T.C GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ORTAÖĞRETİM FEN VE MATEMATİK ALANLARI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI BİYOLOJİ ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI

Transkript

1 T.C GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ORTAÖĞRETİM FEN VE MATEMATİK ALANLARI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI BİYOLOJİ ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI LİSE 1. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN BALIK TÜKETİMİ KONUSUNDA GÖRÜŞLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan HARUN BEKTAŞ ANKARA-2009

2 T.C GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ORTAÖĞRETİM FEN VE MATEMATİK ALANLARI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI BİYOLOJİ ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI LİSE 1. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN BALIK TÜKETİMİ KONUSUNDA GÖRÜŞLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan HARUN BEKTAŞ Danışman Prof. Dr. FİGEN ERKOÇ ANKARA-2009

3 JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI HARUN BEKTAŞ ın LİSE 1. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN BALIK TÜKETİMİ KONUSUNDA GÖRÜŞLERİ başlıklı tezi tarihinde, jürimiz tarafından ORTAÖĞRETİM FEN VE MATEMATİK ALANLARI EĞİTİMİ Anabilim Dalı BİYOLOJİ ÖĞRETMENLİĞİ Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı Soyadı İmza Başkan : Üye:. Üye:.

4 i ÖNSÖZ Bir toplumun ilerleyebilmesi, toplumun bireylerinin sağlıklı olması ile yakından ilgilidir. Dengeli ve sağlıklı beslenme bireylerin sağlığını korumada önem olarak ilk sırayı almaktadır. Bu yüzden toplumun dengeli beslenme konusunda bilinçlenmesi çok büyük önem taşımaktadır. Üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemizde balıklar besin olarak çok az düzeyde tüketilmekte ve eldeki kaynaklar yeterli kullanılmamaktadır. Balığın besin değerinin ve öneminin bireylere aktarılması, onların beslenme davranışlarında daha bilinçli ve bilgili olmalarını sağlarken aynı zamanda balık eti tüketimini de artıracaktır. Toplumun geleceğinin oluşturan gençlerin beslenme ve balık tüketimi konusunda bilinçlendirilmesi bu yüzden çok büyük önem arz etmektedir. Gençlerin düzenli ve doğru bilgilerle donatıldığı kurumlar olan okullar hedef kitlemize ulaşmakta en iyi noktalardır. Günümüzde teknolojinin geldiği en son nokta olan internet, bireylerin istenilen bilgilere ulaşmakta, en çok kullanılan kaynakları olmakta ve gençler tarafından da yüksek oranlarda kullanılmaktadır. Bu yüzden gençlere ulaştırılacak bilgilerin internet ve bilgisayar kaynaklarından yararlanılarak ulaştırılması, hedef kitlenin istenilen düzeyde bilgi sahibi olmasında daha etkili olacaktır. Bu bağlamda beslenme ve balık tüketimi konusunda sağlanmak istenen bilgi ve bilinç düzeyi, interaktif eğitim materyali ile sağlanmaya çalışılmıştır. Araştırmam süresince çalışmamın her aşamasında benden yardımını esirgemeyen ve değerli bilgileriyle çalışmalarıma yön veren tez danışmanım Prof. Dr. Figen ERKOÇ a, anketin hazırlanması aşamasında yardımını esirgemeyen Araş. Gör. Dr. Meryem SELVİ ye, Araş. Gör. Dr. Mehmet YAKIŞAN a, yazım ve dil bilgisi kontrollerini yapan Prof. Dr. Fatma ÖZKAN a, verilerin değerlendirilmesi ve yorumlanması aşamasında yol gösteren Prof. Dr. Nazan ALPASLAN a, interaktif eğitim materyalinin hazırlanmasında yardımcı olan Hakan. a, okullardaki uygulamalar sırasında benden yardımını esirgemeyen Biyoloji Öğretmeni Ali Derya i

5 ii ATİK e, konunun önemine dikkatimi çeken ve doküman sağlamama yardımcı olan Tarım ve Köyişleri Bakanlığı TÜGEM Su Ürünleri Dairesi nden Dr. Hayri DENİZ ve Su Ürünleri Mühendisi Ramazan ÇELEBİ ye şükranlarımı sunarım. Son olarak her zaman desteği ve yardımlarıyla arkamda olan eşim Yasemin e ve aileme en içten ve sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca; kendilerine verilen test sorularını samimiyetle cevaplandıran, değerli öğrencilere ve uygulamalarım sırasında yardımlarını gördüğüm lise müdür ve idarecilerine de teşekkür ederim. ii

6 iii ÖZET Bu araştırma, lise 1 öğrencilerinin balık tüketim alışkanlıklarını ve balığın besleyici değeri ile ilgili bilgi seviyelerini incelemek; bu konuda interaktif eğitim materyali hazırlayarak materyalin etkili olup olmadığını tespit etmek amacıyla yapılmıştır. Bu çalışma, Ankara ilinde Ege Lisesi, Genç Osman Lisesi ve Ankara Anadolu Lisesi lise 1. sınıf öğrencilerinden oluşan toplam 82 kişiye anket uygulanarak gerçekleştirilmiştir. Araştırmacı tarafından hazırlanan anketin güvenilirliği (Cronbach α = 0.767) uygun bulunmuştur. Öğretim öncesi beslenme ve balık tüketimi hakkında hazırlanan anket öntest olarak uygulanmıştır. İnteraktif eğitim materyalinin öğrencilere uygulanmasından on gün sonra aynı anket sontest olarak uygulanmış ve test sonuçlarında anlamlı bir fark gözlenmiştir. Çalışma sonucunda; kişilerin beslenme üzerine okulda aldıkları eğitimin tam ve yeterli olmadığı, ayrıca bu konuda eğitim verilmesi gerektiği öğrenciler tarafından vurgulanmıştır. Ancak eğitimin interaktif bir materyalle uygulanmasının daha yararlı olacağını belirten öğrenci görüşleri çalışmanın önemini göstermektedir. Balık tüketim bilincinin artırılması, interaktif öğretim materyallerinin geliştirilerek, internet yoluyla topluma ulaştırılması sayesinde daha hızlı ve kolay olacaktır. Bu çalışmada hazırlanan materyal, beslenme ve balık tüketimi konusunda gerekli bilgileri kapsaması ve uygulama sonucunda elde edilen veriler açısından önemli bulunmuştur. Çalışma sonucunda öntest ve sontest uygulamaları arasında öğrencilerde anlamlı fark görülmesi, hazırlanan materyalin hedefine ulaşan etkin bir araç olduğunu göstermektedir. Öntestte okulların bilgi düzeyleri arasında bir fark görülmezken, sontest sonuçlarında anlamlı fark gözlenmiştir. Ayrıca bireylerin öntest bilgi düzeylerinin öğrencilerin sosyoekonomik düzeyleri ile yakından ilgili bulunması, öğretimden sonra bu farkın ortadan kalkması, eğitimle beslenme ve balık tüketimindeki bilinç ve bilgi düzeyinin ekonomik faktörlerden etkilenmediğini göstermesi açısından önemli görülmektedir. iii

7 iv ABSTRACT This study was undertaken to determine the knowledge level and fish consumption behaviors of high school first year students; the main aim to determine the effectiveness and applicability of an interactive education material developed. In the present research, a questionnaire was applied to three high schools in Ankara: Ege High School, Genç Osman High School and Ankara Anatolian High School with 82 high school freshman students participating. The reliability coefficient of the questionnaire (Cronbach s α = 0.78) was found to be high. The questionnaire on nutrition and fih consumption was applied as a pretest before teaching. The interactive education material as a web page, was applied to the students and after ten days the same test was given as posttest. Results of the tests showed a significant difference between the two tests. The research results show that school education on nutrition is not satisfactory, and the respondants added the need for an education in this field. Respondants views on the necessity for the education to be carried out by using interactive material, depicts the importance of the study. Increase in fish consumption awareness will be easier and faster by developing interactive education materials and making them available via the internet. When the need for nutrition throughout life is considered, the importance of the study is emphasized once more. The material prepared in the present study was found to be significant when considered in terms of amount of information covered and the results obtained. While no difference was seen among schools for the pretest; the results of the posttest was significantly different. In addition, the relationship between respondants with respect to the level of pretest knowledge level and socioeconomic level, and abolishment of this difference after application of the education material, is important in terms of showing that level of knowledge and awareness in nutrition and fish consumption are not affected by economic factors. iv

8 v İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ...i ÖZET... iii ABSTRACT...iv İÇİNDEKİLER...v TABLOLAR LİSTESİ...ix KISALTMALAR...xii BÖLÜM I 1. GİRİŞ Eğitime Genel Bakış Beslenme ve Eğitimi Besin Öğeleri Karbohidratlar Proteinler Lipidler Vitaminler Mineraller ve Su Beslenmede Balığın Yeri Balığın Enerji ve Karbohidrat İçeriği Balığın Protein İçeriği Balığın Yağ İçeriği Balığın Vitamin İçeriği Balığın Mineral İçeriği Balığın İnsan Sağlığı Açısından Önemi İnteraktif Eğitim Materyalinin Yararlılıkları Araştırma ile İlgili Literatür Amaç Önem: Araştırmanın Varsayımları...25 v

9 vi 1.9. Araştırmanın Sınırlılıkları Tanımlar...26 BÖLÜM II 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE Eğitim Teknolojileri Bilgisayar Destekli Öğretim (BDÖ Bilgisayar Destekli Öğretimin Yararları İnternet Destekli Eğitim (İDÖ...35 BÖLÜM III 3. YÖNTEM Araştırmanın Modeli Evren ve Örneklem seçimi Veri Toplama Araçları Beslenme ve Balık Tüketim Alışkanlıkları Anketi Öğretim Materyali Verilerin Toplanması Verilerin Analizi...48 BÖLÜM IV 4. BULGULAR ve YORUMLAR...49 Çalışmanın Alt Amaçları Alt Amaç 1: Farklı Ekonomik Gelir Düzeyindeki Ailelerden Gelen Öğrencilerin Beslenme Konusunda Bilgi Düzeyleri Arasında Fark a Ait Bulgular Alt Amaç 2: Ailelerin Ekonomik Gelir Düzeyi ile Balık Tüketimi Arasındaki İlişki ye Ait Bulgular Alt Amaç 3: Öğrencilerin Sağlıklı Beslenme Konusunda Öntest ile Tespit Edilen Bilgi Seviyeleri ile Ön Test Sonuçlarına Göre Hazırlanan İnteraktif Eğitim Materyalinin Uygulanmasından Sonra Elde Edilen Sontest Bilgi Seviyeleri Arasındaki Fark a Ait Bulgular...53 vi

10 vii 4.4. Alt Amaç 4: Öğrencilerin cinsiyeti ile öntest- sontest puanları arasında başarı düzeyine göre fark a ait bulgular Alt Amaç 5: Öğrencilerin Devam Ettikleri Okullara Göre Öntest ile Sontest Puanları Arasında Başarı Düzeyine Göre Fark a ait Bulgular Bireylerin Beslenme ve Balık Tüketim Alışkanlıkları ile İlgili Diğer Bulgular...57 BÖLÜM V 5. SONUÇ ve ÖNERİLER Sonuç Alt Amaç 1: Farklı Ekonomik Gelir Düzeyindeki Ailelerden Gelen Öğrencilerin Beslenme Konusunda Bilgi Düzeyleri Arasında Fark a Ait Sonuçlar Alt Amaç 2: Ailelerin Ekonomik Gelir Düzeyi ile Balık Tüketimi Arasındaki İlişki ye Ait Sonuçlar Alt Amaç 3: Öğrencilerin Sağlıklı Beslenme Konusunda Öntest ile Tespit Edilen Bilgi Seviyeleri ile Ön Test Sonuçlarına Göre Hazırlanan İnteraktif Eğitim Materyalinin Uygulanmasından Sonra Elde Edilen Sontest Bilgi Seviyeleri Arasındaki Fark a Ait Sonuçlar Alt Amaç 4: Öğrencilerin Cinsiyeti ile Öntest- Sontest Puanları Arasında Başarı Düzeyine Göre Fark a Ait Sonuçlar Alt Amaç 5: Öğrencilerin devam Ettikleri Okullara Göre Öntest ile Sontest Puanları Arasında Başarı Düzeyine Göre Fark a Ait Sonuçlar Bireylerin Beslenme ve Balık Tüketim Alışkanlıkları ile İlgili Diğer Sonuçlar Öneriler...74 KAYNAKÇA...76 EK-1 ARAŞTIRMA ANKETİ...82 vii

11 viii EK-2 İNTERAKTİF EĞİTİM MATERYALİ EKRAN GÖRÜNTÜLERİ...92 EK-3 ARAŞTIRMA İZNİ...99 viii

12 ix TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1 Çeşitli balık türlerinin aminoasit içerikleri...9 Tablo 1.2 Çeşitli balık türlerindeki çeşitli yağ asiti türleri...11 Tablo 1.3. Bazı balık türlerindeki çeşitli vitamin içerikleri...12 Tablo 1.4. Bazı balık türlerinin çeşitli mineral içerikleri...14 Tablo 1.5. Dünya balıkçılık üretimi ve tüketimi...15 Tablo 1.6. Türkiye deki su ürünlerinin üretimi, tüketim ve değerlendirilmesi...16 Tablo 2.1. Bölgesel bazda gıda gruplarının tüketim yüzdeleri...30 Tablo yılı nüfus verilerine göre farklı yaş gruplarının besin gereksinmesine uygun tahmini gıda miktarları...30 Tablo 3.1. Araştırmanın deseni...37 Tablo 4.1. Öğrencilerin okullara ve cinsiyete göre dağılımları...50 Tablo 4.2. Okullara göre öğrencilerin ailevi gelir dağılımları...51 Tablo 4.3. Araştırmaya katılan öğrencilerin ailelerinin gelir düzeyine göre öntest ve sontest sonuçları...51 Tablo 4.4. Araştırmaya katılan öğrencilerin ailelerinin sosyoekonomik Durumları ile Tükettikleri et türleri sonuçlarının aritmetik ortalamaları, standart sapmaları, t değeri ve önem düzeyi...52 Tablo 4.5. Araştırmaya katılan öğrencilerin ailelerinin sosyoekonomik durumlarına göre tükettikleri et türleri ve miktarları...53 Tablo 4.6. Araştırmaya katılan öğrencilere uygulanan öntest-sontest puan farklarının, aritmetik ortalamaları, standart sapmaları, t değeri ve önem düzeyi...53 Tablo 4.7. Araştırmaya katılan öğrencilerin cinsiyetine göre öntest ve sontest sonuçları; aritmetik ortalamaları, standart sapmaları, t değeri ve önem düzeyi...54 Tablo 4.8 Öğrencilerin beslenme ve balık tüketimi konusunda sahip oldukları ön bilgi düzeyleri ile okulların ilişkisi...55 Tablo 4.9. Araştırmaya katılan öğrencilerin bulunduğu okulların başarı düzeyine göre öntest ve sontest sonuçları...56 Tablo Genç Osman Lisesi ve Ege Lisesi Öntest ve Sontest Sonuçları...56 ix

13 x Tablo Genç Osman Lisesi ve Ankara Anadolu Lisesi Öntest ve Sontest Sonuçları...57 Tablo Ege Lisesi ve Ankara Anadolu Lisesi Öntest ve Sontest Sonuçları...57 Tablo Birinci soru Aşağıdaki besin türlerinden en çok hangilerini tüketir siniz? ya alınan cevapların yüzde değerleri...58 Tablo İkinci soru Beslenme konusunda herhangi bir eğitim (kurs, ders, seminer v.s.) aldınız mı? ya alınan cevapların yüzde değerleri...58 Tablo Üçüncü soru 2. Soruya cevabınız evet ise bu eğitimi ne şekilde aldınız? (birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz.) ya alınan cevapların yüzde değerleri...59 Tablo Dördüncü soru 2. Soruya cevabınız hayır ise beslenme konusu ile ilgili bilgi kaynaklarınız nelerdir? (birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz.) ya göre eğitim almamış öğrencilerin başlıca bilgi kaynakları...59 Tablo Beşinci soru Derslerde, beslenme ile ilgili bilgiler ediniyor musunuz? ya alınan cevapların yüzde değerleri...60 Tablo Altıncı soru 5. soruya cevabınız evet ise okulda aldığınız eğitim size beslenme konusunda yeterli bilgiyi sağlayabiliyor mu? ya alınan cevapların yüzde değerleri...60 Tablo Yedinci soru Bu konuda herhangi bir eğitim alma şansınız olsa aşağıdakilerden hangisini tercih edersiniz ya alınan cevapların yüzde değerleri...61 Tablo Sekizinci soru Günde ortalama kaç öğün yemek yersiniz? ya alınan cevapların yüzde değerleri...61 Tablo Dokuzuncu soru En fazla tükettiğiniz et türü hangisidir? ya alınan cevapların yüzde değerleri...62 Tablo Onuncu soru Sizce et türevi besinler mutlaka tüketmemiz gereken besinler midir? ya alınan cevapların yüzde değerleri...63 Tablo On birinci soru Et fiyatları konusundaki fikriniz nedir? ya alınan cevapların yüzde değerleri...63 Tablo On ikinci soru Ailenizde balık eti tüketiliyor mu? ya alınan cevapların yüzde değerleri...64 Tablo On üçüncü soru Bir yıl içerisinde hangi dönemlerde balık tüketiyorsunuz? ya alınan cevapların yüzde değerleri...64 x

14 xi Tablo On dördüncü soru Kış sezonunda ayda ortalama kaç kez balık eti tüketiyorsunuz? ya alınan cevapların yüzde değerleri...65 Tablo On beşinci soru Anne ve/veya babanız nereden balık almayı tercih ediyor? ya alınan cevapların yüzde değerleri...65 Tablo On altıncı soru Üç tarafı denizlerle çevrili bir ülke olarak su ürünlerinden yeterince faydalanabildiğimizi düşünüyor musunuz? ya alınan cevapların yüzde değerleri...66 Tablo On yedinci soru Ülkemizde en fazla tüketilen balık türü sizce aşağıdakilerden hangisi ya da hangileridir? (Birden fazla işaretleyebilirsiniz) ya alınan cevapların yüzde değerleri...66 Tablo On sekizinci soru Sizce diğer et türleri ile karşılaştırıldığında balık fiyatları nasıldır? ya alınan cevapların yüzde değerleri...67 Tablo On dokuzuncu soru En sevdiğiniz balık türü aşağıdakilerden hangisi ya da hangileridir? ya alınan cevapların yüzde değerleri...67 Tablo Yirminci soru Konserve balık ürünlerini tüketiyor musunuz? ya alınan cevapların yüzde değerleri...68 Tablo Yirmi birinci soru Balık eti deyince aklınıza ilk olarak aşağıdakilerden hangisi ya da hangileri geliyor? ya alınan cevapların yüzde değerleri...68 xi

15 xii KISALTMALAR N : Evren Büyüklüğü n : Örneklem Büyüklüğü A.B.D. : Ana Bilim Dalı : Aritmetik Ortalama SS : Standart Sapma X² : Chi-Square (Kay-kare) SD : Serbestlik Derecesi P : Anlamlılık Değeri f : Frekans % : Yüzde Mcg : Mikrogram EPA : Eikosapentoenoik asit DHA : Dokosaheksaenoik asit IBE : Internet Based Education (İnternet Temelli Eğitim) mg : Miligram g : Gram IU : Uluslar arası birim (A vitamini için 1 IU 0,3 Mcg retinol; 0,6 Mcg betacaroten) xii

16 1 BÖLÜM I GİRİŞ Bu bölümde; eğitim, beslenme, besin öğeleri ve alt dalları, beslenme açısından balık, balığın besin değeri, balığın sağlık açısından önemi ve interaktif materyal ve araştırma ile ilgili literatür, araştırmanın problemi, alt problemleri, amaçları, önemi, sınırlılıkları, varsayımları ve tanımlar yer almaktadır. 1.1 Eğitime Genel Bakış İnsan, doğumundan itibaren sosyal bir çevre içerisinde olmakla beraber, getirdiği genetik özellikleri dışında hiç bir şeye sahip değildir. İleride sahip olacakları ise içinde bulunduğu çevre tarafından, eğitim aracılığı ile kendisine kazandırılacaktır. Eğitim; "yeni kuşakların toplum yaşayışında yerlerinin almak üzere hazırlanırken, gerekli bilgi, beceri ve anlayışlar elde etmelerine ve kişiliklerini geliştirmelerine yardım etme etkinliği olarak tanımlanmıştır (Önder, 1986). Eğitim en geniş anlamı ile toplumdaki kültürleme sürecinin bir parçasıdır. Eğitim sürecinden geçen kişinin davranışlarında bir değişme olması beklenir (Demirel ve Kaya 2007). Eğitim hayatımızın her safhasında olmakla birlikte, okullar eğitim denildiğinde ilk akla gelen kurumlardır. Okullardaki eğitim belirli bir plan ve program çerçevesinde verilmektedir. Bütün dünyada olduğu gibi Türkiye de eğitimin genel amaçları bulunmaktadır. amaçları; 1739 sayılı milli eğitim temel kanununa göre Türk millî eğitiminin genel Türk milletinin bütün fertlerini; 1

17 2 Madde 2 2: Beden, zihin, ahlak ve duygu bakımlarından dengeli ve sağlıklı bir şekilde gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip, insan haklarına saygılı, kişilik ve teşebbüse değer veren, topluma karşı sorumluluk duyan; yaratıcı ve verimli kişiler olarak yetiştirmektir (MEB, 2007). Milli eğitim kanununda belirtilen bu özelliklere sahip bireylerin yetiştirilmesi için öncelikle bedeni ihtiyaçlarının giderilmesi, vücut sıhhatlerinin sağlanması gereklidir. Bu ise ancak bireylerin yeterli ve dengeli beslenmeleri ile olanaklı hale gelebilmektedir. Ancak toplumun çeşitli kesimlerindeki yetersiz ve dengesiz beslenmeden kaynaklı sorunlar, yeterince besin maddesi bulunamamasından değil, yeterli ve dengeli beslenme ile ilgili bilgi yetersizliğinden kaynaklanır (Bodur ve Çatalkaya, 1996). Beslenme; Maslow un ihtiyaçlar hiyerarşisine göre kişinin ihtiyaçlarında ilk sırayı almaktadır. 1.2 Beslenme ve Eğitimi Kaynaklara göre beslenme ile ilgili iki farklı tanım yapılmaktadır: 1. Büyüme, gelişme ve sağlıklı ve üretken olarak uzun süre yaşamak için gerekli olan öğelerin alınması ve vücutta kullanılması (Topuzoğlu vd. 2007), 2. Vücutta metabolik fonksiyonların devamı için gerekli enerjinin sağlanmasında önemli bir yeri olan fizyolojik olgu (Orak vd. 2006), olarak tanımlanmaktadır. Bir ülkenin sosyal ve ekonomik yönlerden beklenen uygarlık seviyesine ulaşabilmesi ancak, bedensel ve zihinsel yönden güçlü, sağlıklı ve yetenekli bireylerin varlığına bağlıdır (Ünver ve Ünüsan, 2005). Bütün bunlar dengeli ve yeterli beslenmenin birey ve toplum açısından önemini göstermektedir; çünkü yapılan çalışmalarda yetersiz ve dengesiz beslenmenin fiziksel gelişimin yanında, mental gelişim üzerinde de olumsuz etkiler yaptığı belirlenmiştir. Ayrıca beslenme yetersizliğinin öğrenmede güçlük, davranış bozuklukları ve zekâ ortalamalarında düşüşe neden olduğu belirtilmektedir (Vançelik vd. 2007). Bu rahatsızlıkların yanı 2

18 3 sıra bugün, dünyada milyonlarca insan sürekli açlık ve yetersiz beslenmenin yol açtığı bozukluklar yüzünden yaşamlarını erken yaşta yitirmekte veya çalışamaz duruma gelmektedir ya da fazla miktarda ve dengesiz beslenme nedeni ile obezite, kalp yetmezliği, yüksek kolesterol gibi çağın hastalıkları ile baş etmek zorunda kalmaktadırlar. Contento (2008) gelişmiş ülkelerde obesite ve diabet vakalarının artması; buna karşılık az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde kronik yetersiz beslenme problemi global seviyede beslenme eğitiminin önemini ortaya çıkarttığını ve bunun sonucunda da tıp tarama indekslerinden Medline da beslenme eğitimi ile ilgili makalelerin sayısı yıllarında 6066'dan arasında 11233'e çıktığını belirterek konunun önemini çok iyi vurgulamaktadır. İnsan yaşamında, yeterli ve dengeli beslenmenin önemli olduğu dönemlerden birisi; çocukluk çağı ile yetişkinlik çağı arasında geçiş dönemi sayılan, büyüme ve gelişmenin hızlandığı, ruhsal yönden geliştiği, cinsiyet karakterlerini kazandığı adölesan dönemidir (Altınok vd. 2006). Bu dönemde gençler pek çok yeni nitelik kazanır, bir yandan da pek çok sorunla yüzleşir ve sağlığı riske sokacak davranışları sık olarak sergiler (Türk vd. 2007). Gençlerin yeterli ve dengeli beslenmesi, hem kendi sağlıkları, başarıları, hem de gelecek kuşaklara iyi beslenme alışkanlıkları kazandırmaları açısından önemlidir (Güleç vd. 2000). Gençlerin fiziksel ve zihinsel gelişmeleri için gerekli olan protein, fosfolipid, karbohidrat ve benzerleri gibi besinlerin öngörülen miktarlarda almaları gerekmektedir. Beslenmede karşılaşılan en önemli sorun karın doyurmaktan çok, organizma için gerekli olan tüm besinleri alabilmektir (Seçken ve Morgil, 2000). Yeterli ve dengeli besin tüketme alışkanlıklarının geliştirilmesi, yanlış ve olumsuz beslenme uygulamalarının ortadan kaldırılması, besinlerin sağlık bozucu duruma gelmesinin önlenmesi ve besin kaynaklarının daha etkin ve ekonomik kullanımı konularında toplumun eğitilerek beslenme durumunun düzeltilmesi çalışmaları beslenme eğitimi olarak adlandırılır. Bu konuda topluma verilecek eğitimin, TV, radyo, gazete, dergi gibi toplu iletişim araçlarını kapsamasının yanı sıra eğitim kurumlarını da içine alması gerekmektedir. Beslenme eğitimi sırasında uygulanacak 3

19 4 eğitim stratejileri toplumun beslenme konusundaki gereksinimlerine uygun ve kolay ulaşılabilir durumda olmalıdır (Güleç vd. 2000). Üç tarafı denizlerle çevrili ülkemizde zengin bir protein ve enerji kaynağı olan su ürünlerinin eğitim eksikliği ve yanlış bilgilendirme gibi nedenlerden dolayı yeterince tüketilmediği bilinmektedir. Bilgi eksikliği eğitim ile giderilebileceğinden bu çalışmada özellikle hedef grup olarak su ürünlerini, özellikle de balık tüketimini arttırması için lise öğrencileri seçilmiştir. Bilindiği gibi yapılan bütün eğitim çalışmalarının toplumun genelinde etkili olabilmesi için yazılı ve görsel basın ile kamuoyunu etkileyebilecek diğer imkânlarla da yaygınlaştırılmalı ve desteklenmelidir Besin Öğeleri Besin öğeleri altı ana sınıfa ayrılır. Bunlar: karbohidratlar, yağlar, proteinler, vitaminler, mineraller ve sudur. Bazıları temel besin olarak adlandırılır çünkü vücut onları sentezleyemez ya da vücudun ihtiyacı olan şekillere dönüştüremez (Chaney, 1979). Besin öğelerinin türleri, kalitesi, miktarları besinler arasında değişiklik göstermektedir. Örneğin taze sebze ve meyvelerde su çok, protein azdır; kuru baklagillerde ise su az, protein çok bulunmaktadır (Ünver ve Ünüsan, 2004). Yeterli ve dengeli beslenme için günlük olarak tükettiğimiz gıdaların besin içeriklerini bilmek doğru ve dengeli beslenme açısından oldukça önemlidir. Temel besin öğelerinin incelediğimizde; Karbohidratlar Karbohidratlar en önemli enerji kaynaklarıdır. Karbohidratlar karbon, oksijen ve hidrojenden oluşan ve formülü C n (H 2 O) n olan organik bileşiklerdir. (Bowman ve Russell, 2001) Bu üç elementin sayısına, birleşme düzenine ve insan organizmasının yararlanma durumuna göre çeşitli yapıda ve isimde karbohidrat vardır. Karbohidratlar 3 grupta toplanabilir; 1. Monosakkariler 4

20 5 2. Disakkaritler 3. Polisakkaritler (Baysal, 1983). Karbohidratlar yiyeceklerimizde en çok bulunan besin öğesidir. Yetişkinlerde günlük enerjinin %55-70 i karbohidratlardan sağlanır (Baysal, 1983). Karbohidratları başlıca bitkisel gıdalardan (Tahıllar, Baklagiller, Sebzeler ve Meyveler) şeker ve nişasta olarak alınır. Bazı hayvansal gıdalarda da karbohidrat vardır. Örneğin sütte süt şekeri laktoz bulunur (Kavas, 2003) Proteinler Protein sözcüğünün Latincedeki karşılığı yaşayan varlıklar için elzem azotlu öğe şeklindedir (Baysal, 1983). Proteinler amino asit denen yapı taşlarından oluşan organik maddelerdir. Büyüme ve gelişme için başta gelen besin öğesidir. Birçok hücre zamanla ölür ve yenileri yapılır. Bu nedenle proteinler, hücrelerin sürekliliği için başta gelen besin öğesidir. Vücudun savunma sistemlerinin, vücut çalışmasını düzenleyen enzimlerin, bazı hormonların da esas yapıları proteindir. Protein aynı zamanda vücutta enerji kaynağı olarak da kullanılır (Toprak vd. 2002) Lipidler Lipidler hidrofobik özellikleri bulunan heterojenik yapıda organik bileşiklerdir. Lipidler sadece organik solventlerde eriyebilmekte ve hücre yapısında önemli fizyolojik görevleri bulunmaktadır (Köksal, 2001). Bunlar besinlerin doğal bileşiminde bulunur. Yağlar lipidlerin alt öğeleri içerisinde yer alırlar. Bunlar gliserol molekülü ile yağ asitlerinin yapmış olduğu esterlerdir. Yağlarda, moleküldeki karbon sayısı ve karbonlar arasında çift bağın bulunup bulunmamasına göre değişik yağ asitleri vardır. Birçok yağ asiti karbon numaralarına göre uzun zincirler oluşturur ve bunlar 4 22 karbonlu olabilir. Yağ asitleri sadece zincir uzunluklarına göre değil doymuşluk derecelerine ve çift bağların yerine göre de sınıflandırılırlar. Tek çift bağı olan yağ asitlerine tekli 5

21 6 doymamış yağ asidi ve birden çok çift bağı olanlara ise çoklu doymamış yağ asidi denir (Bowman ve Russell, 2001). Doymuş yağ asitleri ile tek derece doymamış yağ asitleri insan vücudunda sentezlenebilir (Baysal, 1983). Ancak çoklu doymamış yağ asitleri insan vücudunda yapılamaz (Demircioğlu ve Yabancı, 2003). Çoklu doymamış yağ asitleri; vücutta yapılamayan ve özel işlevlerinden dolayı elzem olarak kabul edilen n-3 ve n-6 yağ asitleri olarak 2 grup altında toplanmaktadır (Demircioğlu ve Yabancı, 2003) Vitaminler Vitaminlerle ilgili araştırma ve buluşlar yeni olmasına karşın, insan sağlığı üzerindeki etkilerinin tarihçesi oldukça eskidir (Baysal, 1983). İngiltere de Hopkins, yılları arasında yaptığı çalışmalar sonunda, yiyeceklerin bileşiminde o zamana değin bilinen besin öğelerinden protein, yağ, karbohidrat ve minerallerden başka büyüme için elzem olan birtakım moleküllerin de bulunduğunu ortaya koymuştur Vitaminler, daha önce bilinen besin öğelerinden ayrı yapıda, normal büyüme ve yaşamın sürdürülmesi için gerekli organik öğeler şeklinde tanımlanabilir (Baysal, 1983). Vitaminler hücrelerin oluşması ile ilgili biyokimyasal olayların düzenlenmesine yardımcı olur. Vitaminler; yağda ve suda eriyen vitaminler olarak 2 grupta incelenir. 1. Yağda eriyenler: A, D, E ve K vitaminleri 2. Suda eriyenler: Tiamin (B1), riboflavin (B2), niasin, B12 vitamini, folik asit, pantetonik asit, biotin, B6 vitamini, C vitamini dir (Göğüş, 2003) Mineraller ve Su Mineraller, vücutta belli bir oranda bulunan, büyüme, gelişme ve sağlıklı bir yaşam için pek çok önemli görevleri olan besin öğeleridir. Vücudumuzda çok az oranda bulunmalarına rağmen, görevleri oldukça önemlidir (Demircioğlu ve Yabancı, 2003). 6

22 7 Su çok iyi bilindiği gibi canlı için olmazsa olmaz bir inorganik maddedir. Birçok reaksiyon için su elzemdir. İnsan vücudunun yaklaşık %70 i sudan oluşur. Her gıda türünün su kapasitesi ve taşıma oranı farklıdır. Örneğin; sebze ve meyveler %90 a varan oranlarda su tutabilirken baklagiller çok az oranda su tutmaktadırlar. Bu özelliklerin dikkate alınarak beslenme alışkanlıkları oluşturulması dengeli beslenme açısından çok önemlidir (Baysal, 1983) Beslenmede Balığın Yeri Sağlıklı bir yaşamda büyüme, zihinsel ve fiziksel faaliyetlerin sürekliliği ancak yeterli ve dengeli beslenme ile mümkün olabilmektedir. İnsanların yeterli ve dengeli beslenmeleri için gereksinimleri olan enerji, protein, vitamin ve mineral maddelerin karşılanmasında hayvansal ürünler birinci sırada gelmektedir (Sarıca, 2003). Balık ve diğer su ürünleri, insanların en eski besin kaynaklarının başında gelmiştir. Bitkilerin ekilip yetiştirilmesi ve hayvanların besin olarak kullanımı için evcilleştirilmesinden önceki dönemlerde en kolay elde edilebilen ve bu nedenle de en çok tüketilen besinlerin balık ve diğer su ürünleri olduğu bilinmektedir. Bilim ve teknolojinin gelişmesine paralel olarak tarihin ilk dönemlerinde tüketilen bazı canlı türlerinin zaman içinde besin olarak tüketimi tercih edilmemişken, balık ve diğer su ürünleri tarihin ilk dönemlerinden günümüze kadar insanların diyetlerinde yer almıştır. Günümüzde dünya sularında yirmi binden fazla yenilebilen balık, kabuklu deniz hayvanı ve memeli deniz türü yaşamaktadır. Bunların yaklaşık 250 türü insanların diyetlerinde çeşitli şekillerde yer almaktadır. Balık eti dünya gıda üretiminde %1 lik bir paya sahiptir (Karabulut ve Yandı, 2006). Özellikle gelişmiş ülkelerde insanlar beslenmelerine çok dikkat etmekte ve besin rejimlerinde sağlık açısından uygun gıdaları seçmeye özen göstermektedirler. Bu gıdalar içerisinde de ilk sırayı çoklu doymamış yağ asitleri yönünden zengin olan balık ve diğer su ürünleri almaktadır (Kaya vd. 2004). Balıklar, protein içeriği zengin oldukları için et grubu besinler arasında yer alırlar. Bileşimleri genel olarak sığır, 7

23 8 koyun, domuz etleri gibi kırmızı etlere ve kümes hayvanlarının etlerine benzemekle birlikte; yağ içeriği, bazı mineral ve vitamin içerikleri açısından bunlardan farklılıklar da göstermektedir (Besler, 2007) Balığın Enerji ve Karbohidrat İçeriği Balıklar fazla karbohidrat içermezler; bu nedenle de balık etinin enerjisi yağ ve protein içeriklerinden kaynaklanır. Protein miktarı balık türleri arasında büyük farklılık göstermez ancak yağ miktarlarında büyük farklılık vardır. Bu nedenle balıkların enerji değerleri, bileşimlerinde bulunan yağ miktarlarına göre değişir. Yağlı balıkların enerji değerleri yağsız balıklara oranla daha yüksektir (Besler, 2007) Balığın Protein İçeriği Balıkların kimyasal yapısı, tür, yaş, cinsiyet, yaşama ortamı ve mevsime bağlı olarak önemli farklılıklar gösterir. Beslenmemizde farklı bir rol oynayan proteinlerin balık etindeki miktarı tür, beslenme ortamı, yaş, cinsiyet, etteki yağ ve su miktarına göre değişmekle beraber genellikle kasın yenilebilir kısmının her 100 gramında yaklaşık g dır. Balık proteinleri vücut dokularının korunması ve gelişmesi için gerekli tüm amino asitleri içerir. Yanlış olmasına rağmen genellikle kırmızı etin balık etinden daha iyi bir protein kaynağı olduğuna inanılır (Turan vd. 2006). Balık etinde bulunan temel proteinler aktin ve miyosindir. Bu proteinler kas dokusunda birleşerek aktomiyosin i oluştururlar. Bunun dışında albümin de balık etinde bulunan temel proteinler arasında yer alır (Besler, 2007). Balık eti proteinleri esansiyel amino asitlerin tamamını içerir. Esansiyel amino asitler (valin, lösin, izolösin, treonin, metionin, fenilalanin, triptofan, lizin) insan vücudunda birçok önemli işleve sahip olmalarına karşın vücutta sentezlenemeyen moleküller olduklarından, bu amino asitleri içeren besin kaynakları 8

24 9 diyetin gereken protein kalitesinin artırırlar. Balık eti esansiyel amino asitler açısından zengin olduğu için, yumurta, et, süt, gibi biyolojik kalitesi yüksek besinler arasında yer alır. Balık etinin gerçek protein değeri %67.5 olarak saptanmıştır. Balık eti içerdiği protein miktarı ve protein kalitesi açısından diğer etlere benzerken içerdiği bağ dokusu miktarı açısından bu etlerden büyük farklılık göstermektedir. Balık eti çok daha az miktarda kollojen içerir. Bu fark balık etinin diğer etlerden daha yumuşak olmasını ve pişirme ile bağ dokusunun kolayca dağılabilmesini sağlar. Böylece balık eti proteinleri sindirim enzimleri tarafından kolayca hidroliz edilebilir. Bu da vücudun bu proteinlerden faydalanma oranını artırır. Bu nedenle kırmızı eti zor tüketen, çiğneme güçlüğü olan hasta bireylerde, yaşlılarda ve çocuklarda balık eti kırmızı etin yerine kullanılabilmektedir (Besler, 2007). Çeşitli balık türlerinin amino asit içerikleri Tablo 1.1 de gösterilmiştir (g/100g). Tablo 1.1 Çeşitli Balık Türlerinin Aminoasit İçerikleri Balık Triptofa n Treonin İsolöyzi n Löyzin Lizin Metioni n Sistin Fenilala nin Tirozin Valin Arginin Histidin Alanin Asparti k asit Glutami k asit Glisin Prolin Serin Levrek Hamsi Sardalya Ton lığıbalığı Alabalık Ringa balığı Som balığı (Besler, 2007) Balığın Yağ İçeriği Balık etinin yağ içeriği büyük çeşitlilik göstermektedir. Sadece balık türüne göre değil, aynı balık türü içinde mevsimsel koşullar, beslenme özellikleri, suyun tuz oranı ve diğer çeşitli faktörler balık etinin içerdiği yağ miktarını büyük ölçüde değiştirebilmektedir. Bu nedenle balıkların yağ içerikleri ile ilgili genel bir miktar belirtmek zordur; %1-15 gibi geniş bir aralıkta değişebilir. Ancak balıklar aynı 9

25 10 miktardaki sığır, domuz, koyun veya kümes hayvanlarının etleri ile karşılaştırıldığında genellikle daha az miktarda yağ içerirler ve bu nedenle de genellikle düşük yağlı besinler olarak kabul edilirler (Besler, 2007). Yağların yapısına katılan yağ asitlerinin doğada 40 ı aşkın olduğu bilinmektedir. Yağ asitlerinin fiziksel, kimyasal ve besleme özellikleri; molekülündeki karbon atomu sayısı, karbon atomları arasındaki çift bağ sayısı ve karbon atomlarının pozisyonu ile belirlenmektedir (Karabulut ve Yandı, 2006). Yağ asitleri yağın doymuşluk derecesini gösteren farklı uzunluktaki karbon zincirlerinden oluşurlar. Doymuş yağ asitleri oda sıcaklığında katı halde bulunurken doymamış yağ asitlerinin oda sıcaklığında sıvı özellikte olduğu ve uçucu bir nitelik kazandığı belirtilmektedir (Karabulut ve Yandı 2006, Kaya vd. 2004). Zincir yapıdaki yağ molekülleri farklı uzunluk, farklı sayı ve faklı bağ yapıları ihtiva eder. Bunlardan bir çift bağı olanlar tekli doymamış yağ asitleri olarak bilinir. Eğer birden çok çift bağ içerirlerse çoklu doymamış yağ asitleri olarak adlandırılırlar (Karabulut ve Yandı, 2006). Çoklu doymamış yağ asitleri oda sıcaklığında sıvı haldedir ve aynı zamanda insan hayatının devamlılığı içinde çok önemlidir (Kaya vd. 2004). Balıkları et grubunda yer alan diğer besinlerden ayıran en önemli bileşeni şüphesiz çok uzun zincirli çoklu doymamış yağ asitleridir (Besler, 2007). Çoklu doymamış yağ asitleri metil (-CH 3 ) kökünden başlamak üzere çift bağın bulunduğu ilk karbona göre n 3 (omega 3) veya n 6 (omega 6) yağ asitleri olarak gruplandırılırlar. Omega-6 linoleik ve omega-3 linolenik olarak isimlendirilir. Bu yağ asitleri insan vücudunda sentezlenmez ve bu nedenle esansiyel yağ asiti olarak kabul edilir Besler,2007). Linolenik serisi omega-3 yağ asitleri decosahexaenoic asit (DHA) ve eicopentaenoic asit (EPA) ya, n-6 yağ asitleri ise vücutta araşidonik aside dönüştürülür. Metabolizmalarının bu kadar önemli olması, bu süreçlerde oluşturulan eikosanoidler, tromboksanlar, lökotrienler gibi önemli fizyolojik aktivite gösteren metabolitlerin oluşturulmasıdır (Besler, 2007). 10

26 11 Esas itibariyle omega- 3 serisinden çoklu doymamış yağ asitlerinin insanlarda koroner kalp hastalıkların, kanserin, damar sertliğinin ve şeker hastalığının önlenmesinde etkili oldukları bildirilmektedir (Sarıca, 2003). Tablo 1.2 Çeşitli Balık Türlerindeki Çeşitli Yağ Asiti Türleri (g/100g) Balık Total doymuş yağ asitleri Total tekli doymamış yağ asitleri Total çoklu doymamış yağ asitleri Linoleik asit (18:2, n-6) α-linoleik asit (18:3, n-3) EPA (20:5, n-3) DHA (22:6, n-3) Kolesterol Mg/100g Levrek Hamsi Sardalya Ton balığı Alabalık Ringa balığı Som balığı (Besler, 2007) Balığın Vitamin İçeriği İnsanlar için gerekli olan en az 13 vitamin tanımlanmaktadır ki dokulardaki dağılımı düzensiz olmakla birlikte bunların hepsi balıkta bulunur. Vitamin miktarı balık türüne göre değişkendir. Suda çözünen B ve C vitaminlerinin su ürünlerinde bulunma miktarı, karasal hayvanlarda bulunan miktarla hemen hemen aynı; yağda çözünen A, D, E ve K vitaminleri ise genellikle daha fazladır (Turan vd. 2006). A vitamini; ton, uskumru, ringa balığı gibi yağlı balıklarda retinol formunda bulunur. Balıkların 100 g yenilebilen miktarları yetişkin bireylerde retinol için günlük alınması önerilen (RDA) miktarların % ni karşılar. A vitamini gibi yağda eriyen bir vitamin olan D vitaminin (kolekalsiferol) de en zengin kaynakları 3 yağlı açık deniz balıklarıdır (Besler, 2007). 11

27 12 Yetişkinler için D vitamini gereksinmesi 10 mcg olarak kabul edilirse, 100 g yağlı balık çeşidine göre bu gereksinmenin % nü karşılayabilir. Balıklar D vitamini içerikleri açısından diğer hayvansal kaynaklı besinlerden çok üstündür; çünkü 100 g balığın D vitamini içeriği IU iken, en zengin kaynaklar arasında sayılan karaciğerin 100 gramında IU, sütün 1 litresinden 3-10 IU, bir yumurta sarısında IU D vitamini bulunmaktadır (Besler, 2007 ). Yağda eriyen diğer bir vitamin olan E vitamini de balık başta olmak üzere deniz ürünlerinin büyük kısmında önemli miktarlarda bulunmaktadır. 100 g balık eti günlük E vitamini gereksinmesi olan 5-10 mg ın %10-20 sini karşılayabilmektedir. Balık karaciğer yağı, yağda eriyen vitaminlerin en zengin kaynağı olduğu için 200 yıldan uzun süredir besin supplementi olarak kullanılmaktadır ( Besler, 2007). Balık eti suda eriyen B grubu vitaminlerinden tiamin (B1), riboflavin (B2), niasin (B3), B6 vitamini (pridoksin), ve B12 vitaminlerinin iyi kaynağı olarak kabul edilir. 100 g balık etinin tiamin, riboflavin ve B6 vitamini günlük gereksinimlerinin yaklaşık % 10 nu; B12 vitamini gereksinmesinin ise % 100 nü karşılayabilmektedir. Balık etinde en az miktarlarda bulunan vitamin ise C vitaminidir (Besler, 2007). Tablo 1.3 Bazı Balık Türlerindeki Çeşitli Vitamin İçerikleri (100g) Balık C vitamini (mg) Tiamin (mg) Riboflavin (mg) Niasin (mg) Pantolenik asit (mg) B6 Vitamini (mg) Folat (mcg) B12 Vitamini (mcg) A vitamini (IU) Retinol (mcg) E vitamni (mg) K vitamini (mcg) D vitamini (mcg) Levrek Hamsi Sardalya Ton balığı Alabalık Ringa balığı Som balığı (Besler, 2007) 12

28 Balığın Mineral İçeriği Balık ve diğer deniz ürünleri zengin mineral içerikleri açısından sağlıklı beslenme modelinde ayrı bir öneme sahiptirler: İyot, selenyum gibi balık ve diğer deniz ürünlerinde bol miktarda bulunan mineraller, bu besinlerin dışındaki besinlerin çoğunda çok az miktarlarda bulunurlar. Balık ve diğer deniz ürünleri iyodun en zengin kaynaklarıdır. Özellikle tuzlu sularda yaşayan balıklarda fazla miktarda iyot bulunur ve balıkların işlenmesi sırasında uygulanan işlemler de iyot içeriğini artırabilmektedir. Haftada 2 porsiyon balık veya diğer deniz ürünlerinin tüketilmesi ile günlük mcg iyot alınabilir. Bu da 150 mcg olan günlük iyot gereksinmesini karşılayabilir. Aynı durum selenyum için de geçerlidir. Balıkların 100 gramında mcg selenyum bulunur. Diğer etler veya tahılların 100 gramlarında mcg selenyum bulunduğu düşünülürse, günlük gereksinmemiz olan 75 mcg selenyumun karşılanmasında balık ve diğer deniz ürünlerinin önemi daha iyi anlaşılabilir. Balıkların bol miktarda içerdikleri mineraller arasında fosfor, magnezyum ve çinko da yer almakta olup bu minerallerin günlük gereksinmelerinin karşılanmasında balık tüketimi önemlidir. Balık etindeki sodyum potasyum oranı 1:2 1:10 aralığında değişir. Bu aralık sağlıklı beslenme açısından oldukça uygundur. Balıketlerinin kalsiyum içeriği çok yüksek değildir. Ancak sardalya ve yayın balığı gibi kemikleri ile birlikte hazırlanan balıklar kalsiyumun iyi kaynakları olarak kabul edilirler. Çünkü bu şekilde tüketilen balıkların kalsiyum içeriği 100 g da 300 mg a kadar yükselir ki, bu miktarlar yetişkinler için günlük kalsiyum gereksinmesinin %30-40 ını karşılar. Diğer taraftan vücuttaki işlevleri açısından oldukça önemli olan kalsiyum-fosfor arasındaki denge balık etinde ortalama 2.15/1 (balık türüne göre değişim göstermektedir) olarak saptanmış olup bu oran ideale yakındır. Et grubu besinleri arasında, balık demir içeriği en düşük besinlerden biridir. Ancak balığın, özellikle de beyaz balığın, yapısındaki demirin emilimi yüksek oranda gerçekleşmektedir. Bu nedenle az miktarda da olsa alınan demirin vücut tarafından kullanılabilirliği fazladır. 13

29 14 Tablo 1.4 Bazı Balık Türlerinin Çeşitli Mineral İçerikleri (100 g) Balık Kalsiyum (mg) Demir (mg) Magnezyum (mg) Fosfor (mg) Potasyum (mg) Sodyum (mg) Çinko (mg) Bakır (mg) Manganez (mg) Selenyum l (mg) Levrek Hamsi Sardalya Ton balığı Alabalık Ringa balığı Som balığı (Besler, 2007) Balığın İnsan Sağlığı Açısından Önemi Yapılan araştırmalar, insanların karşılaştıkları birçok hastalığa besin maddelerinin ve beslenme alışkanlıklarının neden olduğunu ortaya koymaktadır. Bundan dolayı insanlar beslenmelerine dikkat etmek zorundadır. Yüksek kolesterolden ileri gelen hastalıkların, önemli oranda hayvansal gıdalardan, başlıca da kırmızı etten kaynaklandığı artık bütün insanlar tarafından bilinmektedir. Bunun için daha sağlıklı olan doymamış yağ asiti yönünden zengin olan gıdalar tüketilmesi tavsiye edilmektedir (Kaya vd. 2004). Tüketilen gıdalardaki yağların, doymamış yağlarca zengin olması çok önemlidir. Bu yağlardan olan omega 3 serisi yağ asitlerinin vücutta biyokimyasal ve fizyolojik aktivitelerde önemli görevler üstlendiği artık kesin olarak bilinmektedir. Yağ asitleri insan vücudunda göz, beyin, testis ve plasentada toplanır. Gözlerin uygun şekilde çalışması ve beynin fonksiyonlarını eksiksiz olarak yerine getirmesine yardımcı olur. Kandaki yağ konsantrasyonunu düzenler. EPA ve DHA nın kalp krizi, kalp damar hastalıkları, depresyon, migren türü baş ağrıları, eklem romatizmaları, 14

30 15 şeker hastalığı, yüksek kolesterol ve tansiyon, bazı alerji türleri ile kanser gibi birçok hastalıktan korunmada önemli etkisi olduğu tespit edilmiştir (Kaya vd. 2004). Balık yağı kalp hastalıklarına karşı koruyucu etkisi bulunan yüksek yoğunluklu lipoprotein (HDL) ve düşük yoğunluklu lipoprotein (LDL) miktarını düşürmektedir. Omega-3 yağ asitleri tümör oluşumunu geciktirir ve buna bağlı olarak gelişimini, büyümesini ve çoğalmasını durdurur (Bulut, 2002). Balık besin değeri yüksek ve önemli besin öğeleri içerir. İnsanların giderek beslenme açısından bilinçlenmeye başlaması ile giderek önemi artmakla beraber ülkemizde hala balığa besin olarak gerekli önem verilmemektedir. Ülkemizdeki üretimi ve tüketimi yıllar arasında çok fazla bir değişikli içermemektedir. Dünya ortalamalarına ve tüketim durumlarına bakıldığında ise her yıl artış söz konusudur. Tablo 1.5 Dünya Balıkçılık Üretimi ve Tüketimi (100x1000 ton) (ÇOLAKOĞLU, vd. 2006) Dispozisyon (canlı ağırlığı) 1991 % 1998 % 1999 % 2000 % Toplam dünya balıkçılık üretimi Toplam insan tüketimi Taze Donmuş Tuzlanmış Konserve Diğer kullanımlar Endüstriyel kulanım Çeşitli ürün

31 16 Tablo 1.6 Türkiye deki Su Ürünlerinin Üretimi, Tüketim ve Değerlendirilmesi (TÜGEM, 2008) Balık Üretim ton İhracat ton İthalat ton Balık unu ve yağı fabrikalarında işlenen Değerlendirilmeyen İç tüketim ton Kişi başına tüketim kg Tablo 1.6 ya göre kişi başına düşen tüketim miktarı 1995 te en yüksek değere sahipken ondan sonraki yıllarda balık tüketim miktarında azalma gözlemlenmiştir. Bu yüzden bireylerin yeterli ve dengeli beslenme alışkanlık bilgilerinin yanı sıra balık tüketimi ile ilgili bilgi ve alışkanlıklarının incelenmesinde fayda bulunmaktadır İnteraktif Eğitim Materyalinin Yararlılıkları İnteraktif eğitim materyali ile ders müfredatındaki bilgilerin desteklenmesi açısından, mevcut kaynaklar dışındaki materyallere ve bilgilere doğrudan ulaşılması sağlanmaktadır. Temel hedef materyallere en hızlı biçimde ulaşmak olduğuna göre, bunun için en iyi yöntem internet kullanımıdır. Eğitimin internet ile desteklenmesi sonucunda, eğitim ortamı klasik eğitim ortamından, çağdaş ve uygulamaya yönelik eğitim ortamına dönüşmektedir. İnternet destekli öğretim modellerinin yaygınlaşması ile eğitime önemli katkılar sağlanmıştır. Bilişim teknolojilerinin eğitim alanında kullanılması çağın bir gereği olmuştur. Bilişim teknolojileri içinde ise internetin 16

32 17 eğitimdeki konumu diğer teknolojilere göre çok önemli bir yerdedir (Karataşlı, 2005). Bu çalışmada hazırlanan interaktif eğitim materyali, konunun hem sosyal hem de teknik yönüyle toplumun her kesimine hitap edebilmesi nedeniyle önemlidir. Çalışma sonucunda, bireylerin beslenme ve balık besin değeri konusunda bilinç düzeyinin yükselmesi ve buna bağlı olarak toplumun bilinçli beslenme, yeterli ve dengeli beslenme bilincinin gelişmesi mümkün olabilir. Bu bölümde, eğitim, beslenme eğitimi ve beslenmede tüketilmesi gereken besin öğeleri ile bunların önemi açıklanmıştır. Ayrıca balık ve balığın besin değeri üzerinde durularak sağlık açısından balık etinin önemine değinilmiştir Araştırma İle İlgili Literatür almaktadır. Bu bölümde, yurt içi ve yurt dışında yapılan konu ile ilgili araştırmalar yer Bodur ve Çatalkaya (1996) Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi son sınıf öğrencilerine; internlerin beslenme ile ilgili tutumları ve diyet tedavisi bilgi düzeylerini belirlemek amacı ile bir araştırma yapmışlardır. Bu araştırmaya göre öğrencilerin % 57,3 ü öğün atlamakla birlikte en fazla atlanan öğün sabah kahvaltısıdır. Yapılan araştırmada öğrencilerin genel beslenme bilgileri ve diyet tedavisi bilgileri cinsiyete göre değişmemektedir ve aynı düzeydedir. Buna göre hekim adaylarının genel beslenme ve diyet tedavisi bilgileri yeterli bulunmamış ve bu konudaki eğitimin gözden geçirilmesinde yarar olabileceği tespit edilmiştir. Güleç vd. (2000) Erbaş ve erlerin beslenme konusunda değişik eğitim materyalleri kullanılarak eğitimi ve bu eğitimin etkinliğinin karşılaştırılması adlı araştırmada MEBS okul komutanlığı ulaştırma ve muhafız bölüklerinde görev yapan erbaş ve erlerden rastgele seçilen 193 kişi ile çalışılmıştır. Bu araştırmada: erbaş ve 17

33 18 erler; eğitim verilmeyen 69 kişi (1. grup), broşür dağıtılan 59 kişi (2. grup), ve sınıf dersi anlatılan 65 kişi (3. grup) olmak üzere 3 gruba ayrılmıştır. Araştırma bulgularına göre er ve erbaşların beslenme konusunda eğitime gereksinimleri olduğu ve bu eğitimin ders anlatım şeklinde olduğunda daha etkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Seçken ve Morgil (2000) ortaöğretim kurumlarındaki öğrencilerin beslenme sorunları ve ders kitaplarında beslenme konusunun incelenmesi amacı ile yaptıkları araştırmada Ankara ilindeki çeşitli liselerde eğitimine devam etmekte olan 132 öğrenciye 34 sorudan oluşan anket uygulamışlardır. Çalışmadan elde edilen sonuçlar ışığı altında öğrencilerin beslenme eğitimi konusunda yeteri kadar bilgilendirilmedikleri hatta dengeli beslenmenin ne olduğu konusunda bile yeteri kadar bilgiye sahip olmadıkları görülmüştür. Sağlıklı ve dengeli bir genç toplum oluşturabilmek için her dönemde gençlerin bu bilgilerle donatılması gerektiği ve ders kitaplarında her yıl kısa bir ünite olarak öğrencilerin dikkatlerini çekecek ve yaşlarına hitap edecek şekilde konunun yeri ve öneminin belirtilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Baysal (2003) sosyal eşitsizliklerin beslenmeye etkisini tespit etmek amacıyla yaptığı çalışmada Türkiye de beslenme sorunlarının düzeltilmesi için temel koşullar olarak; gelir dağılımı dengesizliğinin kabul edilebilir düzeye indirilmesi, eğitim-öğretimin herkesin yararlanacağı, doğmalardan arındırılmış, bilimsel esaslara dayalı duruma getirilmesi ve eğitim-öğretim ve sağlık hizmetlerinin her kademesinde beslenme eğitimine yer verilmesi sonuçlarına ulaşmıştır. Demircioğlu ve Yabancı, (2003) beslenmenin bilişsel gelişim ve fonksiyonları ile ilişkisi adlı araştırmalarında beslenmenin beden sağlığı kadar bilişsel fonksiyonları da etkilediği, diyetle çoklu doymamış yağ asitlerinin, demir, iyot ve antioksidanların yeterli ve dengeli miktarlarda alınmasının bilişsel fonksiyonları arttırdığı tespit edilirken, yetersiz beslenmenin önlenmesi için halka sağlıklı beslenme konusunda etkili bir eğitimi verilmesi gerektiği sonucuna ulaşmışlardır. 18

34 19 Mazıcıoğlu ve Öztürk, (2003) üniversite 3. ve 4. sınıf öğrencilerinde beslenme alışkanlıkları ve bunu etkileyen faktörleri tespit etmek amacıyla yaptıkları araştırmalar sonucunda üniversite öğrencilerinin sık öğün atladıkları, en düzenli alınan öğünün akşam yemekleri olduğu görülmüştür. Ayrıca zorunlu olarak alınan beslenme konulu derslere göre öğrencilerin gönüllü katıldığı konferans vb. eğitim faaliyetlerinin daha etkili olduğu sonucuna varılmıştır. Araştırmacılar; elde edilen bulguları değerlendirerek öğrencilerin özellikle kahvaltı ve öğle öğünlerinin daha yeterli alınması konusunda gönüllü katılımlı eğitici faaliyetlerle yönlendirilmesinin uygun olacağını düşünmüşlerdir. Ünver ve Ünüsan, (2005) okul öncesinde beslenme eğitimi üzerine bir araştırmada Çanakkale ili Bayramiç ilçesi ilköğretim okulu anasınıflarında yürütmüşlerdir. 25 kişilik deney ve 25 kişilik kontrol grubu ile yapılan çalışmada deney grubuna okulda eğitim verilmiştir. Kontrol grubuna ise eş zamanlı olarak öğretmenlerin verdiği bilgilerle sınırlı eğitim verilmiştir. Araştırma sonunda deney grubu çocuklarının, kontrol grubu çocuklarına oranla, besin gruplarına ilişkin bilgi düzeyleri ve yemek yeme davranışlarında olumlu yönde gelişmeler olduğu tespit edilmiştir. Araştırmacılar okul öncesi eğitim kurumlarında beslenme eğitimi verilmesi ile çocukların beslenme bilgisinin ve yeme davranışlarının olumlu yönde değiştiği sonucuna ulaşmışlardır. Şanlıer ve Özgen (2005) öğrencilere farklı yöntemlerle verilen eğitimin ağız-diş sağlığı ve beslenme bilgisi üzerine etkisini saptamak amacıyla milli eğitim bakanlığına bağlı beş ilköğretim okulunun 6. ve 7. sınıflarında okuyan toplam 180 öğrenci üzerine araştırma yapmışlardır. Öğrencilere dramatizasyon, anlatım ve gösteri yöntemleriyle ağız, diş sağlığı ve beslenme eğitimi verilmiştir. Araştırma sonucunda verilen eğitimin olumlu yönde bilgi ve davranış değişikliğine neden olduğu, kullanılan eğitim yönteminin öğrencinin başarısına etkisi olduğu tespit edilmiştir. 19

35 20 Aksoy vd. (2006) 7 12 yaş arası sokak çocuklarının farklı yerlerdeki yaşıtlarıyla karşılaştırılmalı beslenme durumları adlı araştırmada yedi- on iki yaşları arasında Ankara sokaklarında yaşayan ve barınağı olmayan (1.grup 20 kişi), Büyükşehir belediyesine bağlı Ankara sokak çocukları araştırma merkezinde barınan (2. grup 60 kişi), Ankara sosyal hizmetler ve çocuk esirgeme kurumuna bağlı Ankara Atatürk çocuk yuvasında bulunan (3. grup 60 kişi) ve aileleri ile yaşayan (4. kontrol grup, 70 kişi) gönüllüler arasından rastgele örneklemle çocuklar, araştırmanın kapsamına alınmıştır. Araştırmalar sonucunda tüm gruplardaki çocukların günlük enerji alımlarının harcamaları değerlendirildiğinde gruplarda enerji alımının en fazla olduğu grup kontrol grubu iken, en az olduğu grubun Ankara çocuk yuvasındaki grubun olduğu saptanmıştır. Altınok vd. (2006) Malatya il merkezinde lise öğrencilerinin besinlerle ilgili inanış, tutum ve endişeleri ve bunları etkileyen faktörleri belirlemek amacı ile Malatya ili merkezinde 658 lise öğrencisi üzerinde araştırma yapmışlardır. Sonuç olarak, araştırma kapsamına gire öğrencilerin çoğunun yiyeceklerin sağlık üzerinde rol oynadığına inandığını, ayrıca öğrencilerin yarısından fazlasının yağ ve kızartılmış yiyecekler hakkında olumsuz inanışlara ve endişelere sahip oldukları tespit edilmiştir. Ancak öğrencilerdeki bu endişeler onların davranışlarına yansımamaktadır. İnsanlara olumlu beslenme davranışlarının kazandırılması için okullarda düzenli ve devamlı beslenme eğitimi programlarının düzenlenmesi, kitle iletişim araçlarında beslenme ile ilgili denetim mekanizmalarının bulunması önerilmiştir. Orak vd. (2006) Süleyman Demirel üniversitesi öğrencilerinin beslenme alışkanlıkları üzerine yaptıkları araştırmada 712 öğrenci üzerine uygulanan anket sonucunda öğrencilerin ana besin öğelerinden yararlansalar bile gelişimlerine olumlu etki edecek sütlü ve yumurta türü besinleri az tükettikleri, sebze yemeklerinde seçici davrandıkları, bilinçsiz bir şekilde eksik öğün ile yetersiz ve dengesiz olarak beslendikleri tespit edilmiştir. 20

36 21 Saygı vd. (2006) İzmir merkez ilçelerinde kamuoyunun balık tüketimi ve balık yetiştiriciliğine yaklaşımı üzerine yaptıkları araştırmada, İzmir in merkez ilçelerinde yaşayan, yaş grubunun yoğunlaştığı bireylere anketler uygulanmıştır. Bunun sonucunda bu bireylerin % 72 sinin en az ayda 2 defa balık tükettiği tespit edilmiştir. Ayrıca ankete katılan bireylerin % 28 i balık yetiştiriciliği çalışmalarının sürmesi ile ilgili olumlu görüşe sahipken, % 12 inin olumsuz görüşe sahip olduğu, geriye kalan % 60 lık kesimin konuyla ilgili fikirlerinin netleşmediği tespit edilmiştir. Topuzoğlu vd, (2007) tarafından yapılan araştırmada, tüketicilerin gıda ürünleri ile ilgili bilgi düzeyleri ve sağlık risklerine karşı tutumlarını saptamak amacı ile İstanbul Ümraniye de hizmet veren bir Sağlık Ocağında 167 kişiden yüz yüze görüşme tekniği ile toplanan veriler ışığında sağlıklı beslenme için uygun ürün seçimi yapma konusunda bilgi açığı belirlenmiştir. Bu çalışmada tutumu belirleyen faktörlere özgü eğitim programları hazırlanabileceği sonucuna varılmıştır. Türk vd. (2007) kentsel bölgede lise birinci sınıf öğrencilerinin beslenme alışkanlıklarının saptamak amacı ile yaptıkları araştırma; İzmir in Bornova ilçesindeki lise ve dengi okulların hazırlık ve lise birinci sınıflarında 2003 yılında sürdürüldü. 559 öğrenciye uygulanan anket sonucunda tüm et çeşitleri ve yumurta besleyici bulunmakla birlikte başta balık olmak üzere tümünün az tüketildiği tespit edilmiştir. Vançelik vd. (2007) üniversite öğrencilerinin beslenme bilgi ve alışkanlıkları ile ilişkili faktörler" adlı araştırmada Atatürk üniversitesi öğrencilerinin beslenme bilgi düzeyini ve beslenme alışkanlıklarını saptamak ve bu durumu etkileyebilecek faktörleri ortaya koymak amacıyla çalışma yapılmıştır. Bu araştırma sonucunda araştırmaya katılan öğrencilerin % 87,4 ünün öğün atladığı ve en fazla atladıkları öğünün sabah kahvaltısı olduğu belirlenmiştir. Beslenme alışkanlıkları puan ortalaması erkeklerde daha yüksek iken, beslenme bilgisi puan ortalaması kızlarda daha yüksek bulunmuştur. Ayrıca üniversiteden önce ilde yaşayan öğrencilerin 21

37 22 beslenme bilgi puan ortalamasının daha yüksek ve aradaki farkın önemli olduğu tespit edilmiştir. Güleç vd. (2008) Ankara da iki kız öğrenci yurdunda kalan öğrencilerin beslenme alışkanlıklarının saptamak amacıyla farklı statüdeki iki yurtta araştırma yapmışlardır. GATA ve Mehmet Akif Ersoy kız öğrenci yurdunda yapılan araştırmalarda öğrencilerde; günün en önemli öğünü olan kahvaltıyı atlama ve fastfood tüketimi yaygın bulunmuştur. Her iki yurtta da kalan öğrencilerin beslenme bilgilerinin ailelerinden (%68) aldıkları saptanmıştır. Üniversite öğrencilerine beslenme eğitimi verilmesinin; gençlerin doğru beslenme alışkanlıkları kazanmalarına, yanlış alışkanlıklarını terk etmelerine ve kaliteli yaşam sürmelerine yardımcı olacağı sonucuna varılmıştır. Heidal, (2004) ün Bir grup kalp hastası üzerinde, geliştirdiği Omega 3 yağ asitleri eğitim materyalini uygulamış ve iki saatlik sınıf dersi ile kalp hastalarının eğitim aldıktan sonra Omega 3 yağ asitleri tüketimini kendi istekleri ile arttıracaklarını rapor ettiklerini belirtmiştir. Sherman ve arkadaşları (2007) yaptıkları araştırmada gelişmekte olan ülkelerdeki okul çocuklarının kronik beslenme bozukluğu problemini düzeltmek için hem okul müfredatlarında gıda ve beslenme konularının daha iyi temsilini sağlayacak program geliştirmişler, hem de öğretmenler için eğitim materyali hazırlamışlardır. Ayrıca 7 13 yaş grubu öğrencilerinin 2, 4 ve 6. sınıflarda kullanacağı eğitim öğretim materyalleri geliştirmişlerdir. Program Birlemiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) tarafından desteklenmiştir. 2. ve 4. sınıf için geliştirilen müfredatlar onaylanmış ve kullanılmaya başlanmıştır. Öğrenciler ve aileleri ile yapılan görüşmeler sonucunda; ailelerin her besin grubundan günlük dengeli beslenmeleri gerektiğini bildiklerini ancak baklagiller, kabuklu yemişler ve balığı her zaman bulamadıkları ya da satın alamadıklarını bildirmişlerdir. Eğitim materyali kendinize sorunuz etkinliği ve beslenmeleri hakkında çocukların kendi fikir ve reaksiyonlarına aktivitelerle cevap verilmesi şeklinde uygulanmış ve sonuç 22

38 23 olarak öğrenciler hem eğlenip hem öğrendikleri için programdan çok memnun kalmışlardır. Çalışmanın sonunda öğrencilerin öğrendiklerinin ev ödevi olarak evde aileleri ile paylaşmaları ve eve götürebilecekleri beslenme konusundaki çalışma kitabının faydalı olacağı bulunmuştur. Engesveen ve Shrimpton (2007) Beslenme eğitiminin önemini Birleşmiş Milletlerin bünyesinde "The United Nations System Standing Committee on Nutrition (SCN)" komitesinin kurulması, bilgi alış-verişinin yanında beslenme politikalarının ve programlarının harmonizasyonunu sağlayacak bir forum olmasından kaynaklandığını ifade etmiş ve aynı zamanda Beslenme programlarının %90'ından fazlasında eğitim kısmı bulunduğunu söylemiştir. SCN nin bu amaçla 1985 yılından günümüze kadar beslenme ile ilgili pek çok rapor, politika dokümanı ve rehber materyal yayımladığını, Kamuoyuna sadece neleri yapmasının sağlıklı beslenme olduğunun maddeler halinde verilmesinden ziyade belirli bütçesi ve yetişmiş personeli olan, iletişime önem veren yapılandırmacı programlar tercih edilmesi gerektiğini vurgulamıştır. SCN yayınlarında okulların beslenme eğitiminde önemli alanlar olarak ön plana çıktığı, çünkü sağlık ve beslenme eğitimi bireylerin hayat-boyu-öğrenmelerine katkıda bulunmakla kalmayıp; aynı zamanda daha iyi beslenme durumunun çocukların öğrenme kabiliyetlerini arttırmakta olduğunu ifade etmiştir. Yapılan araştırmalar beslenme, tüketicilerin davranışları ve alışkanlıkları üzerine kurulmuştur. Bu çalışma ile öğrencilerin beslenme bilgi ve alışkanlıklarının yanı sıra balık yeme alışkanlıkları ve balığın besin değeri bilgisi araştırılarak, balığın beslenmedeki yeri ve önemi vurgulanmıştır 1.6. Amaç: Bu araştırmanın amacı Lise 1. sınıf öğrencilerinin balık tüketimi konusundaki görüşleri ni tespit etmek ve bu sonuçlara göre İnteraktif eğitim 23

39 24 materyali geliştirmek ve bu materyalin etkililiğini test etmektir. Bu genel amaca ulaşmak için aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır: 1. Farklı ekonomik gelir düzeyindeki ailelerden gelen öğrencilerin beslenme konusunda bilgi düzeyleri arasında farkı, 2. Ailelerin ekonomik gelir düzeyi ile balık tüketimi arasındaki ilişkiyi, 3. Öğrencilerin sağlıklı beslenme konusunda öntest ile tespit edilen bilgi seviyeleri ile ön test sonuçlarına göre hazırlanan interaktif eğitim materyalinin uygulanmasından sonra elde edilen sontest bilgi seviyeleri arasındaki farkı, 4. Öğrencilerin cinsiyeti ile öntest- sontest puanları arasında başarı düzeyine göre farkı, 5. Öğrencilerin devam ettikleri okullara göre öntest ile sontest puanları arasında başarı düzeyine göre farkı araştırılmıştır Önem: Balık eti; gerek besin değerinin yüksek olması ve gerekse içeriğinin çok zengin olması açısından büyük önem taşımaktadır. Ülkemiz, üç tarafı denizlerle çevrili olması, aynı zamanda tatlı su balıkları çeşitlerine de sahip olması açısından çok önemli bir konumdadır. Bu yüzden, balığın besin değerinden çok fazla yararlanması gerekirken, ülke genelinde balık tüketiminin az olduğu gözlenmektedir. Bunu sebebi insanların genel beslenme alışkanlıkları ve balık eti hakkında yetersiz bilgi sahibi olunması vb.dir. Okullarda verilen eğitimle kişilerin bilgi eksiklerinin azaltılması ve balık eti tüketiminin teşvik edilmesi oldukça önemlidir. Bu araştırma interaktif (etkileşimli) eğitim materyali hazırlanması ve internet aracılığı ile daha geniş bir kitleye ulaşabilmesi bakımından önemlidir. Hazırlanan eğitim materyali şekil, şema ve tablolarla desteklenmiş olması nedeniyle dikkat çekicidir. 24

40 Araştırmanın Varsayımları 1. Uygulamalar esnasında taraflı davranılmamıştır. 2. Öğrencilerin kendilerine verilen ölçme aracını içtenlikle ve yansız olarak yanıtladıkları varsayılmıştır. 3. Ölçme aracı öğrencilerden sadece istekli olanlara uygulanmıştır. 4. Uygulanacak anketin ve materyalin konuya ilişkin tüm detayları kapsadığı varsayılmıştır. 5. Araştırmada kullanılan soruların geçerlilik ve güvenirliği tamdır Araştırmanın Sınırlılıkları Araştırma; 1. Araştırmanın süresi 2008 yılı güz dönemi ile sınırlıdır. 2. Araştırma örneklemi 90 öğrenci ile sınırlıdır. 3. Çalışma beslenme ile ilgili bazı temel kavramlar, konunun önemi, besin öğeleri, balığın besin olarak tüketimi ve içerdiği besin değerleri ve sağlık açısından yararları hakkındaki bilgilerle sınırlandırılmıştır. 4. Konunun geniş kapsamlı olması ve beslenme bilgisi yönünden orta öğretim öğrencilerinin düşük düzeyde olmalarından dolayı balığın faydalarına ayrıntılı olarak girilmemiş, materyalin kapsam ve içeriği hedef grubun düzeyi ile sınırlandırılmıştır. 5. Materyal esas hedef kitle olan orta öğretime ilave olarak toplumun genelinin kullanabileceği düzeydedir. 6. Eğitim materyali hazırlanırken; materyalin kolay kullanılabilir ve anlaşılabilir olmasına dikkat edilmiş, ancak sadece lise birinci sınıflar üzerinde uygulama yapılmıştır. 25

41 Tanımlar sayfasıdır. Ana Sayfa: Kimlik ve dizin bilgilerini içeren bir bölgenin başlangıç Bilgisayar Destekli Öğretim (BDÖ): Bu öğretim; dersin hızı, sırası ve içeriğinin tespiti için, öğrencinin tercih girdilerine ihtiyaç duyan bilgisayar kontrollü ders sistemidir. BDÖ, programlanmış öğretim, video kasetleri, slaytlar, filmler, metinler, grafikler, sayısal ses, animasyon ve tam hareketli video gibi medyaların bir kombinasyonunu içerebilir. BDÖ, interaktif bir öğrenme ortamı sağlayan, öğrenci hatalarını araştıran ve öğrenci cevap ve tercihlerine bağlı olarak öğretimi ferdileştiren, sanal öğretmen içeren bir çeşit interaktif ders sitemidir. İnternet: Birçok bilgisayar sistemi protokolü ile birbirine bağlanan, dünya çapında yaygınlığa sahip, sürekli büyüyen bir iletişim ağıdır. İnternet Destekli Öğretim - IDÖ (İnternet Based Instruction) : IDÖ, İnternet teknolojilerinden yararlanarak, çeşitli multimedya öğretim unsurlarının birbiriyle uyumunu ve dağıtımını sağlayan bir platform üzerinden yürütülen, öğretim şeklidir. İnternet üzerinden gerçekleştirilecek öğretim, basit metin dosyalarından, karmaşık uygulamalara ve interaktif multimedya ortamında öğretimden, sanal konferansa kadar geniş bir yelpazedeki ürünleri içerebilir. WEB: Eğitim materyalindeki konuları desteklemek, konularla ilgili detaylı bilgi sağlamak ve İnternette bulunan bilgi kümelerini barındıran, sunum hizmeti veren sitelerin yer aldığı bölümlerdir. LINK: Bir WEB sayfasındaki bir noktadan, başka bir WEB sayfasına bağlanmayı sağlayan arabirimdir. Fare işaretleyicisi, bir linkin (bağlantı) üzerine gelindiğinde el şekline dönüşür. Sayfa: WEB üzerindeki bağlantı ortamı belgesidir. 26

42 27 HTML (HyperText Markup Language/Bağlantılı Metin İm Dili): WEB sayfalarının biçimlendirildiği ve WEB bilgilerinin dağıtıldığı bir "imleme" dili ve WEB'in bilgi görüntülemekte kullandığı dosya formatıdır. HTML sayfaları kullanarak metinler değişik şekillerde ekrana getirilebilir, sayfalara resim, ve ses eklenebilir. HTTP (HyperText Transport Protocol/Bağlantılı Metin Aktarım Protokolü): Belgelerin ana bilgisayardan göz atıcılara ve tek tek kullanıcılara aktarım yöntemidir. Bağlantı Metni: Etkileşimli bir anında gezinti işlevi türünü belirtir. Sözcüklere veya tümcelere katıştırılmış bağlantılar (URL'ler), kullanıcının metni seçmesini ve hemen ilgili bilgileri ve çoklu ortam öğelerini görüntülemesini sağlar. Omega 3: Karboksil grubunun tersine metil grubundan sayıldığı zaman 3. Karbon atomu da çift bağ içeren yağ asididir. Omega 6: Karboksil grubunun tersine metil grubundan sayıldığı zaman 6. Karbon atomu da çift bağ içeren yağ asididir. DHA: Omega 3 yağ asitlerinin dönüştüğü asitler biridir. Çoğunlukla fosfolipidler de bulunur. İnsan ve diğer memelilerin beyin zarları, testis ve spermleri DHA açısından oldukça zengindir. EPA: Omega 3 yağ asitlerinin dönüştüğü asitler biridir. Trigliseritlerde, kolesterol esterlerinde ve çok az miktarlarda da fosfolipidlerde bulunmaktadır. 27

43 29 BÖLÜM II KAVRAMSAL ÇERÇEVE Günümüzde eğitim kurumlarında yürütülen öğretim, öğretmen merkezli, genellikle ders kitabı ve yazı tahtasından yararlanma yoluyla, kural ezberletmeye yönelik bir etkinlik olmaktan ileriye gidememektedir. Mevcut sistemde uygulanan öğretim yöntemlerine ek olarak; gösterim, benzetim, alıştırma ve uygulama, diyalog kurma, problem çözme, eğitici oyunlar, bilgi deposu, yaratıcı etkinlikler, test yapma ve bilgisayar/internet destekli öğretim uygulama biçimlerinden yararlanılmalıdır. Gelecek yıllarda sadece eğitim kurumlarında değil, bilgisayar olan her evde öğrenci öğrenim etkinliklerine katılabilecektir. Bilgi, çağın gereklerine uygun biçimde; hızlı, güvenilir ve ekonomik bir ortamda, bilgisayar kullanıcılarına aktarılacak, internet ortamında tüm dünya ülkeleri ile bilgi alış verişi yapılabilecektir. Genç kuşakları bu ortamda çalışabilir şekilde donatmak, öğretmenlerin görevidir (Karataşlı 2005). Eğitim ve öğretim, zaman ve yer olarak, sadece okulla sınırlı olmamalıdır. Okul dışında da eğitimin önemi bilinmektedir. Bireylerin bilimsel bilgi ile donatılması ve bu bilgileri hayata geçirmesi ancak eğitimin okulun dışına çıkarılması ile mümkün olacaktır. İnteraktif eğitim materyali öğrencilerin evde kendilerinin de bilgi sahibi olacağı ve beslenme konusunda bilinçlendirilebileceği önemli bir kaynak olabilir. Üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemizde besin olarak balık etinin tüketilme yüzdeleri çok düşük orandadır. Ayrıca Türkiye nin bölgesel özelliklerine göre de bu oran düşmektedir. DPT (2001) de yayınlanan rapora göre bölgesel bazda gıda gruplarının tüketim yüzdelerine bakıldığında gıda içindeki balık yüzdelerinin %1 den yukarı çıkmadığı, Güneydoğu Anadolu, Akdeniz, İç Anadolu ve Doğu Anadolu da ise tüketim yüzdelerinin 0 olması dikkat çekicidir.

44 30 Grup Tablo 2.1 Bölgesel Bazda Gıda Gruplarının Tüketim Yüzdeleri (DPT, 2001) Marmara % G.doğu Anadolu % Akdeniz % Ege % İç Anadolu % Doğu Anadolu % Karadeniz % Tahıl ve tahıl ürünleri Et ve et ürünleri Balık Süt, süt ürünleri ve yumurta Katı ve sıvı yağlar Meyveler Sebzeler Şeker, şekerleme, tatlılar Tuz baharat Hazır gıdalar ve diğer gıdalar İçecekler DPT (2001) de yayınlanan 2010 yılı nüfus verilerine göre farklı gruplarının besin gereksinmesine uygun tahmini gıda miktarları (bin ton/yıl) tablo1.8 de verilmiştir. Yaş grupları Tablo yılı nüfus verilerine göre farklı yaş gruplarının besin gereksinmesine uygun tahmini gıda miktarları (bin ton/yıl) Ettavukbalık Gıda Grupları Yumurta Kurubaklagiller Süt ve ürünleri Sebze ve meyveler Ekmek ve tahıllar Yağlar Şeker , Toplam Nüfusun Yıllık Gereksinimleri Gereksinimlerdeki değişim (DPT 2001) yaş

45 31 Bireylerin bebeklikten, yaşlılığa kadar dengeli ve düzenli beslenmeleri, kişilerin sağlıklarını etkilemesi açısından önem taşımaktadır. Dengeli bir beslenmede et ve et ürünleri de mutlaka tüketilmelidir. Ancak Türk vd. (2007) nin İzmir in Bornova ilçesindeki lise ve dengi okulların hazırlık ve lise birinci sınıflarında yaptığı araştırmada 559 öğrenciye uygulanan anket sonucunda tüm et çeşitleri ve yumurtanın besleyici bulunduğu ancak bu besinlerin başta balık olmak üzere tümünün az tüketildiği tespit edilmiştir. Topuzoğlu vd. (2007) tarafından yapılan araştırmada, sağlıklı beslenme için uygun ürün seçimi yapma konusunda bilgi açığı belirlenmiş ve tutumu belirleyen faktörlere özgü eğitim programları hazırlanmasının gerekliliği üzerinde durulmuştur. Bebeklik döneminden yaşlılık dönemine kadar her yaşta insanda belirgin olarak görülen beslenme yetersizlik ve/veya dengesizliklerine bağlı hastalıkların önlenmesi, balık etinin besin değerinin ve sağlık açısından öneminin vurgulanması açısından araştırma önem taşımaktadır. Yapılan bu çalışmada, öğrencilerin ilgi ve isteğini çekmesi açısından görsel ve internet temelli bir materyalin kullanılması da hedeflenene amaca ulaşmayı daha kolay kılmaktadır. Ayrıca hazırlanan interaktif materyale her zaman ulaşılabilecek olunması, sadece öğrenciler değil, toplumun da bilinçlenmesinde kullanılabilmesini olanaklı hale getirmektedir. Karataşlı 2005 te bilgisayar teknolojisinin öne çıkan uygulaması olan internet üzerinden verilen eğitimin, üstünlükleri şu şekilde sıralanmıştır; 1. Eğitmen, asistan ve öğrenciler arasında etkileşimin ileri düzeyde olabilmesi; 2. Ders materyalinin rahatlıkla güncellenip öğrenciye iletilebilmesi ve internet üzerinde bulunan materyale öğrencinin yönlendirilebilmesidir. 3. Eğitimin hem bilgisayar hem de çoklu ortam teknolojisinin tüm özelliklerinden yararlanması, 4. Dünyanın birçok yerindeki kişiye ulaşabilmesi ve ekonomik olmasıdır.

46 32 Altınok vd. (2006) Malatya ili merkezinde 658 lise öğrencisi üzerinde yaptıkları araştırmada öğrencilerin çoğunun yiyeceklerin sağlık üzerinde rol oynadığına inandığını, ayrıca öğrencilerin yarısından fazlasının yağ ve kızartılmış yiyecekler hakkında olumsuz inanışlara ve endişelere sahip oldukları tespit edilmiştir. Ancak öğrencilerdeki bu endişelerin onların davranışlarına yansımadığı tespit edilmiştir. İnsanlara olumlu beslenme davranışlarının kazandırılması ve davranış değişikliğinin sağlanabilmesi için okullarda düzenli ve devamlı beslenme eğitimi programlarının düzenlenmesi, kitle iletişim araçlarında beslenme ile ilgili denetim mekanizmalarının bulunması önerilmiştir. İnteraktif materyal, düzenli olarak kullanılabilmesi, gerektiğinde eklemeler yapılarak güncelleştirilmesi ve her düzeye uygun hale getirilebilmesi açısından da önem arz etmektedir. Yapılan literatür araştırmalarında benleme alışkanlıkları üzerine araştırmalara rastlanırken, balık etinin beslenmedeki yeri ve önemi üzerine bir çalışmaya rastlanmamıştır. Balığın besin olarak öneminin anlatılması bireylerin bilinçlerinin artırılmasını sağlayacağı için balık etinin beslenmedeki oranının artacağı beklenmektedir. Ancak bu, verilen bilgilerin hayata geçirilmesi ve davranış değişikliği ile sağlanabilir. Buda kısa vadede değil, uzun vadede sonuçlarını daha iyi verecektir. İnteraktif eğitim materyali; eğitim sisteminde verimliliğin artırılabilmesi, yeni ve çağdaş teknolojilerin eğitim teknolojilerinin kapsamına girmesi ve eğitimde bir araç olarak kullanılır. Bu çalışma, sadece okul ortamıyla sınırlandırılmamış, toplumun tüm kesimine hitap edecek şekilde hazırlanmıştır. Ayrıca; etkileşimli, bilgi verici, bireyin istediği yer ve zamanda ulaşabilmesi kolaylıklarına sahip olması ve konuyla ilgili bir problemler olduğunda gerekli cevapları bulabileceği bir kaynak olması bakımından önemlidir. Bu bölümde; eğitim teknolojileri, bilgisayar destekli öğretim (BDÖ), internet destekli öğretim (İDÖ) ve interaktif eğitim materyali tasarım ilkeleri konularına ilişkin bilgiler yer almaktadır.

47 Eğitim Teknolojileri Eğitim teknolojisi, eğitim-öğretim sürecinde öğrenciye istendik davranışları kazandıran ve eğitimin hedeflerine ulaşması için gerekli olan araç gereçlerin eğitim ortamında uygulanarak, öğrencilerin kendi kendilerine öğrenmelerine imkân sağlayan bireysel öğrenme sürecidir. Eğitim teknolojileri; birinci kaynaktan bilgi, fırsat eşitliği, çeşitlilik ve kalite, yaratıcılık ile bireysel öğretim sağlamaktadır (Alkan, 1995). Belirtilen gereklilikleri karşılayabilecek olan eğitim teknolojisi; öğretmeöğrenme süreçlerini etkili kılarak öğrenmenin kolay, somut, zengin, anlamlı, güdüleyici, teşvik edici, verimli ve kaliteli etkinliklere dönüştürülmesi için insan gücü ve onun dışındaki kaynakların, amaca yönelik olarak uygulanmaya konulmasını içermektedir (Çilenti, 1995). Eğitim teknolojisi; genelde eğitime, özelde öğrenme durumuna egemen olabilmek için bilgi ve becerilerin işe koşulmasıyla, öğrenme ya da eğitim süreçlerinin işlevsel olarak yapısallaştırılmasıdır (Yiğit, 2007). Başka bir tanıma göre eğitim teknolojisi; eğitimin uygulamalı işlemleri için bilimsel ya da diğer organize bilginin sistematik uygulamasıdır (Yanpar, 2005). Eğitim teknolojisi geleneksel sınıf ortamlarının zenginleşerek değişmesini sağlamıştır. Bu alanda hızla değişmeler olmuştur. Eğitim teknolojisinin yararları Yanpar (2005) tarafından aşağıdaki gibi maddeler halinde verilmektedir: Serbesti: öğretmen ve öğrencilere serbest olarak çeşitli eğitim yaşantıları oluşturabilirler. Birinci kaynaktan bilgi: Birinci elden bilgilere ulaşmak mümkündür. Fırsat eşitsizliği: Zaman ve mekândan bağımsız olarak eğitim yapılabilir. Yaratıcılık: Çoklu ortamlar sayesinde öğrenci üst düzey yaşam becerilerinden birisi olan yaratıcı olma yönünü de geliştirebilir.

48 34 Bireysel öğretim: Birey kendi hızına göre aktif öğrenme şansına sahip olur. Üretken eğitim ve hızlı öğrenme: Öğrenciler geleneksel ortamlara göre daha hızlı öğrenerek üretken olabilirler Bilgisayar Destekli Öğretim (BDÖ) Öğrenci sayısının ve eğitime olan istemin artması, bilgi patlaması ve içeriğin karmaşık hale gelmesi, bireysel farklılık ve yeteneklerin giderek daha fazla önem kazanması, öğretmen yetersizliği, teknolojik gelişmelerin hızla artması gibi nedenlerden dolayı eğitim de bilgisayarların kullanılması zorunlu hale gelmiştir (Namlu, 1999). Bilgisayarlar, eğitimde en çok kullanılan araçlardandır. Bilgisayar kullanıcıdan aldığı verilerle mantıksal ve aritmetiksel işlemleri yapan; yaptığı işlemlerin sonucunu saklayabilen; sakladığı bilgilere istenildiğinde ulaşılabilen elektronik bir makinedir (Yanpar, 2005). Bilgisayar destekli öğretim (BDÖ) genel tanımıyla teknolojinin ve özellikle bilgisayarın öğretime uygulanmasıdır. BDÖ nün eğitimsel açıdan daha anlamlı bir tanımı bilgisayarların sistem içine programlanan dersler yoluyla öğrencilere bir konu ya da kavramı öğretmek ya da önceden kazandırılan davranışları pekiştirmek amacıyla kullanılması olarak yapılmaktadır (Yiğit, 2007). Bilgisayarların doğru kullanıldığında, eğitimde verim artışı sağlayabileceği ileri sürülmektedir Bilgisayar Destekli Öğretimin Yararları Yiğit (2007) ve Alkan (1997) faydaları şöyle sıralanmıştır: tarafından bilgisayar destekli öğretimin Bilgisayarlar öğrencilerde özgüveni sağlarlar. Hızlı geri bildirim verirler. Öğrencilerin bireysel ihtiyaçlarını karşılarlar.

49 35 Yazım becerilerinin geliştirirler. Çok zengin bilgi kaynaklarına kısa zamanda dorudan ulaştırır. Öğrencileri sürekli aktif tutar. Öğrencilerin derse aktif katılımını sağlar. Öğrencilere kendi hızlarında öğrenme imkânı sağlar. Öğretici faaliyetlerin (öğretim yöntem ve tekniklerinin- görsel, sözel, işitsel) çeşitliliğini arttırır. Zamandan ve ortamdan bağımsız öğrenme olanağı sağlar. Öğrenci faaliyetlerinin ve performansının izlenebilmesine olanak sağlar. Hatalar, eksikler öğrenme sırasında anında görülür ve düzeltilir. Bilgisayar, televizyon, internet gibi ileri teknoloji ürünleri, eğitim alanında, eğitimi destekleyici olarak kullanılmaktadır. Pek çok eğitim kurumu, mevcut öğretim programlarının kullanılabilirliğini artırmak ve yeni teknolojilerin sağladığı avantajlardan yararlanmak için yeni alternatifler geliştirme yolunu seçmektedir İnternet Destekli Eğitim (İDÖ) Aggarwal, 2003 İnternet destekli eğitimi Her hangi bir zamanda, herhangi bir yerde, herhangi bir kişi tarafından kullanılabilen ve yararlanılabilen bir eğitim olarak tanımlamıştır. Eğitim sisteminde verimliliğin artırılabilmesi için, yeni ve çağdaş teknolojilerin eğitim teknolojilerinin kapsamına girmesi ve eğitimde bir araç olarak kullanılması gerekmektedir. İnternet öğrencilere yaşam boyu öğrenme becerilerinin kazandırılmasında önemli bir yere sahiptir. Öğrencilerin ihtiyacı olan bilgiyi sağlamada yardımcı olacak bir araç olan internet onların bilgiye ulaşmaları için sorumluluk almalarını da sağlamaktadır (Yiğit, 2007). Teknolojinin eğitimle ilişkisi kaçınılmazdır. İnternet günümüzde bütün dünyayı saran çok geniş bir ağ halini almıştır. Bütün yeniliklerin eğitimle bağdaştırılması gerekir (Yanpar, 2005). Eğitim yöntemlerinin internete yönlenmesi

50 36 sonucu İnternet Destekli Uzaktan Eğitim düşüncesi ve uygulamaları gündeme gelmiş bulunmaktadır. İnternete dayalı eğitim, öğrencilerin, fiziksel olarak dershane ortamında bulunmalarını gerektirmeksizin, teknolojinin imkânlarından yararlanılarak, öğrenci ve öğretmenlerin bir sanal dershane ortamında çeşitli şekillerde karşı karşıya getirildikleri, planlı bir öğretim şeklidir İnternet temelli öğrenme bilgi toplumu için insanları en iyi şekilde hazırlamanın yoludur. Bu sayede öğretenler ve öğrenenler dünya çağında iletişim kurabilirler (Yanpar, 2005).

51 37 BÖLÜM III YÖNTEM Araştırmanın bu bölümünde, araştırmanın modeli, evren ve örneklem, deneklerin oluşturulması, araştırmada kullanılan veri toplama araçlarının hazırlanması, verilerin toplanması ve veri analizi ile ilgili açıklamalar yer almaktadır. 3.1 Araştırma Modeli Bu araştırmada interaktif öğretim materyali etkinliğinin öğrenci başarısına etkisini araştırmak amacıyla, öntest ve sontest ile deneysel modeli kullanılmıştır. Tablo 3.1 Araştırmanın Deseni Okul Öntest İşlem Sontest GRUP 1 Ankara Anadolu Lisesi Anket İnteraktif Eğitim Materyali Anket GRUP 2 Ege Lisesi Anket İnteraktif Eğitim Materyali Anket GRUP 3 Genç Osman Lisesi Anket İnteraktif Eğitim Materyali Anket Tablo 3.1. de, interaktif eğitim materyali etkinliğinin öğrencilerin beslenme ve besin olarak balık konusunda öğrencilerin bilgi düzeyleri üzerine olan etkisini ortaya çıkarılabilmek amacı ile yapılan bu çalışmada, Ankara ili sınırlarında Lise 1. Sınıfta öğrenim gören üç ayrı öğrenci grubu yer almaktadır. Üç ayrı semtte yer alan üç farklı lisedeki birinci sınıf öğrencileri araştırma kapsamına alınmıştır. Bu okulların tercih edilmesinde farklı ekonomik düzeyler göz

52 38 önünde bulundurularak gruplar oluşturulmaya çalışılmıştır. Ayrıca düz lise ile anadolu lisesi arasındaki farklılığı tespit etmek amacıyla bu iki türden lise seçilmiştir. İnteraktif eğitim materyalinin uygulanmasından önce, öğrencilerin beslenme bilgileri, balığın besin değeri ve beslenme alışkanlıkları konusunda sahip oldukları ön bilgilerin belirlenebilmesi amacıyla, öntest uygulanmıştır. Ayrıca öğrencilerin beslenme ve balık tüketimi konusundaki alışkanlıklarının saptanması için alışkanlık testi uygulanmıştır. Öntest güvenilirliğinin belirlenmesi için hazırlanan anket Ankara Keçiören Genç Osman Lisesi öğrencilerine uygulanmıştır. Hazırlanan eğitim materyali internet ortamında öğrencilerin bizzat kendileri tarafından kullanılarak incelenmiştir. Deneklere konunun öğretimi yapıldıktan sonra bütün deneklere sontest uygulanmıştır. Çalışmada ortaöğretim öğrencilerinin balık tüketim alışkanlıklarının incelenmesi, interaktif eğitim materyalinin hazırlanarak, öğrencilerin beslenme ve balık tüketimi üzerine olan bilgi seviyelerine etkisi saptanmaya çalışılmıştır. Ayrıca gelir düzeylerine ve cinsiyete bağlı olarak davranış ve tutumları arasında fark olup olmadığı araştırılmıştır Evren ve Örneklem Seçimi Bu araştırmanın çalışma evrenini, Ankara ili, Ege Lisesi, Genç Osman Lisesi ve Ankara Anadolu Lisesi lise 1. sınıfında öğretim yılında öğrenim gören öğrenciler oluşturmaktadır. Araştırma örneklemini; seçilen okullarda şans (random) yöntemi ile seçilen sınıflardaki öğrenciler oluşturmuştur Veri Toplama Araçları Beslenme ve Balık Tüketim Alışkanlıkları Anketi İlgili literatür taraması yapılarak konu ile ilgili daha önceden yapılmış çalışmalar ve bu çalışmalardaki anketler incelenmiş, uzman kişilerin yardımı ile araştırmanın amaçlarına yönelik EK-1 deki anket geliştirilmiştir.

53 39 Hazırlanan anketin pilot uygulaması 50 ortaöğretim öğrencisi üzerinde yapılmıştır. Elde edilen sonuçlar üzerinde, alan uzmanlarının görüşleri alınarak test kapsam yönünden geçerlilik testine tabi tutulmuş, buna göre gerekli düzenlemeler yapılmıştır. İç tutarlık yöntemlerinden Cronbach alfa katsayısı ile belirlenen testin güvenilirliği α = olarak bulunmuştur. Bu katsayı testin yeterli düzeyde güvenilir olduğunu göstermektedir. Anket formunda kullanılan soru türleri; 1. Kapalı uçlu sorular: Sorunun beklenilen tüm cevaplarının bireye sunulduğu soru türleri. 2. Doğru yanlış test soruları: sorunun doğru ya da yanlış bilgi içeren sorulardan oluştuğu soru türleri. Anket üç bölüm halinde tasarlanmıştır: 1. Birinci bölümde, öğrencilerin yaş, cinsiyet, kilo, boy ve aile yapısını belirlemeye yönelik kişisel bilgilere ilişkin sorular yer almaktadırr. 2. İkinci bölümde, kişilerin beslenme ve balık tüketim alışkanlıklarını ve bununla birlikte ailevi beslenme alışkanlıkları tespit etmeye yönelik 21 sorudan oluşan beslenme ve alışkanlıkları kısmıdır. 3. Üçüncü bölümde, bireylerin beslenme ve beslenme içerisinde balığın yeri ve önemini sorgulayan doğru ve yanlış sorularından oluşan kısımdır. Bu kısımda 55 adet doğru yanlış sorusu bulunmaktadır Anket formunda gerekli düzenlemeler yapılarak Milli Eğitim Bakanlığından alınan izin (EK 2) ile önceden belirlenen liselerin birinci sınıfları öğretim yılı I. Yarıyılında öğrencilerin ders saatlerinde 30 dakikalık süre içinde uygulanmıştır Öğretim Materyali Bu çalışmada, beslenme, besin öğeleri ve besin olarak balık ve balığın besin değeri konusunda; interaktif (etkileşimli) eğitim materyali hazırlanmıştır. Materyal, her düzeydeki bireyin öğrenmesine katkı sağlayacak şekilde oluşturulmuştur. Konu

54 40 ile ilgili, yazılı metin hazırlanmış, metini desteklemek ve öğrenimi pekiştirmek maksadıyla; resimler, şemalar, istatistikî bilgiler ve Microsoft PowerPoint sunuları oluşturularak yazılı metinle birleştirilmiştir. Uzmanların görüşleri de alınarak, geri bildirimler doğrultusunda gerekli düzenlemeler yapılmıştır. Hazırlanan materyal Macromedia Dreamweaver WEB Editör Programı ile oluşturulmuştur. Eğitim materyali okullarda bilgisayar laboratuarındaki kişisel bilgisayarlara yüklenerek uygulama yapılmıştır. Yazılım başlıca iki bölümden oluşmaktadır. Bunlar; Yönlendirme Bölümü (1) ve İçerik Bölümüdür (2). Yönlendirme Bölümü; Ana Sayfa, beslenme, besin öğeleri, besin olarak su ürünleri, balığın besin içeriği ve bağlantılar bölümünden oluşmaktadır. Bağlantılar bölümünde eğlenelim, bunları biliyor musunuz? ve istatistikler bölümleri yer almaktadır. Bu bölüm ekranın sol kısmında olup, tüm ekran görünümlerinde aynı konumda bulunmaktadır. Ayrıca Microsoft PowerPoint sunusu da bu bölümde yer almaktadır. 1

55 41 İçerik Bölümü; ekranın sağ orta kısmında yer almakta ve öğrenilecek konular sırayla listelenmektedir. Bu bölüm metin ve resimlerden oluşmuştur. Bu bölümde, konular arası bağlantı kurulabilmesi ve konuların istenildiği anda bir bütünlük içinde görülebilmesi için çalışmanın başlıkları verilmiş, bu başlıklara Köprü işlevi atanarak ilgili sayfalara yönlendirme ve ulaşma kolaylığı sağlanmıştır. Bu başlıklar; Anasayfa, Beslenme, Besin öğeleri, Besin olarak su ürünleri, Balığın besin içeriği Bağlantılar (Eğlenelim, Bunları biliyor musunuz?, İstatistikler), Metin kısımlarında yer alan ve anlaşılmasında tereddüt yaşanabilecek ya da anımsanmasında fayda olabilecek bazı sözcüklerin karşılığı sözlük kısmında açıklanmış olup, söz konusu sözcüklere Köprü işlevi atanarak sözcüğün üzerine tıklanması halinde, link verilen sözcüğün sözlükteki karşılığı yeni bir hedef WEB sayfasında görülmektedir. 2

56 42

57 43

58 44

59 45

60 46

61 47 Bu çalışmada hazırlanan materyal, konunun hem sosyal hem de teknik yönüyle toplumun her kesimine hitap edebilmesi nedeniyle önemlidir. Çalışma sonucunda, kişilerin beslenme ve balık tüketimi konusunda bilinç düzeyinin yükselmesi ve buna bağlı olarak toplumda sağlıklı beslenme bilincinin geliştirilmesi mümkün olabilir Verilerin Toplanması Araştırmanın temel dayanağı olan verilerin toplanmasına ilişkin olarak şu aşamalar takip edilmiştir. Alan uzmanlarının görüş ve önerileri dikkate alınarak araştırmacı tarafından hazırlanan beslenme ve balık tüketimi bilgi ve alışkanlık anketi, araştırmaya katılan öğrencilere bilgilendirme yapılmadan etkinlik öncesinde öntest olarak uygulanmıştır. Öntestlerin uygulanmasından on gün sonra, uzmanların görüşleri alınarak hazırlanan

62 48 interaktif eğitim materyali, kişisel bilgisayarlar kullanılarak, araştırmacı ve sınıf öğretmenlerinin nezareti ve kontrolü altında, bizzat öğrenciler tarafından kullanılarak incelenmiş, eğitimin hedefine ulaştığı tespit edilmiştir. Öğretim öncesi ile sonrası arasında konuya ilişkin başarı düzeyini belirlemek için öğretimden on gün sonra anket sontest olarak uygulanmış ve öğrencilerin başarı düzeyi belirlenmiştir (Hazırlanan eğitim materyaline ilişkin ekran görüntüleri EK-3 de verilmiştir) Verilerin Analizi Anket formunun uygulanıp toplanmasından sonra, anket formları elden geçirilerek düzenlenmiştir. Anket sorularına verilen cevapların yüzde ve frekans değerleri hesaplanmıştır. Araştırmaya katılan öğrencilerin her bir anket sorusu için verdikleri cevapların okul, cinsiyet ve gelir grubu gibi değişkenlere göre yüzde ve frekans dağılımları hesaplanmıştır. Anket maddelerinin her biri için öğretim yönteminden önce ve sonra öğrencilerin bilgi seviyeleri arasında istatistiksel fark olup olmadığı İlişkili örneklemler için T-testi (Paired Samples T-test ), Tek yönlü ANOVA analiz yöntemleri kullanılarak incelenmiştir.

63 49 BÖLÜM IV BULGULAR VE YORUMLAR Bu bölümde, YÖNTEM bölümünde açıklanan yöntemlerle toplanan verilerin istatistiksel tekniklerle analizi sonucu elde edilen bulguları, alt amaçlar doğrultusunda bulunan bu bulgulara ait tabloları ve yorumları verilmiştir. Araştırma; Ankara ilindeki üç okuldan toplam 90 öğrenci ile başlamıştır. Uygulanan öntestten sonra araştırmacı tarafından hazırlanan interaktif eğitim materyali sınıflara uygulanmıştır. Uygulamadan on gün sonra sontest öğrenciler tarafından yapılmıştır. Öntest ve sontest analizleri sırasında öntestte olup sontest uygulamasında olmayan öğrenciler araştırma kapsamından çıkarılmış, araştırma böylelikle 82 öğrenci ile tamamlanmıştır. Çalışma kapsamında hazırlanan interaktif eğitim materyalinin etkinliği ölçülerek sonuçları bu bölümde sunulmuştur. Çalışmanın Alt Amaçları 1. Farklı ekonomik gelir düzeyindeki ailelerden gelen öğrencilerin beslenme konusunda bilgi düzeyleri arasında farkı, 2. Ailelerin ekonomik gelir düzeyi ile balık tüketimi arasındaki ilişkiyi, 3. Öğrencilerin sağlıklı beslenme konusunda öntest ile tespit edilen bilgi seviyeleri ile ön test sonuçlarına göre hazırlanan interaktif eğitim materyalinin uygulanmasından sonra elde edilen sontest bilgi seviyeleri arasındaki farkı, 4. Öğrencilerin cinsiyeti ile öntest- sontest puanları arasında başarı düzeyine göre farkı, 5. Öğrencilerin devam ettikleri okullara göre öntest ile sontest puanları arasında başarı düzeyine göre farkı araştırılmıştır.

64 50 Çalışmada Ege lisesinden 37, Ankara Anadolu lisesinden 30 ve Genç Osman lisesinden 23 olmak üzere toplam 90 öğrenci ile araştırma yapılmıştır. Araştırmaya katılan öğrencilerin, yaşları arasında değişmektedir. Araştırmaya 54 kız ve 36 erkek öğrenci katılmıştır. Tablo 4.1 Öğrencilerin Okullara ve Cinsiyete Göre Dağılımları OKUL Kız Öğrenci Erkek Öğrenci f % f % Ankara Anadolu Lisesi 18 % % 40 Ege Lisesi 23 % % 38 Genç Osman Lisesi 13 % % 44 TOPLAM 54 % % 40 Araştırmaya katılan öğrencilerin, yaklaşık 3/5 ini (%60.0) ını kız öğrenciler, 2/5 ini (%40.0) erkek öğrenciler oluşturmuştur. Araştırma örnekleminde öğrencilerin yaklaşık %33 ünü Ege Lisesi öğrencileri oluştururken, %26 sını Genç Osman Lisesi öğrencileri ve %41 ini Ankara Anadolu Lisesi öğrencileri oluşturmuştur. Araştırmaya 90 öğrenci ile başlanmış ancak son test uygulaması sırasında öntestte bulunup sontestte olmayan öğrenciler, öğrencilerin bilgi değişimlerinin ölçüldüğü öntest- sontest analizlerinde çıkarılmış ve 82 öğrenci ile inceleme yapılmıştır. Araştırmaya katılan öğrencilerin annelerinin 67 si ev hanımı; 6 sı memur; 2 si işçi; 3 ü serbest ve 12 si diğer meslek grubundadır. Babaların ise 16 sı memur; 10 u işçi; 29 u serbest; 29 u diğer ve 5 i işsizdir. Ankara Anadolu Lisesi hariç diğer iki lisedeki öğrencilerin aile gelir durumu 500 YTL ile 1000 YTL sınırları arasındadır.

65 51 Tablo 4.2 Okullara Göre Öğrencilerin Ailevi Gelir Dağılımları OKULLAR Ankara and. Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi TOPLAM GELİR DÜZEYİ (YTL OLARAK) < > %3 5 %17 8 %27 9 %30 7 %23 3 %8 22 %59 8 %22 4 %11 0 %0 7 %30 8 %35 5 %22 2 %9 1 %4 11 %12 35 %39 21 %23 15 %17 8 % Alt Amaç 1: Farklı Ekonomik Gelir Düzeyindeki Ailelerden Gelen Öğrencilerin Beslenme Konusunda Bilgi Düzeyleri Arasında Fark a Ait Bulgular Tablo 4.3 Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Ailelerinin Gelir Düzeyine Göre Öntest ve Sontest Sonuçları Öntest Kareler toplamı sd Kareler ortalaması F p Gruplar arası Gruplar içi Toplam Sontest p<.05 Gruplar arası Gruplar içi Toplam Tablo 4.3 de araştırmaya katılan öğrencilerin öntest ve sontest sonuçlarının ailevi gelir düzeyi ile olan ilişkisi incelenmiştir. Öğrencilerin sosyoekonomik düzeylerinin beslenme ve balık tüketimi hakkındaki bilgi seviyelerinin belirlenmesi

66 52 önemlidir. Yapılan varyans analizi sonucunda öntestte öğrencilerin sosyoekonomik düzeyleri ile beslenme ve balık tüketimi arasında (p <.05 düzeyinde) anlamlı fark vardır (p =.001). Bu bulgu bize beslenme bilgisinin sosyoekonomik düzeyle ilişkisini göstermesi açısından önem taşımaktadır. Öğrencilerin sontest sonuçları ile ailelerinin sosyoekonomik düzeyi arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır (p =.669). Öğrencilere uygulanan web tabanlı interaktif eğitim materyalinin öğrencilerin ailelerinin sosyoekonomik düzeyinden bağımsız olarak beslenme ve balık tüketimi bilgilerini kazandırdığı, hazırlanan materyalin uygunluğunu göstermek açısından önemlidir Alt Amaç 2: Ailelerin Ekonomik Gelir Düzeyi ile Balık Tüketimi Arasındaki İlişki ye Ait Bulgular. Tablo 4.4 Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Ailelerinin Sosyoekonomik Durumları ile Tükettikleri Et Türleri Sonuçlarının Önem Düzeyi GRUP Kareler toplamı sd Kareler ortalaması F p Gruplar arası Öntest Gruplar içi Toplam p<.05 Tablo 4.4 te öğrencilerin ailelerinin sosyoekonomik durumları ile tükettikleri et türleri arasında anlamlı bir ilişki var mıdır? Sorusuna cevap aranmıştır. Buna göre sosyoekonomik seviye bireylerin et tüketim alışkanlıklarını etkilememektedir. Tüketilen et çeşidi ve sıklığı ile gelir grupları arasında anlamlı bir ilişki bulunmamıştır.

67 53 Tablo 4.5 te gelir düzeylerine göre tüketilen et miktarları verilmiştir. Tablo 4.5 Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Ailelerinin Sosyoekonomik Durumlarına Göre Tükettikleri Et Türleri ve Miktarları Et Tüketim Alışkanlıkları (frekans) Kırmızı et Tavuk eti Balık eti Hindi eti Diger etler Toplam Gelir düzeyi < > Toplam Alt Amaç 3: Öğrencilerin Sağlıklı Beslenme Konusunda Öntest ile Tespit Edilen Bilgi Seviyeleri ile Ön Test Sonuçlarına Göre Hazırlanan İnteraktif Eğitim Materyalinin Uygulanmasından Sonra Elde Edilen Sontest Bilgi Seviyeleri Arasındaki Fark a Ait Bulgular. Tablo 4.6 Araştırmaya Katılan Öğrencilere Uygulanan Öntest-Sontest Puan Farklarının, Aritmetik Ortalamaları, Standart Sapmaları, t Değeri ve Önem Düzeyi ÖLÇÜM Öntest Sontest Farkı n X S sd t p * p<.05 Tablo 4.6 incelendiğinde, öğrencilerin öntest-sontest puan farklarının aritmetik ortalamaları arasında.05 düzeyinde anlamlı fark olduğu gözlenmektedir. Bu bulgu öğrencilerin öntest-sontest puan farkları arasında anlamlı fark olduğunu

68 54 göstermektedir. Buna göre, beslenme ve balık tüketiminin öğretiminde araştırmacı tarafından hazırlanan interaktif eğitim materyali uygulamasının, etkili bir yöntem olduğu görülmektedir Alt Amaç 4: Öğrencilerin cinsiyeti ile öntest- sontest puanları arasında başarı düzeyine göre fark a ait bulgular. Tablo 4.7 Araştırmaya Katılan Öğrencilerin cinsiyetine göre öntest ve sontest sonuçları; Aritmetik Ortalamaları, Standart Sapmaları, t Değeri ve Önem Düzeyi GRUP Cinsiyet n X S sd t değeri p değeri Öntest Sontest p<.05 erkek kadin erkek kadin Tablo 4.7 de öğrencilerin cinsiyetlerine göre öntest ve sontest sonuçları arasında anlamlı bir fark görülmemiştir. Öğrencilerin Beslenme ve balık tüketimi konusundaki bilgi düzeyleri ile cinsiyet faktörü arasında bir ilişkisi yoktur Alt Amaç 5: Öğrencilerin Devam Ettikleri Okullara Göre Öntest ile Sontest Puanları Arasında Başarı Düzeyine Göre Fark a ait Bulgular. Araştırmaya katılan deneklerin beslenme ve balığın besin içeriği konusunda sahip oldukları ön bilgilerin ortaya çıkarılabilmesi ve uygulama okullarının adı geçen konuda sahip oldukları ön bilgileri bakımından aralarında anlamlı fark olup

69 55 olmadığının belirlenebilmesi amacıyla yapılan öntest puanlarına ilişkin sonuçlar Tablo 4.8 te verilmiştir. Öntest sonuçlarının analizleri tek yönlü ANOVA ile yapılmıştır. Tek yönlü ANOVA da biri kategorik özellik gösteren bağımsız değişken (üç ayrı okul) ve metrik özellik gösteren bağımlı değişkendir (ankete verilen cevaplar) (Kalaycı, 2008). Tablo 4.8 Öğrencilerin Beslenme ve Balık Tüketimi Konusunda Sahip Oldukları Ön Bilgi Düzeyleri ile Okulların İlişkisi Öntest p<.05 GRUP Kareler toplamı sd Kareler ortalaması F p Gruplar arası Gruplar içi Toplam Tablo 4.8 incelendiğinde öğrencilerin öntest puanları arasında okullarına göre fark olmadığı görülmektedir. Yapılan ANOVA testi sonucunda.05 düzeyinde (p=.994) anlamsızdır. Buna göre; öğrencilerin öğretim öncesi konu ile ilgili ön bilgileri bakımından aynı seviyede oldukları, okullarına göre bu konuda herhangi bir farklılığın olmadığı saptanmıştır. Bu bulgu, uygulama gruplarının aralarında önemli bir farkın olmadığını görmek açısından çok büyük önem taşımaktadır. Aynı zamanda bu bulgu son testten alınan sonuçların daha gerçekçi yorumlanmasına da imkân sağlayacaktır. Öğrencilerin benzer düzeyde olmaları aynı sınıf düzeyinde eğitim almaları ve benzer sosyokültürel yapıya sahip olmalarına bağlı olabilir.

70 56 Tablo 4.9 Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Bulunduğu Okulların Başarı Düzeyine Göre Öntest ve Sontest Sonuçları GRUP Kareler toplamı sd Kareler ortalaması F P Gruplar arası Öntest Gruplar içi Toplam Gruplar arası Sontest Gruplar içi Toplam p<.05 Tablo 4.9 okullara göre öntest sonuçları ve sontest sonuçları arasında fark olup olmadığını ANOVA yöntemi ile araştırmıştır. Okulların öntest sonuçları arasında anlamlı bir fark yoktur (p =.094). Eşdeğer gruplara interaktif materyalin uygulanmasından sonra uygulanan sontestte okullar arasında anlamlı fark bulunmuştur (p =.000). Bu bulgu okulların uygulama sonrası edindikleri bilgilerin farklılığından kaynaklanmış olabilir. Bu analiz ayrıca t-testi kullanılarak ikili gruplar halinde okullara uygulanmıştır. Tablo 4.10, 4.11 ve 4.12 okulların ikişerli gruplar halinde öntest ve sontest sonuçlarını göstermektedir (Öztürk, 2007). Tablo 4.10 Genç Osman Lisesi ve Ege Lisesi Öntest ve Sontest Sonuçları GRUP Okul n X S sd t değeri p Öntest Sontest Genç Osman Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Ege Lisesi p<.05

71 57 Tablo 4.11 Genç Osman Lisesi ve Ankara Anadolu Lisesi Öntest ve Sontest Sonuçları GRUP Okul n X S sd t değeri p Öntest Sontest p<.05 Genç Osman Lisesi Ankara Anadolu Lisesi Genç Osman Lisesi Ankara Anadolu Lisesi Tablo 4.12 Ege Lisesi ve Ankara Anadolu Lisesi Öntest ve Sontest Sonuçları GRUP Okul n X S sd t değeri p Öntest Sontest p<.05 Ege Lisesi Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Ankara Anadolu Lisesi Bireylerin Beslenme ve Balık Tüketim Alışkanlıkları ile İlgili Diğer Bulgular Çalışmaya katılan öğrencilerin beslenme alışkanlıkları Tablo 4.13 de verilmiştir. Tablodan et, sebze ve meyve gibi sağlıklı beslenmeye yönelik gıdaları tüketenlerin oranının yüksek olduğu, dolayısıyla da sağlıklı beslenme konusunda bilinçli oldukları anlaşılmaktadır.

72 58 Tablo 4.13 Birinci soru Aşağıdaki besin türlerinden en çok hangilerini tüketirsiniz? ya alınan cevapların yüzde değerleri Seçenekler Okullar Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Et ve et ürünü gıdaları Sebze, meyve türü gıdaları Fastfood ürünlerini Et ve sebzeleri içeren gıdaları Diğer Araştırmaya katılan öğrencilerin sağlıklı beslenme konusunda eğitim alıp almadıkları ikinci ve üçüncü sorularda yer almıştır. Buna göre araştırmaya katılan öğrencilerin %83.4 ü hiçbir eğitim almadıklarını bildirmişlerdir. Bu durum çalışmada hazırlanan eğitim materyali için öğrencilerin uygun hedef kitle olduğunu göstermektedir. Sonuçlar Tablo 4.14 te ve Tablo 4.15 te gösterilmiştir. Eğitim almadığını bildiren öğrencilerin hâlihazırdaki bilgi kaynaklarına ait veriler Tablo 4.16 da verilmiştir. Televizyon ve radyonun başlıca bilgi kaynaklarının oluşturduğu görülmektedir. Tablo 4.14 İkinci soru Beslenme konusunda herhangi bir eğitim (kurs, ders, seminer v.s.) aldınız mı? ya alınan cevapların yüzde değerleri Okullar Seçenekler Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Evet Hayır

73 59 Tablo 4.15 Üçüncü soru 2. soruya cevabınız evet ise bu eğitimi ne şekilde aldınız? (Birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz.) ya alınan cevapların yüzde değerleri Okullar Seçenekler Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Okul eğitimi içerisinde Kurs ve/veya seminer Diyetisyen aracılığı ile Diğer Tablo 4.16 Dördüncü soru 2. Soruya cevabınız hayır ise beslenme konusu ile ilgili bilgi kaynaklarınız nelerdir? (Birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz.) ya göre eğitim almamış öğrencilerin başlıca bilgi kaynakları Okullar Seçenekler Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam % % % % Televizyon, radyo Gazete, dergi İnternet Aile, akraba Diğer (Belirtiniz...) Tablo 4.17 de öğrencilerin %83.3 ü derslerde beslenmeyle ilgili bilgi edindiklerini ifade etmişlerdir. Bu öğrencilerden %36 sının aldıkları bilgiyi yeterli bulduklarını; %48 i ise derslerde verilen bilgilerin kısmen yeterli olduğunu ifade etmişlerdir (Tablo 4.18). Öğrencilerin %16 sı ise verilen eğitimi yeterli

74 60 bulmamaktadır. Böylece sonuç olarak toplam %64 lük bir oranda yeterli bilgi verecek kaynaklara ve eğitime ihtiyaç olduğu anlaşılmaktadır. Tablo 4.17 Beşinci soru Derslerde, beslenme ile ilgili bilgiler ediniyor musunuz? ya alınan cevapların yüzde değerleri Okullar Seçenekler Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Evet Hayır Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Tablo 4.18 Altıncı soru 5. soruya cevabınız evet ise okulda aldığınız eğitim size beslenme konusunda yeterli bilgiyi sağlayabiliyor mu? ya alınan cevapların yüzde değerleri Seçenekler Okullar Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Evet, yeterli bilgiyi sağlıyor Hayır, okulda beslenme konusunda yeterli bilgi verilmiyor Kısmen bilgilendirme yapılıyor Araştırmaya katılan öğrencilerin sağlıklı beslenme eğitiminde %38.8 oranında bilgisayar ve internet destekli eğitim materyalleri yoluyla eğitim almayı

75 61 tercih ettikleri bulunmuştur (Tablo 4.19). Bu sonuç çalışmada hazırlana eğitim materyalinin gerekçesini ve gerekliliğini kuvvetlendirmektedir. Tablo 4.19 Yedinci soru Bu konuda herhangi bir eğitim alma şansınız olsa aşağıdakilerden hangisini tercih edersiniz ya alınan cevapların yüzde değerleri Okullar Seçenekler Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Seminer, kurs ve benzeri yollarla Kitaplar aracılığı ile Bilgisayar ve internet destekli eğitim materyalleri ile Okulda ders şeklinde Tablo 4.20 Araştırmaya katılan öğrencilerin günde ortalama üç öğün yemek yediğini göstermektedir. Tablo 4.20 Sekizinci soru Günde ortalama kaç öğün yemek yersiniz? ya alınan cevapların yüzde değerleri Seçenekler Okullar Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % 1 öğün öğün öğün öğün veya daha fazla öğün

76 62 Tablo 4.21 da en fazla tüketilen et türünün %57.7 oranında tavuk eti olduğu anlaşılmaktadır. Balık eti ise sadece %8.9 oranında tüketilmektedir. Üç tarafı denizlerle çevrili ve balık üretimi bol ve ucuz olan ülkemizde balık tüketiminin bu kadar az olması beklenen yalnız düşündürücü bir sonuçtur. Alışkanlığının bu kadar az olması balık tüketimi konusunda bilgi ve bilinç düzeyinin düşük olduğunu göstermektedir. Toplumun genelinde olduğu gibi araştırmaya katılan öğrencilerin sağlıklı beslenmede balık etinin yeri konusunda bilgilendirme ihtiyacının olduğu açıkça görülmektedir. Bununla birlikte öğrencilerin %81.1 i et ve et türevi besinlerin mutlaka tüketilmesi gereken besinler grubunda olduğu yönünde cevap vermiştir (Tablo 4.22). Tablo 4.23 öğrencilerin %20 sinin et fiyatlarının normal bulduğunu; ancak hiçbir öğrencinin ucuz bulmadığını göstermektedir. Araştırmaya katılan öğrencilerden %26.6 sı ise bir fikri bulunmadığını bildirmiştir. Öğrencilerin daha lisenin birinci sınıfında oldukları düşünülürse aile bütçesi ve et fiyatları ile ilgileri olmaması zaten beklenen bir durumdur. Tablo 4.21 Dokuzuncu soru En fazla tükettiğiniz et türü hangisidir? ya alınan cevapların yüzde değerleri Okullar Seçenekler Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kırmızı et Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Tavuk eti Balık eti Hindi eti Diğer (Belirtiniz )

77 63 Tablo 4.22 Onuncu soru Sizce et türevi besinler mutlaka tüketmemiz gereken besinler midir? ya alınan cevapların yüzde değerleri Okullar Seçenekler Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Evet Hayır Tablo 4.23 On birinci soru Et fiyatları konusundaki fikriniz nedir? ya alınan cevapların yüzde değerleri Seçenekler Okullar Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Tablo Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Çok pahalı Pahalı Normal Ucuz Bir fikrim yok Balık tüketim alışkanlıklarına ait sorular ve yüzde cevapları Tablo 4.24 ila 4.34 arasında sunulmuştur. Öğrencilerin %93.3 ü ailelerinde balık eti tüketildiğini; tüketimin %33.3 öğrencinin ailesinde kış mevsiminde yapıldığını; öğrencilerin %41.1 inin kışın ayda beş daha fazla kez balık eti tükettiğini; balık temin edilen kaynak olarak da %40 ının balık halini tercih ettiği tablolardan

78 64 görülmektedir. Öğrencilerin %5.5 i kış sezonunda balık tüketmediğini belirtmiştir. İlginç bir sonuç öğrencilerin %63.4 ünün ülke olarak su ürünlerinden yeterince faydalanıldığını düşünmediğidir (Tablo 4.28). Bu sonuç bize ülke olarak su ürünleri potansiyelinin yeterince değerlendirilemediğinin öğrenciler tarafından bilindiğini, ancak kendilerinin de aynı yaklaşımı benimseyerek daha çok tavuk eti tükettiklerini göstermektedir. Tablo 4.24 On ikinci soru Ailenizde balık eti tüketiliyor mu? ya alınan cevapların yüzde değerleri Okullar Seçenekler Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Evet Hayır Tablo 4.25 On üçüncü soru Bir yıl içerisinde hangi dönemlerde balık tüketiyorsunuz? ya alınan cevapların yüzde değerleri Okullar Seçenekler Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Kış mevsiminde Son baharda Her mevsim Balık sezonunun başlangıcından bitimine kadar Diğer (Belirtiniz..)

79 65 Tablo 4.26 On dördüncü soru Kış sezonunda ayda ortalama kaç kez balık eti tüketiyorsunuz? ya alınan cevapların yüzde değerleri Okullar Seçenekler Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Tüketmiyoruz İki kez Üç kez Dört kez Beş ya da daha fazla Tablo 4.27 On beşinci soru Anne ve/veya babanız nereden balık almayı tercih ediyor? ya alınan cevapların yüzde değerleri Okullar Seçenekler Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Balık hali Semt (Halk) pazarı Market (Balık reyonu) Mahalle balıkçısı Diğer (Belirtiniz.)

80 66 Tablo 4.28 On altıncı soru Üç tarafı denizlerle çevrili bir ülke olarak su ürünlerinden yeterince faydalanabildiğimizi düşünüyor musunuz? ya alınan cevapların yüzde değerleri Seçenekler Okullar Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Evet Hayır Araştırmaya katılan öğrenciler en fazla hamsi (%64.1), daha sonra sırasıyla alabalık (%19) ve levrek (%9.2) tükettiklerini bildirmektedirler (Tablo 4.29) Öğrencilerin %55.52i hamsinin en sevdikleri balık olduğunu belirtmişlerdir (Tablo 4.31). Ancak öğrencilerin %75.5 i balık konservesi tüketmemektedir (Tablo 4.32). Tablo 4.29 On yedinci soru Ülkemizde en fazla tüketilen balık türü sizce aşağıdakilerden hangisi ya da hangileridir? (Birden fazla işaretleyebilirsiniz) ya alınan cevapların yüzde değerleri Seçenekler Okullar Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Alabalık Levrek Hamsi Sazan Diğer (Belirtiniz)

81 67 Araştırmaya katılan öğrencilerin %33.3 ü balık fiyatlarının diğer et ürünlerinden daha ucuz olduğu yönünde cevap vermiş, ancak bunu tüketim miktarlarına ve alışkanlıklarına yansıtmadıkları görülmüştür. Bu soruya diğer şıklarla cevap veren öğrencilerin aslında et ve balık fiyatları hakkında doğru bilgi sahibi olmadıkları anlaşılmaktadır. Tablo 4.30 On sekizinci soru Sizce diğer et türleri ile karşılaştırıldığında balık fiyatları nasıldır? ya alınan cevapların yüzde değerleri Seçenekler Okullar Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Balık fiyatları diğer et türlerine göre daha pahalıdır Balık fiyatları diğer et türleri ile aynı düzeydedir Balık fiyatları diğer et türlerine göre daha ucuzdur Balık eti kırmızı ete göre ucuz; tavuk etine göre pahalıdır Diğer (Belirtiniz.) Tablo 4.31 On dokuzuncu soru En sevdiğiniz balık türü aşağıdakilerden hangisi ya da hangileridir? ya alınan cevapların yüzde değerleri Okullar Seçenekler Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Hamsi Levrek Alabalık Somon Diğer (Belirtiniz..)

82 68 Tablo 4.32 Yirminci soru Konserve balık ürünlerini tüketiyor musunuz? ya alınan cevapların yüzde değerleri Okullar Seçenekler Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Kişi % Kişi % Kişi % Kişi % Evet Hayır Tablo 4.32 de araştırmaya katılan öğrencilerin aklına balık eti deyince ilk olarak hamsi (%56.6) daha sonra ise kılcık (%14.4) gelmektedir. Muhtemelen balık kılçığı ile ilgili daha önceden kötü tecrübeler edinmiş olabilirler Tablo 4.33 Yirmi birinci soru Balık eti deyince aklınıza ilk olarak aşağıdakilerden hangisi ya da hangileri geliyor? ya alınan cevapların yüzde değerleri Seçenekler Okullar Ankara Anadolu Lisesi Ege Lisesi Genç Osman Lisesi Toplam Hamsi Omega 3 Karadeniz Kılçık Diğer (Belirtiniz.. ) Kişi % Kişi % Kişi % Kişi %

83 69 BÖLÜM V 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu bölümde, verilerin analizi ile elde edilen bulgulara göre sonuçlar ve öneriler yer almaktadır Sonuçlar Bu çalışmada, interaktif eğitim materyali etkinliğinin beslenme ve balık tüketim bilincine etkisi araştırılırken, öntest-sontest uygulamalı deneysel desen kullanılmıştır Alt Amaç 1: Farklı Ekonomik Gelir Düzeyindeki Ailelerden Gelen Öğrencilerin Beslenme Konusunda Bilgi Düzeyleri Arasında Fark a Ait Sonuçlar. Farklı ekonomik gelir düzeylerinden gelen öğrenci grupları incelendiğinde beslenme konusundaki öntest sonuçları arasında anlamlı bir fark görülmüştür. Bireylerin Yaşam standartları beslenme bilgi ve alışkanlıklarını etkilemektedir. Ancak verilen eğitim ve uygulanan materyal gruplar arasındaki bu farkın ortadan kalkmasını sağlamıştır Alt Amaç 2: Ailelerin Ekonomik Gelir Düzeyi ile Balık Tüketimi Arasındaki İlişki ye Ait Sonuçlar. Öğrencilerin beslenme ve balık tüketimi konusundaki öntest sonuçlarının ailevi gelir düzeyi ile aralarında anlamlı bir farkın olduğu gözlenmiştir. Ancak bu

84 70 fark interaktif eğitici materyalin kullanılması ile ortadan kaldırılmıştır ve son test sonuçlarında ailelerin gelir düzeyleri ile sontest sonuçları arasında anlamlı bir fark gözlenmemiştir. Öğrencilerin sosyoekonomik durumlarından kaynaklanan fırsat eşitsizliğinin, verilen eğitimle kapatılarak, öğrencilerin bilgi olarak eşdeğer konuma geldikleri düşünülebilir Alt Amaç 3: Öğrencilerin Sağlıklı Beslenme Konusunda Öntest ile Tespit Edilen Bilgi Seviyeleri ile Ön Test Sonuçlarına Göre Hazırlanan İnteraktif Eğitim Materyalinin Uygulanmasından Sonra Elde Edilen Sontest Bilgi Seviyeleri Arasındaki Fark a Ait Sonuçlar. Öğrencilerin beslenme ve balık tüketimi konusunda sahip oldukları ön bilgi düzeyleri ile interaktif materyal uygulaması sonrası bilgi düzeyleri arasındaki ilişki incelendiğinde öğrencilerin öntest ve sontestleri arasında anlamlı bir fark olduğu görülmüştür. Bu, öğrencilerin eğitimden sonra bilgi seviyelerinin arttığını ve materyalin etkinliğini göstermesi açısından önemli bulunmuştur. Park vd. (2008) yaşları olan 160 genç bireyde, internete dayalı beslenme eğitimi modülü geliştirerek uygulamışlardır. Teorik bilgi aktarımından sonra grupta sadece sınırlı bilgi artışı bulunmuş, internet ortamında beslenme eğitimi modülü uygulanmasından sonra ise çok anlamlı bilgi seviyesi artışı, davranış değişiklikleri ve bilhassa meyve tüketiminde çok önemli artış bildirilmiştir. Sebze tüketimi ile ilgili davranışlar ise artmakla birlikte meyve tüketimi kadar yüksek bulunmamıştır. Bu çalışmanın amaçlarından olan genç Amerikalılar arasında meyve ve sebze tüketiminin arttırılması internete dayalı eğitim materyali ile etkili şekilde sağlanmış böylece de toplumun geneline materyalin uygulanmasının (geliştirilmesi) toplumun sağlıklı beslenmesi yönünde iyi bir araç olacağı öne sürülmüştür. Bu çalışmanın sonuçları bizim çalışmamızın sonuçları ile uyuşmaktadır. Bizim çalışmamızda da balık tüketimi ile ilgili interaktif materyal hedefine ulaşmıştır.

85 Alt Amaç 4: Öğrencilerin Cinsiyeti ile Öntest- Sontest Puanları Arasında Başarı Düzeyine Göre Fark a Ait Sonuçlar. Öğrencilerin beslenme ve balık tüketimi konusunda sahip oldukları ön bilgi düzeyleri ile interaktif materyal sonrası bilgi düzeylerinin öğrencilerin cinsiyetleri ile ilişkisi incelendiğinde öntest sonuçlarında da sontest sonuçlarında da önemli bir farkın olmadığı görülmüştür. Erkek ve kız öğrencilerin aynı yaş ve aynı sosyoekonomik konumlarda olmaları anlamlı bir farkın olmamasına etken olduğu düşünülmektedir Alt Amaç 5: Öğrencilerin devam Ettikleri Okullara Göre Öntest ile Sontest Puanları Arasında Başarı Düzeyine Göre Fark a Ait Sonuçlar. Öğrencilerin beslenme ve balık tüketimi konusundaki öntest sonuçlarının öğrenim gördükleri okullarla aralarında anlamlı bir ilişkiye rastlanmazken, interaktif eğitici materyalin uygulanmasından sonra sontest sonuçlarında anlamlı bir fark gözlenmiştir. Bu farkın gözlenmesinde öğrencilerden kaynaklı sontest cevaplamaları etkili olmuş olabilir. Ayrıca okulların ikili olarak karşılaştırılmalarında okulların birbirleri ile olan anlamsal farklılıklarına bakıldığında Genç Osman lisesinin sontest sonuçlarının Ankara Anandolu Lisesi ve Ege Lisesi ile anlamsal farkının olduğu, Ege Lisesi ile Ankara Anadolu Lisesinin arasında ise sontest sonuçlarında anlamsal bir farkın olmadığı gözlenmiştir Bireylerin Beslenme ve Balık Tüketim Alışkanlıkları ile İlgili Diğer Sonuçlar 1. Araştırmaya katılan öğrencilerin en çok sebze ve et gruplarının birlikte tükettikleri görülmüştür. Öğrencilerin beslenme konusunda genel bir bilince sahip oldukları düşünülebilir.

86 72 2. Öğrencilerin beslenme konusunda herhangi bir eğitim almadıkları, beslenme konusunda sahip oldukları bilgileri en fazla televizyon ve radyo gibi kitle iletişim araçlarından sağladıkları görülmüştür. Kitle iletişim araçlarından elde edilen eğitimin bilimsel bir bilinç düzeyi sağlamada eksik kalacağı düşünülmektedir. 3. Öğrencilerin derslerinde anlatılan konulardan beslenmeyle ilgili bilgi edindikleri ancak bu bilgi düzeyinin kısmen yeterli olduğunu görülmüştür. Kişilerin bütün yaşamı boyunda sahip olacağı sağlıklı beslenmenin, bilinçlendirmeyle olacağı düşünüldüğünde yeterli ve bilimsel bir eğitimin gerekli olduğu düşünülmektedir. 4. Öğrencilerin beslenme hakkında almak istedikleri dersi en çok bilgisayar ve interaktif eğitim materyali ile almak istedikleri görülmüştür. Günümüz teknolojisinin ilerlemesi ve bilgisayar ve internet gibi faktörlerin gençlerin ilgilerinin çekerek eğitimi daha etkili kıldığı düşünüldüğünde hazırlanan materyalin bu şekilde sunulmasının yararlı olduğu düşünülmektedir. 5. Öğrencilerin tükettikleri et türlerinin ailevi gelir durumları ile anlamlı bir farkının olduğu görülmüştür. Ayrıca bireyleri en fazla tavuk eti tükettikleri, balık etini ise çok az tükettikleri görülmüştür. Kişilerin genel toplumun davranışlarını yansıttıkları ve balığın toplumdaki öneminin düşük olduğu düşünülmektedir. Marcoe (2006) Amerika Birleşik Devletlerinde beslenme yönergelerine temel oluşturmak üzere gruplandırılmış besin öğeleri ile yapılan bir çalışmada bizim çalışmamıza benzer sonuçlar bulunmuş ve et ürünleri grubunda balık ve kabuklu deniz ürünleri tüketiminin bu grupta tüketilen besinlerin sadece %8 ini oluşturduğu görülmüştür. 6. Öğrenciler et ve et ürünlerinin mutlaka tüketilmesi gerektiğini ifade ederken, et fiyatlarını pahalı buldukları görülmüştür. Toplumun ortalama gelir düzeyinin çok yüksek olmaması böyle bir yargıya sahip olmalarında etkili olduğu düşünülmektedir. 7. Öğrencilerin ailelerinin balık tükettiği ancak tüketilen besinin genelde kış mevsiminde tüketildiği görülmüştür. Toplumun genel davranış ve bilgileri kişilerin

87 73 beslenme alışkanlıkların etkilemektedir. Kişilerde her mevsim balık tüketimi konusunda bilgi azlığının var olduğu tespit edilmiştir. 8. Öğrencilerde üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemizde su ürünlerinden yeterince yararlanılmadığı görüşünün yüksek oranda var olduğu tespit edilmiştir. Öğrencilerin balık tüketimi konusunda yeterli bilgilerinin olmaması ile birlikte böyle bir bilince sahip olmalarının sevindirici olduğu düşünülmektedir. 9. Öğrenciler balık eti ile diğer et fiyatlarının karşılaştırılmasında birbirlerine yakın cevaplar vermişler, bununla birlikte balık fiyatlarının diğer et fiyatlarından daha düşük olduğunu en fazla oranda ifade etmişlerdir. Öğrencilerin birbirine yakın oranlı cevaplar vermeleri, onların et fiyatları hakkında kesin bilgilere sahip olmadıklarını göstermesi açısından önemlidir. 10. Öğrenciler ülkemizde en çok tüketilen balık türünün hamsi ve aynı zamanda en sevilen balık türünün de hamsi olduğunu belirtmişlerdir. Balık eti konusunda genel bilgilere sahip olan bireylerin en tanıdık isimleri cevaplarında kullandıkları düşünülmektedir. 11. Öğrencilerin konserve balık tüketmedikleri görülürken, konserve balık tüketim alışkanlığının gelir düzeyi ile ilişkisi tespit edilmiştir. Buna göre gelir düzeyinin artışı ile konserve balık tüketiminin doğru orantılı olarak artığı görülmüştür. 12. Literatürde balığın besin değeri ile ilgili çalışmalara rastlanırken, öğrencilere interaktif bir materyal ile balık tüketimi konusunda bir eğitimin verilmesine dayalı bir araştırmayaysa rastlanmamıştır. Bu araştırmanın sonuçlarından; öğrenciler, öğretmenler, ders müfredatları hazırlayanlar ile ders materyalleri geliştiren kişiler yararlanabilir.

88 Öneriler Araştırmadan elde edilen sonuçlar ışığında, Yapılan araştırmada, interaktif eğitim materyali etkinliğinin beslenme ve balık tüketim bilgisi konusunun öğrenilmesinde, önemli düzeyde etkili olduğu saptanmıştır. Bu nedenle; öğrencilerin eğitim-öğretim sürecine aktif olarak katılımları sağlanmalı, öğretimin daha etkili, kalıcı ve öğrenilenlerin davranışa dönüşmesini sağlayan bilgisayar/internet teknolojisi kullanılmalıdır. Bu çalışma örgün öğretim kurumlarında öğrenim gören öğrenciler üzerinde yapılmıştır. Ancak; öğretim sadece okul ortamı ile sınırlandırılmamalı, örgün eğitimde dershane ortamı ile birlikte, eğitimin yaygınlaştırılması maksadıyla; geniş kitlelere ulaşan eğitim destek araçlarına da önem verilmelidir. Bu nedenle, İnteraktif Eğitim Materyali nin halkın eğitimi üzerinde etkisinin incelenmesi bakımından yeni çalışmalar yapılmalı ve bu amaca hizmet edebilecek; ekonomik, süratli ve güvenli bir araç olan bilgisayar/internet teknolojisi kullanılmalıdır. Bu araştırmada beslenme ve balık tüketimi konusunun hızlı ve düşük maliyetli olarak etkin yoldan öğretimi amaçlanmıştır. Farklı konu alanları için de interaktif eğitim materyalleri hazırlanması ve bu etkinliğin öğrencilerin/kullanıcıların başarılarına etkisinin incelenmesi ile elde edilecek sonuçların eğitim bilimine önemli katkılar sağlayabileceği düşünülmektedir. Eğitim sisteminin öğrencilerin günlük hayatlarında kullanacakları bilgileri de öğrencilere vermesi ve sağlıklı yaşam için destek olması gerekmektedir. Yirmi birinci yüzyılın; bilgi toplumu olarak ifade edilen ve bilgiye düşük maliyet ile etkin ve süratle ulaşan, bilgiyi işleyebilen ve özümseyen

89 75 toplumların yüz yılı olacağı kabul edilmektedir. Geçmişte geçerli sayılan bilgiler, bugün hızla değişmekte ve gelecekte de değişmeye devam edeceği düşünülmektedir. Bu nedenle eğitim/öğretim sisteminde öğrencilere ansiklopedik bilgi yüklemek yerine, bilgiye ulaşma yolları ile öğrencilerin bilgiyi bizzat kendilerinin arayıp bulması, kullanması ve iletişim kurma becerisini geliştirecek çağdaş eğitim yaklaşımı ile donatılması yani; öğrenmeyi öğrenmeleri gerekmektedir. Bu nedenle bilgisayar/internet teknolojisinin eğitim-öğretim için vazgeçilmez bir unsur haline geldiği düşünülmektedir. Bu çalışmada öğrenci başarısı, öğretim etkinliğinden on gün sonra ölçülmüştür. İnteraktif eğitim materyali etkinliğinin uzun süreli öğrenme başarıları açısından nasıl bir sonuç oluşturacağı konusunda da başka araştırmalar yapılabilir. Öğretim uygulamasının çağdaş bilgi teknolojileri arasında yer alan bilgisayar/internet uygulamalarıyla gerçekleştirilmesinin, öğrencilerin bilgi ve kavrama düzeyinin artması ile eğitimin hedeflerine ulaşmasında önemli bir katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

90 76 KAYNAKÇA 1. AGGARWAL, A. (2003). WEB Based Education: Learning From Experience. Information Science Publishing. HERSHEY 2. AKSOY, M., GEZMEN, M., ÇETİNKAYA, Ç., TULUK. H.N., İNCEKARA, B. (2006) Yaş Arası Sokak Çocuklarının Farklı Yerlerdeki Yaşıtlarıyla Karşılaştırmalı Beslenme Durumları. Sürekli Tıp Eğitim Dergisi. Cilt 15. Sayı ALKAN, C. (1995). Eğitim Teknolojisi. Atilla Kitabevi. ANKARA. 4. ALKAN, C. (1997). Eğitim Teknolojisi. Anı Yayıncılık. ANKARA 5. ALTINOK, Y.A., GÜNEŞ, G., KARAOĞLU, L. (2006), Malatya İli Merkezinde Lise Öğrencilerinin Besinlerle İlgili İnanış, Tutum ve Endişeleri ve Bunları Etkileyen Faktörler. İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi. Cilt 13. (1) BAYSAL, A. (1983). Beslenme, ANKARA: Hacettepe Üniversitesi Yayınları. 7. BAYSAL, A. (2003). Sosyal Eşitsizliklerin Beslenmeye Etkisi. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 25 (4) Özel Eki BESLER, T. H. Balık Tüketimi ve Sağlık Etkileşimi BODUR, S., ÇATALKAYA, Ç. (1996). İnternlerin Beslenme ile İlgili Tutumları ve Diyet Tedavisi Bilgi Düzeyleri. Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi. Cilt 3. Sayı

91 BOWMAN, B., RUSSELL, R. (2001). Present Knowledge In Nutrition. 8. Edition. International Life Sciences Institute. WASHİNGTON D.C. 11. BULUT, S. (2002). Farklı Alanlarda (Apa ve Selevir Baraj Gölü) Yaşayan Cyprinus carpio L. (Osteichthyes, Cyprinidae) nun Kas Dokusu Yağ Asitleri ve Kolesterol Seviyelerinin İncelenmesi. Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü 12. CHANEY, M., ROSS, M., WİTSCHİ, J. (1979). Nutrition. 9. Edition. Houghton Mifflin Company. BOSTON 13. CONTENTO, (2008) I.:Review of Nutrition Education Research in the Journal of Nutrition Education and Behavior, 1998 to Journal Of Nutrıtıon Educatıon And Behavıor. Volume: 40 Issue: 6 Pages: Published: NOV-DEC 14. ÇİLENTİ, K. (1995). Eğitim Teknolojisi ve Önemi. Kadıoğlu Matbaası. ANKARA. 15. ÇOLAKOĞLU, F. A., İŞMEN, A., ÖZEN, Ö., ÇAKIR, F., YIĞIN, Ç., ORMANCI, H.B. (2006), Çanakkale İlindeki Su Ürünleri Tüketim Davranışlarının Değerlendirilmesi. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, 23, DEMİRCİOĞLU, Y., YABANCI, N. (2003). Beslenmenin bilişsel Gelişim ve Fonksiyonları ile İlişkisi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. Cilt DEMİREL, Ö., KAYA, Z. (2007). Eğitim Bilimine Giriş. Pegema Yayıncılık. ANKARA

92 DPT, (2001) Ulusal Gıda ve Beslenme Stratejisi Çalışma Grubu Raporu. ANKARA. 19. ENGESVEEN, K., SHRİMPTON R. (2007). Nutrition Education in the Context Of The United Nations Standing Committee on Nutrition Activities and Publications, Journal of Nutrition Education 39, GÖĞÜŞ, U. (2003). Mutluluğa Doğru Gıda-Spor ve Sağlık. Pelikan Yayıncılık. ANKARA. 21. GÜLEÇ, M., OĞUR, R., EKUKLU, G., KIR, T. (2000). Erbaş ve Erlerin Beslenme Konusunda Değişik Eğitim Materyalleri Kullanılarak Eğitimi ve Bu Eğitimin Etkinliğinin Karşılaştırılması. Klinik Bilimler ve Doktor Dergisi. Cilt 6. (5) GÜLEÇ, M., YABANCI, N., GÖÇGELDİ, E., BAKIR, B. (2008). Ankara da İki Kız Yurdunda Kalan Öğrencilerin Beslenme Alışkanlıkları. Gülhane Tıp Dergisi. Cilt HEIDAL, K.(2004). Omega 3 Fatty Acid Nutrition Education Resources. Journal of Nutrition Education Behaviour. 36: KALAYCI, Ş. (2008). SPSS Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistik Teknikleri. 3. Baskı. Asil Yayın Dağıtım. ANKARA 25. KARABULUT, H.A:, YANDI, İ. (2006). Su Ürünlerindeki Omega- 3 Yağ Asitlerinin Önemi ve Sağlık Üzerine Etkisi. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi. Cilt KARATAŞLI, H, (2005), Bulaşıcı Hastalıklardan Korunma Yolları Konusunda Hazırlanan İnteraktif Eğitim Materyalinin Öğrenmeye Etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi

93 KAVAS, A. (2003). Sağlıklı Yaşam İçin Doğru Beslenme,: Literatür Yayıncılık. İSTANBUL. 28. KAYA, Y., DUYAR, H.A:, ERDEM, M.E. (2004). Balık Yağ Asitlerinin İnsan Sağlığı İçin Önemi. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi. Cilt KÖKSAL, O. (2001). Gıda ve Beslenme, KAYSERİ: Erciyes Üniversitesi Yayınları 30. MARCOE, K., JUAN, W., YAMINI, S., CARLSON, A., BRITTEN, P. (2006). Development Of Food Group Composites and Nutrient Profiles fort he MyPyremid Food Guidance System. Journal of Nutrition Education Behaviour. 38: S93-S MAZICIOĞLU, M.M., ÖZTÜRK, A. (2003). Üniversite 3. ve 4. Sınıf Öğrencilerinde Beslenme Alışkanlıkları ve Bunu Etkileyen Faktörler. Erciyes Tıp Dergisi. Cilt 25. Sayı MEB (Milli Eğitim Bakanlığı). (2007). Orta öğretim 9. Sınıf Biyoloji Dersi Öğretim Planı, ANKARA. 33. NAMLU, A. G. (1999). Bilgisayar Destekli İşbirliğine Dayalı Öğrenme. Anadolu Üniversitesi Yayınları. ESKİŞEHİR. 34. ORAK, S:, AKGÜN, S., ORHAN, H. (2006). Süleyman Demirel Üniversitesi Öğrencilerinin Beslenme Alışkanlıklarının Araştırılması. Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi. Cilt ÖNDER, N. K. (1986). Eğitimde Program İlke ve Yöntemleri. KONYA: Arı Basımevi

94 PARK. A., NITZKE. S., KRITSCH. K., KATTELMAN. K., WHITE. A., BOECKNER. L., LOHSE. B., HOERR. S., GREENE. G., ZHANG. Z. (2008) Internet- Based Interventıons Have Potential to Affect Short Term Mediators and Indıcators of Dıetary Behaviour of Young Adults. Journal of Nutrition Education Behaviour. 40: SARICA, Ş. (2003). Omega-3 Yağ Asitlerinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri ve Tavuk Etinin Omega-3 Yağ Asitlerince Zenginleştirilmesi. Hayvansal Üretim Sayı 44(2) SAYGI, H., SAKA, Ş., FIRAT, K., KATAĞAN, T. (2006). İzmir Merkez İlçelerinde Komuoyunun Balık Tüketimi ve Balık Yetiştiriciliğine Yaklaşımı. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi. Cilt SHERMAN, J., MUEHLHOFF, E. (2007). Developing a Nutrition and Health Education Program for Primary Schools in Zambia. Journal of Nutrition and Education Behaviour. Cilt SEÇKEN, N., MORGİL, F:İ. (2000). Ortaöğretim Kurumlarındaki Öğrencilerin Beslenme Sorunları ve Ders Kitaplarında Beslenme Konusunun İncelenmesi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. Cilt: ŞANLIER, N., ÖZGEN, L. (2005). Öğrencilere Farklı Yöntemlerle Verilen Eğitimin Ağız- Diş Sağlığı ve Beslenme Bilgisi Üzerine Etkisi. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi TOPRAK, İ. (Ed.), ŞENTÜRK, Ş. (Ed.), YÜKSEL, B. (Ed.), ÖZEN, H. (Ed.), ÇAKIR, B. (Ed.), BİDECİ, E. (Ed.) (2002). Saha Personeli İçin Toplum Beslenmesi Programı Eğitim Materyali, Sağlık Bakanlığı, Hacettepe Üniversitesi, ANKARA.

95 TOPUZOĞLU,H., HIDIROĞLU, S., AY, P., ÖNSÜZ, F., İKİIŞIK, H. (2007). Tüketicilerin Gıda Ürünleri ile İlgili Bilgi Düzeyleri ve Sağlık Risklerine Karşı Tutumları. Tsk Koruyucu Hekimlik Bülteni. Cilt TURAN, H., KAYA, Y., SÖNMEZ, G. (2006). Balık Etinin Değeri ve İnsan Sağlığındaki Yeri. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi. Cilt TÜGEM, (2008). Su Ürünleri Üretim, Fiyat ve Üretim Değeri İstatistikleri, Su Ürünleri İstatistikleri Yayın No:7 ANKARA 46. TÜRK, M., GÜRSOY, Ş.T., ERGİN, I. (2007). Kentsel Bölgede Lise Birinci Sınıf Öğrencilerinin Beslenme Alışkanlıkları. Genel Tıp Dergisi. 17(2) ÜNVER,Y., ÜNÜSAN, N. (2005). Okul Öncesinde Beslenme Eğitimi Üzerine bir Araştırma. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi YANPAR, T. (2005). Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme. Anı Yayıncılık. Ankara. 49. YİĞİT, N.(edt.), ALEV, N., ÖZMEN, H., ALTUN, T., AKYILDIZ, S: (2007). Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı. Akademi Yayınevi. Trabzon. 50. VANÇELİK, S., ÖNAL, S.G., GÜRAKSIN, A., BEYHUN, E. (2007). üniversite öğrencilerinin beslenme bilgi ve alışkanlıkları ile ilişkili faktörler. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni. Cilt 6. Sayı

96 82 BESLENME VE TÜKETİM ALIŞKANLIKLARI ANKETİ KİŞİSEL BİLGİLER Sevgili öğrenciler Gazi Üniversitesi Biyoloji Eğitimi Bölümü Yüksek Lisans öğrencisiyim. Tez çalışmamda Lise 2. sınıf öğrencilerinin beslenme konusundaki düşüncelerini araştırıyorum. Bu çalışmanın amacına ulaşması ve doğru sonuçlar verebilmesi dolduracağınız bu anketin sonuçlarına bağlıdır. Anketin tüm sorularını dikkatli bir şekilde okuyup size en uygun olan cevabı işaretlemenizi rica ediyorum. Yardımlarınız için şimdiden teşekkür ederim.

97 83 LİSE 1. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN BALIK TÜKETİMİ KONUSUNDA GÖRÜŞLERİ ÖĞRENCİNİN DEMOGRAFİK BİLGİLERİ Adı: Soyadı:.. Okulu: Sınıfı... Cinsiyeti:. Yaşı:... Kilosu:.... Boyu: Ailenizde yaşayan kişi sayısı? A: 3 veya daha az B: 4 C: 5 D: 6 veya daha fazla 2. Annenizin öğrenim durumu? A: Okuryazar değil. B: İlkokul mezunu. C: Ortaokul mezunu. D: Lise mezunu. E: Üniversite (Lisans/Ön lisans ) mezunu. 3. Babanızın öğrenim durumu? A: Okuryazar değil. B: İlkokul mezunu. C: Ortaokul mezunu. D: Lise mezunu. E: Üniversite (Lisans/Ön lisans ) mezunu. 4. Annenizin mesleği?

98 84 A: Ev hanımı. B: Memur. C: İşçi. D: Serbest meslek. E: Diğer (Belirtiniz. ) 5. Babanızın mesleği? A: Memur. B: İşçi. C: Serbest meslek. D: Diğer (Belirtiniz ) E: İşsiz. 6. Annenizin sürekli bir sağlık problemi var mı? A: Tansiyon. B: Kalp rahatsızlığı. C: Şeker hastalığı. D: Diğer (Belirtiniz ) E: Herhangi bir rahatsızlığı yok. 7. Babanızın sürekli bir sağlık problemi var mı? A: Tansiyon. B: Kalp rahatsızlığı. C: Şeker hastalığı. D: Diğer (Belirtiniz.. ) E: Herhangi bir rahatsızlığı yok. 8. Aylık ortalama net geliriniz ne kadardır? A: 500 YTL den az. B: YTL arası. C: YTL arası. D: YTL arası. E: 2000 YTL ve üzeri.

99 85 BESLENME ALIŞKANLIKLARI 1) Aşağıdaki besin türlerinden en çok hangilerini tüketirsiniz? A: Et ve et ürünü gıdaları. B: Sebze, meyve türü gıdaları. C: Fastfood ürünlerini. D: Et ve sebzeleri içeren gıdaları. E: Diğer (Belirtiniz..) 2) Beslenme konusunda herhangi bir eğitim (kurs, ders, seminer v.s.) aldınız mı? A: Evet. B: Hayır. 3) 2. soruya cevabınız evet ise bu eğitimi ne şekilde aldınız? (Birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz.) A: Okul eğitimi içerisinde. B: Kurs ve/veya seminer. C: Diyetisyen aracılığı ile. D: Diğer (Belirtiniz.) 4) 2. Soruya cevabınız hayır ise beslenme konusu ile ilgili bilgi kaynaklarınız nelerdir? (Birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz.) A: Televizyon, radyo. B: Gazete, dergi. C: İnternet. D: Aile, akraba. E:Diğer (Belirtiniz...) 5) Derslerde, beslenme ile ilgili bilgiler ediniyor musunuz? A: Evet. B: Hayır.

100 86 6) 5. soruya cevabınız evet ise okulda aldığınız eğitim size beslenme konusunda yeterli bilgiyi sağlayabiliyor mu? A: Evet, yeterli bilgiyi sağlıyor. B: Hayır, okulda beslenme konusunda yeterli bilgi verilmiyor. C: Kısmen bilgilendirme yapılıyor. 7) Bu konuda herhangi bir eğitim alma şansınız olsa aşağıdakilerden hangisini tercih edersiniz? A: Seminer, kurs ve benzeri yollarla. B: Kitaplar aracılığı ile. C: Bilgisayar ve internet destekli eğitim materyalleri ile. D: Okulda ders şeklinde. 8) Günde ortalama kaç öğün yemek yersiniz? A:1 B: 2 C:3 D: 4 E: 5 veya daha fazla 9) En fazla tükettiğiniz et türü hangisidir? A: Kırmızı et. B: Tavuk eti. C: Balık eti. D: Hindi eti. E: Diğer(Belirtiniz.....) 10) Sizce et türevi besinler mutlaka tüketmemiz gereken besinler midir? A: Evet. B: Hayır. 11) Et fiyatları konusundaki fikriniz nedir? A: Çok pahalı. B: Pahalı. C: Normal. D: Ucuz. E: Bir fikrim yok.

101 87 12) Ailenizde balık eti tüketiliyor mu? A: Evet. B: Hayır.. 13) Bir yıl içerisinde hangi dönemlerde balık tüketiyorsunuz? A: Kış mevsiminde. B: Son baharda. C: Her mevsim. D: Balık sezonunun başlangıcından bitimine kadar. E: Diğer (Belirtiniz....) 14) Kış sezonunda ayda ortalama kaç kez balık eti tüketiyorsunuz? A: Tüketmiyoruz. B: İki kez. C: Üç kez. D: Dört kez. E: Beş ya da daha fazla. 15) Anne ve/veya babanız nereden balık almayı tercih ediyor? A: Balık hali. B: Semt (Halk) pazarı. C: Market (Balık reyonu). D: Mahalle balıkçısı. E: Diğer (Belirtiniz.) 16) Üç tarafı denizlerle çevrili bir ülke olarak su ürünlerinden yeterince faydalanabildiğimizi düşünüyor musunuz? A: Evet B: Hayır 17) Ülkemizde en fazla tüketilen balık türü sizce aşağıdakilerden hangisi ya da hangileridir? (Birden fazla işaretleyebilirsiniz) A: Alabalık. B: Levrek. C: Hamsi. D: Sazan. E: Diğer (Belirtiniz..)

102 88 18) Sizce diğer et türleri ile karşılaştırıldığında balık fiyatları nasıldır? A: Balık fiyatları diğer et türlerine göre daha pahalıdır. B: Balık fiyatları diğer et türleri ile aynı düzeydedir. C: Balık fiyatları diğer et türlerine göre daha ucuzdur. D: Balık eti kırmızı ete göre ucuz; tavuk etine göre pahalıdır. E: Diğer (Belirtiniz.) 19) En sevdiğiniz balık türü aşağıdakilerden hangisi ya da hangileridir? A: Hamsi. B: Levrek. C: Alabalık. D: Somon. E: Diğer (Belirtiniz.) 20) Konserve balık ürünlerini tüketiyor musunuz? A: Evet. B: Hayır. 21) Balık eti deyince aklınıza ilk olarak aşağıdakilerden hangisi ya da hangileri geliyor A: Hamsi. B: Omega 3 C: Karadeniz. D: Kılçık. E: Diğer (Belirtiniz Katkılarınıza teşekkür ederim. Bir sonraki bölüme geçebilirsiniz

103 89 BESLENME VE TÜKETİM ALIŞKANLIKLARI ANKETİ DOĞRU YANLIŞ TİPİ SORULAR DOĞRU YANLIŞ BİLMİYORUM 1) Dengeli beslenmek için yağlar, karbonhidratlar, proteinler, vitaminler ve minerallerden yeterli miktarda almalıyız. 2) Vitaminlerin tamamı vücutta üretilebilir. 3) Kahvaltı yapmak sağlıklı beslenmek için çok önemlidir. 4) Ülkemizde protein eksikliğinden kaynaklanan sağlık problemleri yoktur. 5) Sütün en önemli özelliği kalsiyum deposu olmasıdır. 6) Fast food türü gıdaları sürekli tüketmemeliyiz. 7) Sadece sebze türü gıdalarla beslenmek sağlığımız için çok yararlıdır. 8) Vitaminleri sadece bitkisel besinlerden temin edebiliriz. 9) Dengeli beslenmek, lezzetli bulduğumuz gıdaları tüketmektir. 10) Sağlıklı beslenmek için fastfood türü hazır gıdaları fazla tüketilmemeliyiz. 11) Protein ihtiyacımızı karşılayabilmek için süt içmemiz yeterlidir. 12) Ergenlik döneminde vücudumuzun çok fazla proteine ihtiyacı vardır. 13) Vücudumuzun tüm gıda türlerine ihtiyacı yoktur. 14) Pilav ve makarnada protein çok fazla bulunmaz. 15) Dengeli beslenme meyve ve sebzeleri çok tüketmektir. 16) Sağlıklı bir yemekte her türlü besin bulunur. 17) Omega 3 ve omega 6 yağ asitleri tüm besin türlerinde bulunur.

104 90 18) En önemli karbohidrat kaynakları tahıllardır. 19) Vitamin ihtiyacımızı sebze ve meyvelerle giderebiliriz. 20) Sebze ve meyveler dışında birçok besin türünde de yüksek oranda vitamin bulunur. 21) Omega 3 ve 6 yağ asitleri çocukların zeka gelişimi için gereklidir. 22) Sağlıklı büyüme ve gelişme için mutlaka protein almamız gereklidir. 23) Et türevi besinleri düzenli olarak tüketmeliyiz. 24) Protein ihtiyacımızı bitkisel besinlerle de giderebiliriz. 25) Balık eti kırmızı ete göre daha sağlıklıdır. 26) Yaşlılar en fazla kırmızı eti tercih etmelidirler. 27) Sağlıklı beslenmek için kırmızı eti çok tüketmeliyiz. 28) Protein ihtiyacımızı gidermek için et ürünlerini mutlaka tüketmeliyiz. 29) Kırmızı et çok pahalıdır. 30) Et mamullerinde karbohidrat bulunmaz. 31) En çok protein çeşidi kırmızı ette bulunur. 32) Vücudumuzun büyüme ve gelişimi için et ve et ürünlerine ihtiyacı yoktur. 33) Sebzeli ve etli yemekler mutlaka tüketilmelidir. 34) Tüm et türlerinin besin içeriği aynıdır. 35) Etler çok yüksek oranda enerji verir. 36) Balık etinde birçok organik ve inorganik madde bulunur. 37) Balık eti sadece protein içerir. 38) Ülkemizde balık fiyatları genel olarak uygundur. 39) Balık çiftlikleri çevreyi kirletir. 40) En pahalı et türü balık etidir. 41) Omega 3 ve Omega 6 yağ asitleri en fazla balık etinde bulunur. 42) Yaz aylarında balık tüketilmez.

105 91 43) Balık etinde doymamış yağ asidi bulunmaz. 44) Ülkemizde balık türlerinin yok olma tehlikesi yoktur. 45) Haftada en az 2 porsiyon balık eti tüketmeliyiz. 46) Balık etinde birçok vitamin bulunur. 47) Tatlı su balıklarının eti lezzetli olmaz. 48) Balık etinde vitamin, mineral, protein bol miktarda bulunur. 49) Balık etinde az miktarda protein bulunur. 50) Balık çiftliklerinin çevreye herhangi bir zararı yoktur. 51) Balık çiftliklerinin ekolojik dengenin korunmasına herhangi bir katkısı yoktur. 52) Balık çiftlikleri sayesinde her mevsim balık tüketebiliyoruz. 53) Kültür balıkçılığı bir çok balık türünün yüksek verimle üretilmesine olanak verir. 54) Ülkemizde en fazla tüketilen balık türü levrektir. 55) Her mevsim balık avlamanın herhangi bir sakıncası yoktur. Hazırlayan: Harun BEKTAŞ

106 92 INTERAKTİF EĞİTİM MATERYALİ EKRAN GÖRÜNTÜLERİ 1 2

107 93

108 94

109 95

110 96

111 97

112 98