitle iletiþim araçlarýnda seslerini olabildiðince çok duyurabilmek, olabildiðince fazla görünmek konularýnda yoðunlaþmaktadýr. Bu gerçekleþirse, kadýn haklarýyla ve özgürlükleriyle ilgili sorunlarýn çözümünde epey yol alabileceklerini öngörmektedirler. Böylesi bir anlayýþta belirli bir haklýlýk payý olmakla birlikte, özellikle medyada çok sýk görünmeye ve yer almaya dayalý bir iletiþim stratejisinin kadýn kuruluþlarýnýn hedeflediði amaçlara ulaþmasýný garantileyemeyeceði; ve hatta bu tür bir iletiþim stratejisinin kendisinin bir çok sorunu da beraberinde getirerek, kuruluþlarýn enerjilerini ve odaklarýný daðýnýklaþtýrabileceði dikkatlerden kaçmaktadýr. Oysa anlam üretimi olarak iletiþim anlayýþý, kadýn kuruluþlarýnýn varoluþ amaçlarýyla örtüþen etkinlikler içinde olmalarýna daha çok olanak saðladýðý gibi; medyayý, toplumsal iletiþimin önemli unsurlarýndan sadece biri olarak görmesiyle,

17 BÖLÜM 1: KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI ÝÇÝN ÝLETÝÞÝMÝN ANLAMI VE KÝTLE ÝLETÝÞÝMÝNÝN ÖNEMÝ 15 kuruluþ enerjisinin ve kaynaklarýnýn bütünüyle medyaya yoðunlaþmasýný önleyebilmektedir. Öte yandan çizgisel iletiþim süreci anlayýþýna dayalý bir baþka çerçeveden bakarsak, bu iletiþim anlayýþýnýn kadýn kuruluþlarýnýn iletiþim stratejileri açýsýndan sunduðu bazý avantajlarý da göz önüne almamýz gerekir. Çünkü iletiþim, öyle veya böyle, bir aktarým ve bildiriþim hareketidir. Ancak bu hareketle toplumsal alanda çok çeþitli iliþkilerin, gerçekliklerin, anlamlarýn, kimliklerin üretildiðini yani toplumsal gerçekliðin üretildiðini göz önüne aldýðýmýzda, basitçe bir aktarým olamayacak kadar kurucu bir hareketten söz ettiðimizi kavrarýz. Öyleyse bu her iki yaklaþýmýn birbirine karþýt duruþundan farklý ve daha kapsayýcý bir çerçevede iletiþimi kavramak gerekmektedir. Peki nedir o çerçeve ve kavrayýþa göre iletiþim? 1.2 Kurucu ve Üretici Bir Hareket Olarak Ýletiþim Ýletiþim, en genel ve felsefi anlamýyla bir yönelme hareketidir. Ýnsanlarý birbirlerine ve maddi dünyaya (yani nesne dünyasýna) baðlayan bir yönelme hareketidir. Ýnsan, hem içinde bulunduðu çevreye hem de baþka insanlara yönelerek, kendi varlýðýna yeryüzünde bir yer açar. O an ve orada bulunduðunu, bu yönelme hareketiyle birlikte baþka insanlara ve doðal çevreye doðrulatýr: X kiþisi þimdi burada! diye basitçe ifade edebileceðimiz bu doðrulamayla, yeryüzünde varolduðunu da kanýtlamýþ ve onaylatmýþ olur. Ancak kendi varlýðýnýn onaylanmasý, insanoðlu için yeterli deðildir. Varoluþunun bilincini de edinmeye gereksinim duyar: Ben kimim? Neyim? Hayatýn anlamý nedir? Bütün bu mücadeleler ve çabalamalar ne için? vb. açýk ya da örtük sorularýnýn yanýtlarýný iletiþim denilen hareket sayesinde bulmaya çalýþýr. Kýsacasý iletiþim, insanýn varlýðýný sürdürme biçiminin ta kendisidir. Ayný zamanda varlýðýný sürdürürken gerçekleþtirdiði bütün etkinliklerinin de bir ürünüdür. Yani iletiþim, hem insanýn varoluþunu olanaklý kýlar, hem de bu varoluþa dayalý olarak bir ürün ya da sonuç gibi belirir. Bütün bu kavramlaþtýrma, iletiþimin olabildiðince soyut iþleyiþini ifade etmektedir kuþkusuz. Ýletiþimi ancak daha somut ve gündelik iþleyiþi içinde kavramlaþtýrdýðýmýzda, nesneleri, olgularý, baþka özneleri, onlarýn duygu, düþünce ve tutumlarýný, zaman mekan ve coðrafyalarý, yani bu dünyaya dair her þeyle birlikte giden bir akýþý gözümüzde canlandýrabilmekteyiz. Toplumsal yaþama demirlemiþ akýþýn bu somutluðu bile, iletiþimin bir hareket olarak soyutlanabilirliðinin bir göstergesidir: her þey iletiþimdir, iletiþim dýþýnda kalan hiçbir þey yoktur, olamaz da

18 16 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI VE MEDYA: OLANAKLAR, SORUNLAR VE ÇÖZÜMLER Simgeler yoluyla gerçekleþiyor olmasý da iletiþimin hareket olarak soyut anlamýný daraltamaz. Çünkü simge, bir þeyin yerini tutan baþka bir þeydir. Bir þeyi temsil eder ve temsil ettiði þey ile iliþkisi doðal deðil uzlaþý sonucu kurulur. Örneðin siyah renk birçok toplumda yasýn simgesidir. Baþka bir renk de yas simgesi olabilir. Yani somut olan simgeler deðiþebilir. Ancak yasý temsil eden herhangi bir rengin varolmasý olgusu, simgenin biçimsel olarak soyut bir iþleyiþi olduðunu bize hatýrlatýr. Dolayýsýyla iletiþimin hareket olarak soyut iþleyiþi, simgenin soyutluðu ile gerçekleþmektedir. Bu iþleyiþle karþýmýza çýkan ise son derece somut, insanlarýn ortaklaþa yarattýklarý, kurduklarý, bozduklarý, yeniden oluþturduklarý toplumsal iliþkiler alaný ve toplumsal gerçekliktir. Öyleyse iletiþim, somutluðunda, toplumsal gerçekliðin ve onunla baðlantýlý bütün anlamlarýn üretilmesini saðlayan bir harekettir. Bu üretim oldukça karmaþýk bir dinamiðe sahiptir. Çünkü içinde yaþadýðýmýz dünyada soyut olan ile somut olan arasýnda giderilemez bir fark vardýr. Bu fark, anlam denilen þeyin kuruluþu boyunca iþbaþýndadýr. Yani anlam, soyut bilinç ile somut nesne arasýndaki benzemezliðin sonucu olarak oluþmaktadýr. Bilincin bir nesneye yönelmesinden ortaya anlam çýkar. Anlam, bilincin yöneldiði þeyde deðil, yönelme hareketinin kendisindedir. Bu nedenle sonsuz ve kesintisiz bir etkinlik olarak iletiþim kurmak ve anlam üretmek zorundadýr insan. Anlam üretiminin durmasý demek hareketin durmasý ve iletiþimin sona ermesi demektir ki bu fiilen olanaksýzdýr 1. Çünkü üretilen anlamlarda insan, toplumsal gerçekliði olduðu kadar bu gerçeklikle baðlantýlý kendi kimliðini de kurmaktadýr, oluþturmaktadýr. Kurulan toplumsal gerçekliðe güçlü ile güçsüz, ezen ile ezilen, belirleyen ile belirlenen arasýndaki farklýlaþma damgasýný 1 Herhangi bir iletiþim ediminde, mesajlar anlamý iki düzeyde hareketlendirir: ilk düzey, biçimsel iþleyiþ düzeyidir. Anlam, kiþisel olarak deðiþtirme yeteneðimizin sýnýrlý olduðu ve mesajý daha sabit olan bir hareketle gerçekleþir. Biçimsel düzey, çoðu kez insanlarýn görmeden ve farkýna da varmaksýzýn anlamýn belirdiði düzeydir. Ýkinci düzey ise içeriksel düzeydir. Bu düzeyde anlam, kiþisel irade ve isteklerimizi ifade edebilmemizle yani insanýn kendi özgün hareketiyle ortaya çýkmýþ gibi görünür. Örneðin, sürekli olarak sýnýf ortamýnda demokratik katýlýmýn ve düþüncelerin ifade edilmesini, söz almayý önemsediðini söyleyip duran bir eðitici, içerik düzeyinde samimi olarak bu anlamý üretiyordur. Ancak bunu yineleyip durmasý, örtük olarak aslýnda sýnýf içi katýlýmdan içten içe duyduðu rahatsýzlýðýn üstesinden gelmeye dönük bir çaba içinde olduðunu yani katýlýmý pek de benimsemediðini iþaret edebilir. Biçimsel düzeyde, vermek istediði iletinin tam tersi bir anlam ortaya çýkmaktadýr ki bu ne eðitimcinin ne de dersi dinleyenlerin farkýna vardýklarý bir þey deðildir çoðu kez. Anlamýn biçim ve içerik düzeylerinde ayrý ayrý (ve kimi zaman birbirine ters olarak) belirmesi, iletiþim denen olgunun iþleyiþini kavramak açýsýndan önemlidir. Çünkü düz bir mantýkla bakýldýðýnda doðru ve geçerli gibi gelen çoðu saptama, iletiþimin karmaþýk iþleyiþ dizgesi nedeniyle geçersizleþebilir.

19 BÖLÜM 1: KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI ÝÇÝN ÝLETÝÞÝMÝN ANLAMI VE KÝTLE ÝLETÝÞÝMÝNÝN ÖNEMÝ 17 vurmaktadýr. Yani gerçeklik, taraflarýn kimliklerini eþit koþullarda kurabildiði, ifade edebildiði ve güç iliþkilerinden ve çýkarlardan baðýmsýzca orada bir yerde duran bir þey deðildir. Gerçeklik dediðimiz þey, insanlarýn toplumsal dünyada birbirleri arasýndaki iliþkilere dair geliþtirdikleri, inandýklarý ve savunduklarý çeþitli imgesel tasarýmlar arasýndaki mücadelede ortaya çýkar (Dursun, 2007). Demek ki gerçeklik, iletiþim dediðimiz hareketle geliþir ve dönüþür. Kimlikler de, anlamlar da öyledir. Ýletiþim, en geniþ insanlaþtýrýcý anlamda, insanýn nedir önemli olan ve doðru olan nedir? kavramlarýný taþýyan mesajlarýn üretimi, algýlanmasý ve kavranmasýdýr (Gerbner, 2005: 76). Ünlü Amerikalý iletiþim bilimci George Gerbner in belirttiði gibi; iletiþimi insana özgü kýlan tam da budur: þeyleri düþünme, þeyler üzerine edimde bulunma ve birbirimizle etkileþime girme biçimlerimizin kökleri, imgeler kurma, tasarýmlama, mesajlar üretme ve karmaþýk simge sistemlerini kullanma yetimizde bulunmaktadýr (Gerbner, 2005:78). Yukarýda yaptýðýmýz ve iletiþimin özünün bir hareket olduðuna ve soyut iþleyiþine dair bütün saptamalarýn ýþýðýnda, bu noktadan itibaren onu toplumsal alana yerleþtirerek yani daha somutlayarak ele alacaðýz. Ýletiþim, iletiler aracýlýðýyla toplumsal etkileþimdir. Söz konusu iletiler, bir kültürde paylaþýlan bir anlama sahip biçimsel olarak kodlanmýþ, simgesel veya temsili olaylardýr. Bütün iletiler anlam yaratmak amacýyla üretilir. Belirttiðimiz gibi, anlam yaratmanýn amacý ise, içinde yaþadýðýmýz toplumsal gerçeklik alanýný ve bu alanda kendi varoluþumuzu kurmaktýr. Yani anlam dediðimiz soyutluk, insanýn somut varlýðýna eþlik eder. Ýnsanýn cisimli/ somut varlýðýný, baþka anlamlarla baðlantýya geçirerek toplumsal alana yerleþtirir. Dolayýsýyla iletiþimin ürünü olan anlam, bir baðdýr. Bazý yaklaþýmlar açýsýndan iletiþimin de bir bað veya baðlantý sayýlmasý boþuna deðildir (Peters, 1999:7). Kavramýn yukarýda söz edilen anlam yükünden de yola çýkarak, kýsaca iletiþim, insaný dünyaya baðlayan bir harekettir diyebiliriz (Þekil 1). ileti ileti Ýletiþim/ hareket Anlam / gerçeklik / kimlik Toplumsal iliþkiler / etkileþim ileti ileti Þekil 1: Ýletiþim - Etkileþim Döngüsü

20 18 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI VE MEDYA: OLANAKLAR, SORUNLAR VE ÇÖZÜMLER Kavrama iliþkin bu felsefi saptamayý yapmak, kadýn sivil toplum kuruluþlarýnýn medya ile iliþkilerinin ele alýnmasý konusunda asýl sorunu görmemize olanak saðlamaktadýr: Kadýn STK larý ancak günümüzün kitle iletiþim süreçlerine etkin birer eyleyen olarak katýlabildikleri ölçüde kendi varoluþlarýný gerçekleþtirebilirler. Dolayýsýyla sorun, pek çok kýlavuz belgede belirtildiði gibi basitçe STK larýn medyada herhangi bir konuda seslerini duyurmalarý sorunu olmaktan çok, STK larýn hedefledikleri deðiþimleri ve toplumsal dönüþümleri gerçekleþtiren yapýlar olarak varolduklarýnýn doðrulanmasý, yani varlýklarýnýn fark edilmesi ve onaylanmasý sorunudur. STK larýn medyada yer aldýðý her an, onlarýn toplumsal ve siyasal hayatta herhangi bir deðiþimi gerçekleþtirmeyi üstlenen aktörler olduklarý somutlaþmakta ve onaylanmaktadýr. Devlet denilen büyük, kavranmasý zor bir mekanizmayla karþýlaþtýrýldýðýnda STK lar, gerçekleþtirdikleri ve medyada görünen etkinlikleriyle, insanlar için somutlaþmakta, yakýnlaþmakta, eriþilebilir olmakta ve tanýnma saðlamaktadýrlar. Yani medyayý kullanarak bütün STK lar gibi kadýn STK larý da insanlar üzerinde amaçlarý doðrul-tusunda bir etki býrakmaktan önce, toplumsal iliþkiler alanýnda gerçekleþen ve kendisi de bu iliþkileri kuran anlam üretiminde pay sahibi olmaktadýr. Kadýn STK larý, kadýn sorunlarýna iliþkin güncel geliþmeler ve gereksinimler doðrultusunda ürettikleri yüzlerce içeriðin ve anlamýn yaný sýra, daha kapsamlý ve büyük bir anlamý üretmektedirler: Günümüzde hem toplumsal cinsiyet eþitsizliði hem de kadýnlarýn bu eþitsizlikten kaynaklanan sorunlarý VARDIR! Bu sorunlar var olduðu için BÝZ VARIZ! Ne zaman ki toplumda cinsler arasýnda eþitliðe dayalý bir anlayýþla bazý temel sorunlar düzelir, o zaman sivil toplum kuruluþu olarak STK ya gereksinim olmaz. Günlük konular ve sorunlarla ilgili ne tür içerikler üretilip toplumda dolaþýma sokulmaya çalýþýlýrsa çalýþýlsýn, esasen bu büyük ve genel anlamýn üretilmesi, kitle iletiþim araçlarýndan yararlanmak için yeterli nedendir. Tam bu noktada kitle iletiþimini, kitle iletiþim araçlarýnýn ya da medyanýn özelliklerini ve toplumsal iletiþim süreçlerine olumlu ya da olumsuz ne tür müdahalelerde bulunduðunu gözden geçireceðiz. 1.3 Ýletiþimin Farklý Türleri ve Kitle Ýletiþimi Ýnsan, ailesinden kendi yakýn ve uzak çevresine kadar deðiþik ölçeklerde kurulmuþ toplumsal iliþkiler örüntüsü içerisindedir. Etkileþimin farklý ölçekleri, farklý iletiþim türlerinin bulunduðunu gösterir. Ýnsan öncelikle kendi kendisiyle düþünce olarak iliþkilenmektedir. Buna kiþinin kendisiyle iletiþimi ya da içsel iletiþim (intrapersonal

21 BÖLÜM 1: KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI ÝÇÝN ÝLETÝÞÝMÝN ANLAMI VE KÝTLE ÝLETÝÞÝMÝNÝN ÖNEMÝ 19 communication) denir. Ardýndan yakýn çevresindekilerle iliþkilenmektedir. Ýki ya da daha fazla sayýda kiþinin iletiþimine kiþiler arasý iletiþim (interpersonal communication) adý verilir. Bu iletiþim türü, küçük grup ya da büyük grup etkileþimi þeklinde de olabilir. Aile içi iletiþim küçük grup iletiþimine, bir salon toplantýsý veya konferanslar ise büyük grup iletiþimine örnek verilebilir. Ýkisi arasýndaki fark, her ikisinde de etkileþime girenler fiziksel olarak birbirine yakýn olmakla yani ayný anda ayný toplumsal çevrede yer almakla birlikte, büyük grup iletiþiminde herkesin iletiþim etkinliðine katýlmasýnýn gerçekleþememesidir. Hatta büyük grup iletiþiminde çoðu kez mikrofon, hoparlör, film ve slaytlar gibi araçlar kullanýlýr. Farklý etkileþim düzeylerindeki bu iletiþim türlerinin çaðýmýzda merkezi önem kazanan sonuncusu ise kitle iletiþimidir (mass communication). Kitle iletiþimi, iletiyi gönderen kaynak ile alýcýlar arasýnda fiziksel bir uzaklýðýn bulunduðu, alýcýlarýn heterojen, daðýnýk ve birbiriyle baðlantýsý olamayacak kadar büyük olduðu, kaynaðýn da tek bir kiþi deðil örgütlenmiþ bir kiþilik yani kurum olduðu kurumsallaþmýþ iletiþim türüdür (Oskay, 1992:46). Kuþkusuz insan gündelik yaþamý içerisinde bütün iletiþim türlerini bir arada gerçekleþtirmektedir. Kendisiyle, ailesiyle, yakýn ve uzak çevresiyle etkileþimini, baðlantýlanmasýný bu iletiþim türleri boyunca yapmaktadýr. Üstelik bütün bu iletiþimleri, dilin yazýlý, sözlü, sözsüz, bedene ve davranýþlara dayalý bütün olanaklarýna baþvurarak sürdürmektedir. Bu iletiþim türleri, birbirleriyle çoðunlukla avantajlarý ve dezavantajlarý bakýmýndan karþýlaþtýrýlmaktadýr. Yüzyüze iletiþim, bütün iletiþim türleri içerisinde, iletinin gönderildiði alýcýdan anýnda bir yanýt almaya (ki buna destek yanký ya da geri besleme -feed backdenilmektedir) elverdiði için daha etkin bir iletiþim türü olarak görülmektedir çoðu kez. Kaynak, iletisini kodlarken yaptýðý seçimlerin amacý açýsýndan uygun olup olmadýðýný, alýcýdan gelen geri besleme ile denetleyebilmekte; daha sonra göndereceði yeni iletilerini bu veri ýþýðýnda düzenleyebilmektedir. Dikkat edilirse, iletiþim türlerinde buraya kadar anlattýklarýmýz, iletiþime doðrusal/ çizgisel yaklaþýmýn kavram ve söz daðarcýðý içinden anlatýlmýþtýr. Ýletiþimi, kaynaktan alýcýya ileti aktarýmý ve bunun sonucunda bir etki yaratma süreci olarak gören bu yaklaþým, çoðu kez toplumsal baðlamý ihmal etmekle eleþtirilmektedir (McQuail ve Windahl, 205: 21). Oysa toplumsal baðlam ya da toplumsal iliþkiler alanýnda olup bitenler, yüzyüze iletiþimden kitle iletiþimine

22 20 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI VE MEDYA: OLANAKLAR, SORUNLAR VE ÇÖZÜMLER kadar her düzeyden iletiþimi belirleyen bir öneme sahiptir. Toplumsal baðlam, iletiþimin sürdürülmesi için insanlarýn ortaklaþtýðý bir çeþit bilgi deposudur. Anlama ya da anlaþma denilen þey, ayný toplumsal baðlamý paylaþan taraflar arasýnda daha yüksek oranda gerçekleþir. Gerbner, üretilen anlamýn alýcýnýn daha önceden edindiði bilgi ve ön kabuller ile iletiþimin gerçekleþtiði ortama baðlý olduðunu vurgulayarak, iletiþimin temelde tamamlayýcý niteliði olduðunu söylemektedir (aktaran McQuail ve Windahl, 205: 21). Toplumsal baðlamý sürece dahil eden bu yaklaþýmda ihmal edilen ise, verili güç iliþkileridir. Çünkü toplumsal baðlam; taraflarýn birbirleriyle eþit ya da denk biçimde karþýlaþtýklarý alanlar deðildir. Toplumsal baðlam; sýnýflar, cinsiyetler, ýrklar, din ve mezhepler, yaþ ve meslekler arasýndaki, yani toplumdaki insanlarý birbirinden farklýlaþtýran ayrýmlara dayalý güç ve iktidar iliþkileri tarafýndan belirlenmektedir. Dolayýsýyla toplumsal alanda iletiþim, temelde eþitsiz güç iliþkilerince yapýlandýrýlmaktadýr. Bu durum, kitle iletiþimi açýsýndan daha da fazla geçerlidir. Kitle iletiþiminin ne olduðunu ve özelliklerini anlamaya çalýþtýðýmýzda karþýmýza þu saptamalar çýkmaktadýr (Türkoðlu, 2007: 69-70; Thompson, 2005: ): - Görece geniþ, heterojen ve anonim bir kitleye yöneliktir, - Kamusal, hýzlý ve gelip geçicidir, - Ýçeriði herkese açýktýr, - Karmaþýk iþbölümüne dayalý kurumlar aracýlýðýyla gerçekleþir, - Tek yönlüdür ve alýcý kitlenin (izleyici veya okur) anýnda yanýt vermesi zordur, - Ürünleri, fiziksel ve parasal olarak kolayca elde edilebilirdir, - Üretim süreci son derece yapýlanmýþtýr. Çoðu tanýmda, kitle iletiþimini gerçekleþtiren kitle iletiþim araçlarýnýn bir toplumdaki kamusal etkileþimi en geniþ ölçüde saðlayabildiði de belirtilir. Kitle iletiþim teriminin ilk kez kullanýmý da bu araçlarla siyaset ve siyasal süreçlerin kökensel baðlantýsýný açýða vurmaktadýr aslýnda. Kitle iletiþimi (mass communication) terimini ilk kez 1940 larýn baþýnda Amerikalý siyaset bilimci Harold D. Lasswell, siyasal karar alma süreçlerinde iletiþim araçlarýnýn rolünü vurgulamak için kullandý 2. Ýkinci dünya savaþý sonrasýnda çoðulcu liberal demokrasinin toplumlarýn ulaþabileceði nihai yönetim modeliymiþçesine artan itibarýyla birlikte, kitle iletiþim araçlarý da bu modelin iþleyiþinde merkezde yer aldý. Siyasal iletiþimin karmaþýk 2 Terim, Fransýzca ya 1960 larda girdi.

23 BÖLÜM 1: KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI ÝÇÝN ÝLETÝÞÝMÝN ANLAMI VE KÝTLE ÝLETÝÞÝMÝNÝN ÖNEMÝ 21 süreçleri, geri döndürülemez ölçüde yazýlý ve görsel medyanýn kitlesel dolayýmlayýcýlýðý boyunca iþler hale geldi. Öyle ki günümüzde kitlesel üretim yöntemleri aracýlýðýyla mümkün olan hýzlarda ve niceliklerde üretilen iletiþim biçimlerini yaratan, seçen, iþleyen ve daðýtan kitle iletiþimi teknolojileri, bu özellikleriyle en geniþ kamu yapma yý gerçekleþ-tirmektedir (Gerbner, 2005: 81). Bu özellikleri Gerbner gibi bazý araþtýrmacýlar tarafýndan, gücü daðýtma yetisine de sahip olduklarý þeklinde deðerlendirilse de, bu görüþ son derece tartýþmaya açýk bir görüþtür. Herhangi bir toplumda egemen iletiþim etkenlerinin baþlýca iþlevi egemen imge örüntülerini yerleþtirmesidir; egemen toplumsal iliþkiler bu imge örüntüleri ve tasarýmlar boyunca yeniden üretilirler. Yani varolan toplumsal yapý ve toplumsal denetim türleri, kitle iletiþimi tarafýndan alt üst edilmez; tersine, onaylanýr ve üretilir. Yazýlý basýn, radyo, televizyon, film endüstrisi bir takým simgeleri ve imgeleri seçme, birleþtirme, kaydetme ve paylaþtýrma tarzlarý sunarlar. Ýçinden çýktýklarý kapitalist endüstri düzeninin kültürel kollarý sayýlan kitle iletiþim araçlarý ya da medya, tarihsel anlamýný, söz konusu tarzlarý benimseyen bir kitle nin yaratýlmasýnda bulur. 1.4 Kitleye ve Kitle Ýletiþimine Eleþtirel Bakmak Kitlenin hem olumsuz hem olumlu anlamlarý vardýr: yönlendirilmesi kolay, edilgen, belirli amaçlar için bir araya gelip birlikte eylemde bulunabilme yeteneðinden yoksun, daðýnýk bir kalabalýk olarak olumsuz çaðrýþýmlarla düþünülebileceði gibi; ortak amaçlar için örgütlenebilen, potansiyel veya dinamik güce sahip ve dayanýþabilen insan topluluðu olarak olumlu çaðrýþýmlara da sahiptir (Yumlu, 1990: 20-21). Genellikle kitle iletiþim araçlarýyla yaratýlmaya çalýþýlan kitlenin, olumsuz çaðrýþýmlarla yüklü yani edilgen kitle olduðu söylenir. Kitle medyasýnýn kapitalist bir ekonomide iþgörüyor olmasýndan dolayý, varolan sistemin devamýný saðlayacak bir dünya tasarýmý içinde kalan ve bunu benimseyen edilgin kalabalýklarýn, bu kurumlarýn da iþine geleceði pek çok eleþtirel yaklaþýmda vurgulanýr. Bu eleþtiriler, medyanýn toplumsal yapýnýn hakim özelliklerini olduðu gibi sürdürdüðüne odaklanýr. Öte yandan medyanýn toplumsal yapýyý deðiþtirip dönüþtürdüðünü savunan yaklaþýmlar da vardýr. Buna göre modern kitle iletiþimi, çeþitli konulardaki bakýþ açýlarýný, yüzyüze veya baþka türlü etkileþemeyecek kadar çok sayýda ve daðýnýk insan gruplarýnýn, siyasa seçenekleri yaratabilecek biçimde eriþimine sunma olanaðýna sahiptir (Gerbner, ). Özel bilme ve görme

24 22 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI VE MEDYA: OLANAKLAR, SORUNLAR VE ÇÖZÜMLER sistemlerini kamusal bilme ve görme sistemlerine dönüþtürerek çaðdaþ medya, özel bilgiyi kamusal bilgi haline getirmekte yani kamuya yaymaktadýr (publication). Özel Bilginin Kamusallaþmasý Kamuya yayma, toplumsal yapýnýn dönüþümünde anahtar öneme sahip bir dinamik olarak görülür. Çünkü hem yaþamýn görünümlerini hem de olaylarý seçme ve görmenin ortak yollarýný yaratan ileti sistemlerinin kitlesel üretimi ve daðýtýmý, kamularýn oluþumunu olanaklý kýlar. Özel perspektifler kamusal perspektiflere dönüþür. Kitlesel üretilen ve daðýtýlan mesaj sistemleri aracýlýðýyla birbiriyle etkileþmesi zor olan insan topluluklarý arasýnda anlam topluluklarý yaratýlýr ve sürdürülür. Böylelikle kamulara varlýk kazandýrýlýr (Gerbner, 2005: 94). Pek çok iletiþim kuramcýsý için kitle iletiþiminin devrimci anlamý ve önemi, kitle medyasýnýn kamusal kýlma yetisinden kaynaklanýr. Bu yaklaþýmý paylaþanlar açýsýndan özel bilgiyi kamusal kýlma ve bir anlam alaný yaratarak kamulara varlýk kazandýrma, daðýnýk ve geniþ insan gruplarýnýn öz-yönetimleri için elveriþli bir zemin de saðlamaktadýr. Kýsacasý kitleye ve kitle iletiþimine aðýrlýklý olarak olumlu özellikler atfeden bakýþ açýsý çerçevesinde medya, önceki zaman, uzam ve konumlara dayalý sýnýrlarý hýzla, sürekli ve kapsayýcý olarak aþan tarihsel olarak yeni kolektif düþünce ve eylem zeminlerini biçimlendirmektedir (Gerbner, 2005: 95). Kapitalist toplum eleþtirisinden yola çýkan eleþtirel iletiþim yaklaþýmlarýnda ise, baþlangýçta medyanýn fiilen egemen burjuva devleti adýna toplumsal muhalefeti bastýrma iþlevini yerine getirdiði ve toplumsal düzenden sapmalarý önlemeye çalýþtýðý öne sürülürken, kitle iletiþim araçlarý da, bu iþlevi nedeniyle kapitalizmin uzantýsý olan meþru araçlar olarak görülmüþtür. Yirminci yüzyýlýn ikinci yarýsýndan sonra eleþtirel çizgi, iletiþim araçlarýnýn yerine getirdikleri ideolojik iþi daha incelikli olarak ele almaya baþladý. Kültürel çalýþmalar olarak adlandýrýlan bu eleþtirel yaklaþýma göre kitle iletiþim araçlarý, toplumsal bilgiyi inþa ederken belirli anlamlarý ve yorumlarý yeðleyerek yaptýðý düzenleme ve sýnýflandýrmalar ile belirli gerçeklikleri içermekte ve diðerlerini dýþlamaktadýr (Hall, 1994). Örgütlenmemiþ ve daðýnýk kitleler karþýsýnda medya, iktidarýn / gücün büyük örgütleyici merkezlerinden gelen seslere daha büyük bir aðýrlýk vererek, toplumsal uylaþýmýn üretimi ve meþruluðunun inþasýnda etkin rol oynamaktadýr. Söz konusu uylaþýmlar, varolan sýnýf, cinsiyet, etniklik, vb. çok katmanlý tahakküm sistemlerini sürdürmeye yaramaktadýr. Bu yaklaþým da anlamlarýn þeffaf taþýyýcýsý olarak araçsal dil anlayýþýndan kopulmasýyla

25 BÖLÜM 1: KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI ÝÇÝN ÝLETÝÞÝMÝN ANLAMI VE KÝTLE ÝLETÝÞÝMÝNÝN ÖNEMÝ 23 birlikte, izleyicinin/ okurun metinle etkileþimi sonucu anlamlarýn oluþtuðunu, üretildiðini ve üzerinde mücadele edildiðini öne çýkaran ve klasik Marksist eleþtirellikle baðý zayýflayan bir anlayýþa dönüþmeye baþlamýþtýr (Dursun, 2001; 38-39). Bununla birlikte varolan ekonomik yapýnýn çözümlenmesinden hareketle bunun kültürel üretim sürecini ve sonuçlarýný inþa etme yollarýna yönelen eleþtirel ekonomi politik yaklaþým da hala geçerliliðini sürdürmektedir. Liberal çoðulcu çözümleme geleneðinden uzak bütün bu eleþtirel yaklaþýmlar, günümüz toplumlarýnda medyanýn, simgesel biçimlerin üretilme ve dolayýmlanma tarzlarýnýn dönüþümünde köktenci bir rolü olduðunu kabul etmektedirler (Thompson, 1992). Yine medya, yurttaþlýðýn uygulanmasý açýsýndan da merkezi öneme sahiptir ve böylesine merkezi bir alan, kapitalizmin kendi dinamiklerine terk edilmemelidir. Kitle iletiþiminde en büyük sorun, bu iletiþimin gerçekleþtiði ekonomi politik baðlamýn kapitalizmin kurallarýyla çerçevelenmesidir.

26

27 Kadýn Odaklý Sivil Toplum Kuruluþlarý ve Medya KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI VE MEDYA: OLANAKLAR, SORUNLAR VE ÇÖZÜMLER BÖLÜM 2 2

28 Kadýn Odaklý Sivil Toplum Kuruluþlarý ve Medya KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI VE MEDYA: OLANAKLAR, SORUNLAR VE ÇÖZÜMLER BÖLÜM 2 2 Kadýn Odaklý STK larýn Medya Aracýlýðýyla Ýletiþim Gereksinimi Yazýlý, Görsel ve Elektronik Medyanýn Saðladýðý Olanaklar ve Sýnýrlýlýklar Karþýsýnda STK lar

29 KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI VE MEDYA 27 Kadýn Odaklý Sivil Toplum Kuruluþlarý ve Medya 2.1 Kadýn Odaklý STK larýn Medya Aracýlýðýyla Ýletiþim Gereksinimi Sivil toplum kuruluþlarý ya da sivil toplum örgütleri olarak bilinen yapýlar, yirminci yüzyýlýn özellikle son çeyreðinden baþlayarak temsili demokrasiye dayalý sistemlerde ve siyasal iletiþim süreçlerinde merkezi aktörler haline gelmiþlerdir. Batý ülkelerinde yüzyýllara varan ve devlet karþýsýnda bireyin ve bireylerin oluþturduðu yapýlarýn güçlenmesini amaçlayan mücadeleler, sivil toplum kuruluþlarýnýn geliþimini ve çoðalmasýný saðlamýþtýr. Sivil toplum kuruluþlarý kavramýnýn temelinde sivil toplum düþüncesi bulunmaktadýr 3. Devletin müdahale alanlarýnýn dýþýnda kalan ekonomik ve toplumsal alaný kurabilmek ve tanýmlamak için sivil toplum kavramýna gereksinim duyulmaktadýr. Bu alanýn, kendi kendini yaratan ve kendi ayaklarý üzerinde duran, örgütlü bir toplumsal yaþam alaný olmasý gerektiði ve birey-devlet iliþkilerinde bireyi ön plana almaya dayandýðý belirtilmektedir (Biber, 2006:15). Her ne kadar sivil toplum alanýnýn kendi ilke ve kurallarýna göre iþleyen özerk bir alan olduðu belirtilse de, bu alanýn düzenlenmesine dair hukuki ve ekonomik çerçeveyi çizen yine devlettir ve devletin düzenlemesinden kaçýnýlamamaktadýr. Devlet ile sivil toplum arasýndaki baðlantýnýn niteliðini siyaset sosyoloðu Giddens, birbirleri üzerinde denetim iþlevi görecek bir ortaklýk iliþkisi olarak tarif etmektedir. Sivil toplumun kendi içinde farklý aktörler arasýndaki çýkar çatýþmalarý da devletin dengeleyici rolüyle aþýlmaktadýr. Günümüzde devlet tarafýndan denetlenmeyen haneleri, kitle iletiþim araçlarýný, piyasayý, gönüllü kuruluþlarý ve toplumsal hareketleri kapsayan bir sosyal iliþkiler aðýna gönderme yaparak sivil toplum kavramý kullanýlmaktadýr (Keane, 1989). 3 Sivil toplum kavramýný ilk kez Aristoteles kullanmýþtýr. Aristoteles in insanlarýn güvenlik içinde yaþadýðý ve insan hayatýnýn deðer kazandýðý siyasi topluma atfen kullandýðý politike koinonia kavramý, Latinceye civilis societas olarak geçmiþ ve on beþinci yüzyýlda ise civil society (sivil toplum) kavramý kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Günümüzdeki anlamýyla sivil toplumu yaratan geliþmeler ise on ikinci yüzyýlda ticaret burjuvazisinin güçlenmesiyle hýz kazanmýþtýr (Biber, 2006:10-11).

30 28 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI VE MEDYA: OLANAKLAR, SORUNLAR VE ÇÖZÜMLER Sivil toplum alanýnýn temel aktörleri olan sivil toplum kuruluþlarý, devletten özerk ve gönüllülük esasýna göre örgütlenmiþ yapýlardýr. Baþka gönüllü örgütlenmelerden farklý olarak toplumsal iyiye katkýda bulunmalarý sivil toplum örgütlerinin temel niteliðidir. Ýnsanlar, topluluðun belirlediði ortak iyiye ulaþma konusunda bir birlik ve dayanýþma duygusu ile sivil toplum kuruluþlarýnda bir araya gelirler. Dolayýsýyla sivil toplum kuruluþlarýnýn ortak deðerlerinin ve etik anlayýþýnýn da varolmasý söz konusudur. Bu kuruluþlarýn, ekonomik, politik, kültürel ve sosyal yapýda eksik olanýn tamamlanmasý ya da yanlýþ olanýn dönüþtürülmesi çabalarýnýn altýnda, ortak iyinin mümkün olan en geniþ insan topluluðu için geçerli olduðu bir dünyayý tasarlýyor olmalarý gerçeði yatmaktadýr. Bu dünya tasarýmýný gerçek kýlabilmek amacýyla, çoðu kez toplumsal dava savunuculuðu olarak adlandýrýlan role soyunmaktadýrlar. Toplumsal dava savunuculuðu, benzer kiþi veya gruplarýn, kamu politikalarýnda sistematik ve barýþçýl deðiþimler gerçekleþtirmeye yönelik olarak sergiledikleri tavrý ve yürüttükleri faaliyetleri niteleyen bir kavramdýr (Biricik ve Akay, 2003). Yani belirli özellikleri veya kendilerini görme tarzlarý itibarýyla benzeþen insanlar, ekonomik, siyasal ya da kültürel kökenleri olan bir toplumsal sorunu saptayýp buna çözüm üretmeye çalýþmaktadýrlar: Temel davalarý, bu sorunu ortadan kaldýracak ya da etkisini azaltacak toplumsal dönüþümü yaratmaktýr (Biricik ve Akay, 2003). Bunlar hak örgütleri olarak da adlandýrýlmaktadýr (Tosun, 2007: 35-36). Hak örgütleri, sivil toplum alaný içinde özellikle insan haklarýyla ilgili konularda etkinlik göstermektedirler. Bu etkinlikler altý ana baþlýkta sýnýflanabilir (Biricik ve Akay, 2003): 1- Yurttaþ merkezli savunuculuk: Dezavantajlý gruplarýn taleplerini duyurmalarý ve davalarýný savunmalarý için gerekli donanýmý kazandýrmak. 2- Sosyal adalet savunuculuðu: Uluslararasý örgütler tarafýndan doðrudan insan hayatýný etkileyen konular çevresinde siyasal baský oluþturmak. 3- Dýþlanmaya karþý savunuculuk: Ulusal ve uluslararasý politikalarda dezavantajlý konumda bulunan gruplarý görünür kýlmak ve yurttaþlar arasý eþitliði hayata geçirmek amacýyla, politikalarýn oluþturulmasý sürecinde çeþitlilik ve farklýlýklarýn göz önüne alýnmasýný saðlamak. 4- Katýlýmcý savunuculuk: Sivil toplum gruplarýný politikalarýn belirlenmesi sürecine dahil ederek karar alma mekanizmalarýný daha katýlýmcý hale getirmek, kamusal alanýn ve yurttaþlýðýn kapsamýný geniþletmek.

31 BÖLÜM 2: KADIN ODAKLI SÝVÝL TOPLUM KURULUÞLARI VE MEDYA Politika savunuculuðu: Belli bir siyasi gündem ve hedef üzerinde yoðunlaþarak kamu politikalarýnda somut bir deðiþim yaratmak. 6- Toplumsal yarar merkezli savunuculuk: Geniþ ölçekli kampanya ve lobi faaliyetleri yoluyla sosyal ve siyasi politikalarda deðiþim için kaynak ve baský yaratmak. Sivil toplum kuruluþlarý, toplumsal dava savunuculuðunu gerçekleþtirirken hem yerel ve ulusal hem de uluslararasý politikalarý etkilemeyi ve deðiþtirmeyi amaçlamaktadýrlar. Bu deðiþimi ulusal politikalar, programlar, bürokrasi, seçim sistemleri, hukuki karar alma süreçleri, bütçeler ve teknik düzenlemeler ile Birleþmiþ Milletler, Dünya Ticaret Örgütü, Uluslararasý Para Fonu gibi uluslararasý kuruluþlarýn iþleyiþ mekanizmalarý ve kararlarýnda yaratmaya çalýþmaktadýrlar. Deðiþim yaratabilmek için öncelikle ilgilenilen konuya iliþkin yapýsal sorunlarýn ve buna yol açan nedenlerin ortaya konulmasý gerekmektedir. Buna ek olarak ele alýnan sorun ile ilgili farkýndalýðýn arttýrýlmasý, toplumda konunun doðrudan baðlantýlý olduðu kesimlerle birlikte daha geniþ kitlelerin akýl ve vicdanlarýnda bir deðiþim yaratýlmasý da gereklidir. Bütün süreç, aslýnda bir siyasal iletiþim etkinliði sürecidir. Yirminci yüzyýlda, özellikle Ýkinci Dünya Savaþý sonrasýnda, siyaset yapma tarzlarýnda ve ortamlarýnda gerçekleþen dönüþümler, yeni siyaset yapma yöntemlerinin geliþtirilmesine yol açmýþtýr. Siyaset ve medya arasýndaki etkileþim alaný geniþlemiþtir. Bir yandan iletiþim araçlarýndaki çeþitlenmeler ve teknolojik geliþmeler, diðer yanda çoklaþan toplumsal kimlikler ve siyasal aktörlerdeki artýþ sonucu siyasal iletiþim, merkezi bir olgu haline gelmiþtir. Siyaset, giderek iletiþimsel bir tarzda yapýlmaya yön tutmuþtur ve televizyon, gazete ve radyo, günümüz kamusal alanýnýn temel iletiþim araçlarý haline gelmiþlerdir (Dursun, 2000: 15). Kamuoyu ve kamuoyunu temsil eden çeþitli aktörler ve elbette sivil toplum kuruluþlarý da, artýk siyasal etkinliklerini týpký siyaset adamlarý ve figürleri gibi, medya aracýlýðýyla dile getirmek, mübadele etmek, taraftar kazanmak ve mücadelesini sürdürmek durumundadýr. Çoklu kamusal alanlarýn varlýðý ve kendi parçasal çýkarlarýný gerçekleþtirmek yönündeki hareketlilikleri, günümüzde siyaset yapma sürecinin belirleyicilerindendir. Siyasal partiler içerisinden gerçekleþtirilen siyasal eylemlilik de yeni ve daha katýlýmcý tarzlar bulmak zorunda kalmýþtýr. Buna ek olarak devlethalk etkileþiminin de yönetimde açýklýk/ bilgilendirme ve rýzanýn saðlanmasý ilkeleri çerçevesinde düzenlenmesi gerekliliði ortaya