I Prof. Dr. MÜJDAT ŞAKAR Marmara Üniversitesi İİBF Öğretim Üyesi MESLEK YÜKSEKOKULLARI İÇİN GENEL HUKUK
II Yay n No : 2393 Hukuk Dizisi : 1173 1. Bask Şubat 2011 - STANBUL ISBN 978-605 - 377-416 - 7 Cop yright Bu ki ta bın bu ba sı sı nın Tür ki ye de ki ya yın hak la rı BE TA Ba sım Ya yım Dağı tım A.Ş. ye ait tir. Her hak kı sak lı dır. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra fı kıs men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya ba;ka her han gi bir şe kil de ço ğal tı la maz, da ğı tı la maz. Nor mal öl çü yü aşan ik ti bas lar ya pı la maz. Nor mal ve ka nu nî ik ti bas lar da kay nak gös te ril me si zo run lu dur. Dizgi : Beta Bas m A Ş. Bask - Cilt : Yaz n Bas n Yay n Matbaac l k Trz.Tic.Ltd.fiti. (Sertifika No: 12028) Çiftehavuzlar Cd. Maltepe Mh. Prestij fl Merkezi No: 27/806 K:9 Zeytinburnu/ STANBUL 0212 565 01 22-0212 565 02 55 Ka pak Ta sa r m : Gülgonca Çarp k Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.Ş. Narlıbahçe Sok. Damga Binası No.: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
III Genç yaşta kaybettiğim sevgili arkadaşlarım Prof. Dr. Aslan GÜNDÜZ ve Doç. Dr. Mehmet SOMER in aziz ruhlarına fatihalarımla
IV
V ATATÜRK ÜN GENÇLİĞE HİTABESİ Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahilî ve haricî, bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın, bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır! Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asîl kanda, mevcuttur! *** Genç Arkadaş! Öğrenim hayatının en başından beri ders kitaplarının ilk sayfalarında gördüğün Ata nın bu sözleri sanadır! Hâlâ okuyup düşünmediysen, bugün tam zamanıdır! M.Ş.
VI
VII SUNUŞ Öğretim üyeliği mesleğimin otuz yılını Hukuk ve İktisadi ve İdari Bilimler Fakültelerinde İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku dersleri vererek geçirdikten sonra, ilk defa bir Meslek Yüksekokulunda da ders vermeye başladım. İki ders yılı boyunca bu okullar için yazılmış kitaplardan birini seçip okuttum. Gördüm ki, hukukçu olmayan ve muhasebe, bankacılık, dış ticaret, lojistik gibi alanlarda bir meslek öğrenmek için okuyan bu öğrencilere, basitleştirilmiş hukuk kitapları bile ağır geliyor. Hele konuların sınıflandırılıp alt ayırımlarla dallanıp budaklandırılması, hukuk dersini zor anlaşılan hatta nefret edilen bir ders haline getiriyor. Sonunda iş başa düştü diyerek oturdum, önce 3. baskısını yapan Meslek Yüksekokulları için İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku kitabını yazdım. Sonra, Genel Hukuk dersi de üzerime kalınca ister istemez elinizdeki bu kitap Meslek Yüksekokulları için Genel Hukuk ortaya çıktı. Konuları mümkün olduğu ölçüde basitleştirip örneklendirirken, aynı zamanda seçmen sıfatına da sahip bir Türk vatandaşı olan Meslek Yüksekokulu öğrencisinin bilmesi gereken hukuk bilgilerini vermeye çalıştım. Kitap TBMM den çıkmış, fakat yürürlüğe girmesi ileri bir tarihe bırakılmış Türk Borçlar Kanunu, Türk Ticaret Kanunu, Hukuk Muhakemeleri Kanunu gibi yeni kanunlara göre yazılmıştır. Öğrencinin kısa süre sonra yürürlükten kalkacak eski Kanun yerine, yeni Kanun hükümlerini öğrenmesinin daha doğru olacağını düşündüm. Kitapta gözden kaçmış hata ve eksikliklerin sorumluluğu elbette bana aittir. Yayımını sağlayan Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. nin değerli yönetici ve emekçilerine, özellikle yayıma hazırlayan Sayın Gülgonca Çarpık a teşekkürlerimi sunarım. Prof. Dr. Müjdat ŞAKAR Kocamustafapaşa, 04.o2. 2011 e-posta: mujdatsakar@mynet.com www.mujdatsakar.net
VIII
IX İÇİNDEKİLER ÜNİTE 1 HUKUK KAVRAMI, HUKUK DALLARI, HUKUK SİTEMLERİ VE TEMEL HUKUK İLKELERİ I. HUKUK KAVRAMI...3 1. Genel Olarak...3 2. Yaptırım (Müeyyide) Kavramı...3 3. Toplum Hayatını Düzenleyen Kurallar...3 a) Örf ve Adet Kuralları...3 b) Ahlak Kuralları...4 c) Görgü Kuralları...5 ç) Din Kuralları...5 d) Hukuk Kuralları...6 4. Hukuk Kurallarının Türleri... 7 a) Emredici Hukuk Kuralları... 7 b) Tamamlayıcı Hukuk Kuralları... 7 c) Tanımlayıcı Hukuk Kuralları...8 ç) Yorumlayıcı Hukuk Kuralları...8 II. HUKUK KURALLARININ SINIFLANDIRILMASI...8 1. Özel Hukuk - Kamu Hukuku - Karma Hukuk Ayırımı...8 2. Özel Hukuk Dalları...9 a) Medeni Hukuk ve Borçlar Hukuku...9 b) Ticaret Hukuku... 10 c) Devletler Özel Hukuku... 10 3. Kamu Hukuku Dalları...11
X a) Ceza Hukuku...11 b) İdare Hukuku... 12 c) Vergi Hukuku... 12 ç) Anayasa Hukuku... 12 d) Devletler Genel Hukuku... 13 e) Sosyal Güvenlik Hukuku... 13 4. Karma Hukuk Dalları... 13 a) İş Hukuku... 13 b) Fikri Hukuk... 14 III. HUKUK SİSTEMLERİ... 14 1. Kıta Avrupası Hukuk Sistemi (Kontinental Sistem)... 14 2. İngiliz-Amerikan Hukuk Sistemi (Anglo-Sakson Sistemi)... 15 3. İslam Hukuk Sistemi... 16 4. Türk Hukuk Sistemi... 17 IV. BAZI TEMEL HUKUK İLKELERİ... 17 1. Bizzat İhkak-ı Hak Yasağı... 17 2. Kanun Önünde Eşitlik İlkesi... 18 3. Kanunu Bilmemenin Mazeret Sayılmaması İlkesi... 18 4. Dürüstlük Kuralı... 18 5. İyiniyet Kuralı... 18 6. İspat Kuralı... 19 7. Suçta ve Cezada Kanunilik İlkesi... 19 Ünite 2 HUKUKUN KAYNAKLARI I. HUKUKTA KAYNAK KAVRAMI VE KAYNAKLAR HİYERARŞİSİ...23 1. Kaynak Kavramı...23 2. Kaynaklar Hiyerarşisi...23 II. HUKUKUN YÜRÜRLÜK KAYNAKLARI...24 1. Uluslararası Andlaşmalar...24 2. Anayasa...25
XI 3. Kanun ve Kanun Hükmünde Kararname...26 a) Kanun...26 b) Kanun Hükmünde Kararname (KHK)...28 aa) Olağan Dönemlerde Çıkartılan KHK ler...28 bb) Sıkıyönetim veya Olağanüstü Hal Döneminde Çıkartılan KHK ler...29 4. Tüzük ve Yönetmelik...29 a) Tüzük...29 b) Yönetmelik...29 5. Örf ve Adet Hukuku...30 6. İçtihat ve Öğreti... 31 a) İçtihat... 31 b) Öğreti... 31 III. HUKUKTA KANUN BOŞLUĞU, TAKDİR YETKİSİ VE YORUM...32 1. Kanun Boşluğunun Doldurulması...32 2. Hâkimin Takdir Yetkisi...33 3. Yorum...33 Ünite 3 TÜRK DEVLET TEŞKİLATI I. TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLETİNİN TEMEL NİTELİKLERİ VE KUVVETLER AYRILIĞI İLKESİ...37 1. Devletin Temel Nitelikleri...37 2. Kuvvetler Ayrılığı İlkesi...38 II. YASAMA...38 1. Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) nin Oluşumu...38 2. Yasama Dokunulmazlığı...39 3. TBMM nin Görev ve Yetkileri...40 III. YÜRÜTME... 41 1. Cumhurbaşkanı... 41 a) Seçimi... 41
XII b) Görev ve yetkileri...42 2. Bakanlar Kurulu...43 a) Oluşumu...43 b) Görev ve Siyasî Sorumluluğu...44 3. İdare...45 a) İdarenin Kuruluşu...45 aa) Merkezî İdare...45 bb) Mahallî İdareler...45 4. Anayasa da düzenlenen Kamu Kurumları ve Hizmet Yönünden Yerel Yönetim Kuruluşları...46 a) Yükseköğretim Kurumları ve YÖK...46 b) RTÜK, TRT, AA...47 c) Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu...48 ç) Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları...48 IV. YARGI...48 1. Mahkemelerin Bağımsızlığı, Hâkimlik ve Savcılık Teminatı...48 2. Mahkemelerin Kuruluşu...49 3. Yargı Sistemleri...50 a) Anayasa Yargısı: Anayasa Mahkemesi...50 aa) Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Görevleri...50 bb) Anayasaya Aykırı Kanun Hükümlerinin İptali Davası... 51 cc) Anayasaya Aykırılığın Diğer Mahkemelerde İleri Sürülmesi...52 çç) Anayasa Mahkemesinin Kararları...53 dd) Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı...54 b) Adli Yargı...54 aa) Hukuk Mahkemeleri...55 bb) Ceza Mahkemeleri... 57 cc) Adli Yargı Üst Derece Mahkemesi: Yargıtay...58 c) İdari Yargı...59
XIII aa) İdare Mahkemeleri...59 bb) Vergi Mahkemeleri...60 cc) İdari Yargı Üst Derece Mahkemeleri...60 aaa- Bölge İdare Mahkemeleri...60 bbb- Danıştay...60 ç) Askerî Ceza Yargısı... 61 aa) Askeri Mahkemeler ve Disiplin Mahkemeleri... 61 bb) Askeri Ceza Yargısı Üst Derece Mahkemesi: Askerî Yargıtay...62 d) Askerî İdari Yargı: Askeri Yüksek İdare Mahkemesi...62 e) Uyuşmazlık Yargısı: Uyuşmazlık Mahkemesi...63 f) Sayıştay...63 Ünite 4 BAZI HUKUKİ KAVRAMLAR VE HAK KAVRAMI I. HUKUKİ OLAY- HUKUKİ İLİŞKİ-HUKUKİ FİİL - HUKUKİ İŞLEM KAVRAMLARI...67 1. Hukuki Olay...67 2. Hukuki İlişki...67 3. Hukuki Fiil...67 4. Hukuki İşlem...67 a) Genel Olarak...67 b) Hukuki İşlemin Hukuku Aykırılığı Halinde Uygulanacak Yaptırımlar...68 aa) İptal Edilebilirlik...68 bb) Yokluk...68 cc. Hükümsüzlük...69 II. HAK KAVRAMI...69 III. HAKLARIN SINIFLANDIRILMASI...69 1. Kamu Hukukundan Doğan Haklar...69 a) Yaşama ve Güvenlik Hakkı...69
XIV b) Özel Hayata Saygı Hakkı...70 c) Konut Dokunulmazlığı, Haberleşme, Yerleşme ve Seyahat Hakkı... 71 ç) Din ve Vicdan, Düşünce ve Kanaat Hürriyeti... 71 d) Bilim ve Sanatı Serbestçe Öğrenme ve Yayma Hakkı ve Basın Hürriyeti... 71 e) Dernek ve Vakıf Kurma, Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı... 71 f) Mülkiyet hakkı...72 g) Hak Arama ve Adil Yargılanma Hakkı...72 h) Çocuk Hakları...72 ı) Eğitim ve Öğrenim Hakkı...72 i) Çalışma ve Dinlenme Hakkı...73 j) Sendika Kurma, Toplu Sözleşme ve Grev Hakkı... 73 k) Sağlık, Konut ve Sosyal Güvenlik Hakkı...73 l) Vatandaşlık Hakkı...74 m) Seçme, Seçilme ve Siyasî Faaliyette Bulunma Hakkı...74 n) Kamu Hizmetlerine Girme Hakkı... 75 o) Dilekçe, Bilgi Edinme ve Kamu Denetçisine Başvurma Hakkı.. 75 2. Özel Hukuktan Doğan Haklar...76 a) Mutlak Hak- Nispi Hak Ayırımı...76 aa) Mutlak Haklar...76 bb) Nispi Haklar... 77 b) Mülkiyet Hakkı... 77 Ünite 5 KİŞİLER HUKUKU I. GERÇEK KİŞİLER... 81 1. Gerçek Kişiliğin Başlangıcı ve Son Bulması... 81 a) Doğum... 81 b) Ölüm... 81
XV c) Gaiplik... 81 2. Gerçek Kişilerin Ehliyeti...82 a) Hak Ehliyeti...83 b) Fiil Ehliyeti...83 (1) Ayırt Etme Gücüne Sahip Olmak...83 (2) Ergin Olmak...84 (3) Kısıtlı Olmamak...85 3. Hısımlık...86 4. Gerçek Kişilerin Yerleşim yeri (İkametgâhı)...86 5. Kişiliğin Korunması...87 II. TÜZEL KİŞİLER...87 1. Tüzel Kişiliğin Başlangıcı ve Son Bulması...87 2. Tüzel Kişilerin Ehliyeti... 88 a) Hak Ehliyeti... 88 b) Fiil Ehliyeti... 88 3. Tüzel Kişilerin Yerleşim Yeri (İkametgâhı)... 88 4. Tüzel Kişilerin Türleri...89 a) Özel Hukuk Tüzel Kişileri...89 (1) Dernekler...89 (2) Vakıflar... 91 (3) Şirketler...92 Ünite 6 MİRAS HUKUKU I. MİRASÇILIK BELGESİ VE MİRASIN REDDİ...95 1. Mirasçılık Belgesi ve Veraset ve İntikal Vergisi Beyannamesi...95 2. Mirasın Reddi...96 II. KANUNİ MİRASÇILAR...96 1. Birinci Zümre Mirasçılığı...96 2. İkinci Zümre Mirasçılığı...97 3. Üçüncü Zümre Mirasçılığı...97
XVI 4. Sağ Kalan Eşin Mirasçılığı...97 5. Evlâtlığın Mirasçılığı...99 6. Devletin Mirasçılığı...99 7. Gaibin Mirası ve Mirasçılığı...99 8. Saklı Pay...100 III. ÖLÜME BAĞLI TASARRUFLAR...100 1. Genel Olarak...100 2. Ölüme Bağlı Tasarruf Türleri... 101 a) Vasiyet... 101 b) Miras Sözleşmesi...102 3. Mirasçılıktan Çıkarma...103 4. Tenkis Davası...104 IV. MİRASIN AÇILMASI, KAZANILMASI VE PAYLAŞILMASI...104 1. Mirasın Açılması...104 2. Mirastan Yoksunluk... 105 3. Mirasın Kazanılması ve Paylaşılması... 105 Ünite 7 BORÇ İLİŞKİSİ VE BORCUN İFASI I. BORÇ KAVRAMI VE BORÇ İLİŞKİSİNİN KAYNAKLARI... 111 1. Borç ve Borç İlişkisi Kavramı... 111 2. Borç İlişkisinin Kaynakları... 111 a) Sözleşmeden Doğan Borç İlişkileri...112 aa) Öneri ve Kabul...112 bb) Sözleşmenin Şekli...112 cc) Sözleşme Özgürlüğü İlkesi...113 çç) Aşırı Yararlanma...113 dd) İrade Bozukluğu Halleri...114 aaa- Yanılma...114 bbb- Aldatma...115 ccc- Korkutma...115
XVII b) Haksız Fiillerden Doğan Borç İlişkileri...116 aa) Genel Olarak...116 bb) Sorumluluk Şartları...116 cc) Tazminatın Belirlenmesi...119 çç) Zamanaşımı...120 c) Sebepsiz Zenginleşmeden Doğan Borç İlişkileri...120 aa) Tanım...120 bb) Geri Vermenin Kapsamı...121 cc) Zamanaşımı... 122 3. Borçların İfası... 122 a) İfanın Konusu... 122 b) İfa Yeri... 123 c) İfa Zamanı... 123 4. Borcun İfa Edilmemesi... 125 5. Alacaklının Temerrüdü... 125 a) Koşulları... 125 b) Sonuçları... 126 6. Borçlunun Temerrüdü... 126 a) Koşulları... 126 b) Sonuçları... 127 7. Borçların ve Borç İlişkilerinin Sona Ermesi... 128 a) Asıl Borca Bağlı Hak ve Borçların Sona Ermesi... 128 b) İbra... 128 c) Yenileme... 128 ç) Birleşme... 128 d) İfa İmkânsızlığı... 128 e) Aşırı İfa Güçlüğü... 129 f) Takas... 129 8. Zamanaşımı... 129 a) Zamanaşımı Süreleri ve Başlangıcı... 129 b) Zamanaşımının Durması...131
XVIII c) Zamanaşımının Kesilmesi... 132 9. Müteselsil Borçluluk ve Müteselsil Alacaklılık... 132 a) Müteselsil Borçluluk... 132 b) Müteselsil Alacaklılık... 133 Ünite 8 SÖZLEŞME TÜRLER I. SATIŞ SÖZLEŞMESİ... 137 1. Tanımı ve Hükümleri... 137 2. Satıcının Temerrüdü... 138 3. Alıcının Temerrüdü... 138 4. Ayıptan sorumluluk... 139 5. Satıştan Dönme...140 II. MAL DEĞİŞİM SÖZLEŞMESİ...140 1. Tanımı ve Hükümleri...140 2. Ayıptan Sorumluluk...141 III. BAĞIŞLAMA SÖZLEŞMESİ...141 1. Tanımı ve Hükümleri...141 2. Bağışlama Ehliyeti... 142 3. Bağışlamadan Dönme ve Bağışlamanın Ortadan Kalkması... 142 IV. KİRA SÖZLEŞMESİ... 143 1. Tanımı... 143 2. Kiraya Verenin Borçları... 144 a) Teslim Borcu... 144 b) Ayıptan Sorumluluk... 144 3. Kiracının Borçları... 145 a) Kira Bedelini Ödeme... 145 b) Kullanma Giderleri... 145 c) Güvence Bedeli (Depozito)... 146 ç) Özenli Kullanım ve Komşulara Saygı... 146 d) İzin Verme Yükümlülüğü... 147
XIX 4. Kira Bedelinin Belirlenmesi... 147 5. Sözleşmenin Sona Ermesi... 148 a) Kira Süresinin Dolması... 148 b) Belirsiz Süreli Kira Sözleşmelerinde Fesih Bildirimi... 148 c) Kira İlişkisinin Çekilmez Hale Gelmesi... 149 ç) Kiracının İflası... 149 d) Kiracının Ölümü... 149 e) Gereksinim, Yeniden İnşa ve İmar Sebebiyle Sona Erdirme... 149 f) Kiracıdan Kaynaklanan Sebeplerle Sona Erdirme...151 6. Kiralananın Geri Verilmesi...151 7. Kiraya Verenin Hapis Hakkı... 152 V. KULLANIM ÖDÜNCÜ SÖZLEŞMESİ... 152 1. Tanımı ve Hükümleri... 152 2. Bakım ve Koruma Giderleri... 153 3. Sona Ermesi... 153 VI. TÜKETİM ÖDÜNCÜ SÖZLEŞMESİ... 153 1. Tanımı ve Hükümleri... 153 2. Faiz... 154 3. Ödünç Alanın Ödeme Güçsüzlüğü... 154 4. Geri Verme Zamanı... 154 VII. ESER SÖZLEŞMESİ... 155 1. Tanımı ve Hükümleri... 155 2. Yüklenicinin Borçları... 155 3. Ayıp Sebebiyle Sorumluluk... 156 a) Ayıbın Belirlenmesi... 156 b) İşsahibinin Seçimlik Hakları... 156 c) Eserin Kabulü... 157 4. İşsahibinin Borçları... 157 5. Sözleşmenin Sona Ermesi... 158 a) Yaklaşık Bedelin Aşılması... 158 b) Eserin Yok Olması... 158
XX c) Tazminat Karşılığı Fesih... 158 ç) İşsahibi Yüzünden İfanın İmkânsızlaşması... 159 d) Yüklenicinin Ölümü veya Yeteneğini Kaybetmesi... 159 GENEL HUKUK TESTLERİ... 161 KAYNAKÇA... 173 KISALTMALAR TBK TMK : Türk Borçlar Kanunu : Türk Medeni Kanunu