EDĠTÖR Ahmet Nafiz DEMĠR www.ebimegitim.com 1
1. Bölüm. PSĠKOLOJĠNĠN TANIMI VE TEMEL KAVRAMLAR Hümanist (Ġnsancıl) Kuram Yapısalcılık (Strüktüralizm) Gestalt (Bütüncül) YaklaĢım ĠĢlevselcilik (Fonksiyonalizm) Psikanalitik (Psikodinamik) Kuram DavranıĢçı YaklaĢım BiliĢsel Kuram Fenomenolojik Kuram Biyolojik Kuram PSĠKOLOJĠ KURAMLARI İnsanın doğasının olumlu özelliklerden oluştuğunu, insanın biricik ve kendini geliştirme potansiyeline sahip bir varlık olduğunu savunan bir psikoloji kuramıdır. İnsanın doğuştan iyi bir varlık olduğunu, uygun çevresel ortamlarda bu potansiyelin en üst noktasına kadar kullanılarak kendini gerçekleştirme yeteneğine sahip olduğunu savunur. Bilinçaltı olayların bir takım psişik olaylardan meydana geldiğini savunur. Psikolojinin amacı, bilinç denen karmaşık olayı çözümlemek, zihnin en yalın ögelerini araştırmak ve bunlar arasındaki ilişkileri bularak kanunlar halinde formüle etmektir Bireyin algıları üzerinde durur. Algı, algılama yasaları, içgörüsel öğrenme, unutma, dikkat gibi konularla, yani davranışlardan çok zihinsel süreçlerle ilgilenir. Bu kurama göre davranışlar bir bütündür ve parçalara ayrılamaz. Bilincin ne olduğundan çok, ne için olduğunu bilmenin önemli olduğunu savunur. Davranışı cinsel güdüler, toplumsal baskılar gibi bilinçdışı etkiler açısından ele alır. Erken yaşam deneyimlerinin, yetişkinlik dönemindeki uyum açısından önem taşıdığını öne sürer. Bilinç durumlarının değil davranışların, gözlenebilir durumların incelenmesi gerektiğini savunmuşlardır. Davranışların, gözlenebilir objektif, bilimsel yöntemlerle incelenmesi gerekir. Bilgiye ulaşma, bilinçli duruma gelme sürecinin öğrenme ve davranış üzerindeki etkilerini konu alır. Önemli olan, dış dünyanın ne olduğu değil, birey için ne anlam ifade ettiğidir. İnsanı anlamanın yolu, dış dünyanın onun için ne anlam ifade ettiğini anlamaktır. İnsan, bütünselliği olan biyolojik bir birimdir. İnsan davranışını anlamak için psikoloji ve sosyolojiden yararlanan bir kuramdır. 2
Deneysel Yöntem Betimsel Yöntem PSĠKOLOJĠDE KULLANILAN ARAġTIRMA YÖNTEMLERĠ Temel olarak bireyin içinde bulunduğu çevresel koşullarda değişiklik yapılarak, bu değişikliğin davranışlar üzerindeki etkisinin incelenmesi yoluyla gerçekleştirilen araştırmalardır. Örnek; Sınıfın boyasının belirli periyotlarla farklı renklerde boyanarak, renklerin öğrenci davranışları üzerinde nasıl bir etkisinin olduğunun araştırılması. Gelişimde önemli olabilecek değişkenler arasındaki ilişkilerin saptanmasıdır. Enlemesine (kesitsel) ve uzunlamasına (boylamsal) olmak üzere iki şekilde gerçekleştirilebilir. Enlemesine (kesitsel) araģtırmalar: Gelişimsel özelliklerin farklı gruplar açısından incelenmesi amacıyla gerçekleştirilir. Farklı yaş gruplarının her birinden alınmış bireylerden oluşan bir örneklem grubunda, belli bir gelişimsel özelliğin ne tür özellikler taşıdığını ortaya koyar. Örnek; İlköğretimin tüm düzeylerinde (8 sınıf-yaş düzeyinde) öğrencilerin problem çözme becerilerinin incelenmesi. Uzunlamasına (boylamsal) araģtırmalar: Belli bir gelişim özelliğinin, aynı bireylerde farklı yaşlarda incelendiği araştırmalardır. 3
2. Bölüm. GELĠġĠMĠN TEMEL KAVRAMLARI GELĠġĠMĠN TEMEL KAVRAMLARI Kavram Tanım Örnek Döllenme ile başlayıp yaşam boyu Araba kullanabilmek için belli bir boy GeliĢim devam eden değişme ve hareket uzunluğuna erişme. örüntüsüdür. Yazmayı öğrenmek için parmakların uzama süreci. GeliĢme Öğrenme OlgunlaĢma HazırbulunuĢl uk Büyüme Deneyim Dönem (Evre) Kritik dönem (Kritik Evre) GeliĢim alanları GeliĢim ödevleri (Görevleri) Gelişme organizmadaki hem nitelik hem de nicelik olarak meydana gelen değişmeleri içerir. GeliĢim bir süreç, geliģme bir üründür. Bireyin yaşantıları yoluyla davranışlarında oluşan kalıcı izli davranış değişiklikleridir. Organların kendilerinden beklenen potansiyelleri ortaya çıkarabilecek duruma gelmiş olmasıdır. Olgunlaşmaya ve öğrenmeye paralel olarak bireyin kendisinden beklenen ön bilgi, beceri ve tutuma sahip olma durumudur. Yapısal artışı ifade eder, vücuttaki sayısal artış anlamı taşır. Bireyin yaşantı yolu ile kazandıklarıdır. Bireylerin belli yaş aralığında, gelişimlerinin bir yönünün ön plana çıktığını ifade eder. Gelişimde belirli becerilerin asgarisinin kazanılması için gerekli dönem-dir. Gelişim tek bir alanda ve tek başına gerçekleşmez. Birçok alanın aynı anda etkileşimi sonucunda gerçek-leşir. Gelişim ödevi, bireyin gelişim aşamasında gerçekleştirmesi gereken asgari becerilerin tanımlanmasıdır. 4 Bireyin bir yabancı dili konuşmayı öğrenmesi. Çocuğun okuma-yazmayı öğrenmesi. Çocuğun tuvaletini kendisinin yapması Bireyin bir yabancı dili konuşmaya başlaması. Çocuğun bir öykü kitabını okumaya başlaması. Konuşma için ağız ve çene bölgesinin sesleri çıkarma ve konuşma gücüne erişmesi. Okuyabilmek için harfleri tanıma. Bölme işlemini yapabilmek için çarpma işlemini biliyor olma. Parmakların, kaşık tutabilecek uzunluğa erişmesi. Çocuğun boyunun raflara yetişebilecek uzunluğa erişmesi. Öğrencinin bir yılsonu gösterisinde görev alması. Erinlik dönemi, Ergenlik dönemi.. Erikson a göre bebek ilk bir yıl içinde temel güven duygusunu elde eder. Freud a göre, yaşamın ilk altı yılı kişilik gelişiminin kritik dönemidir. Dil gelişimi, Zihin gelişimi, Bedensel gelişim Duygusal gelişim. Bebeğin 0-2 yaş döneminde; Dışkı kontrolü, Katı yiyecekler yiyebilmesi, Uyuma zamanını düzenleyebilmesi
Kalıtım Çevre Tarihsel Zaman Anne-Babanın YetiĢtirme Tarzı Doğum Sırası GELĠġĠMĠ ETKĠLEYEN FAKTÖRLER Anne ve babadan genetik yollarla geçen özelliklerdir. Cinsiyet, göz rengi, fiziksel özellikler, yaratıcılık ve düşünme kapasitesi, problem çözme becerileri ve bazı kişilik özellikleri kalıtım yoluyla geçer. İnsanın gizil gücünü etkileyip geliştirecek her türlü kalıtım dışı etkenleri kapsar. Etkisi, döllenmeyle başlar. Bazı fiziksel görünüm özellikleri, eğitim düzeyi, zekanın kullanım oranı, karakter ve kişilik özellikleri, çevrenin etkisiyle ortaya çıkar. Her davranışın kazanılması gereken dönemler vardır ve bu davranışlar ilgili oldukları zaman dilimi içerisinde kazanılmazsa sonraki dönemlerde kazanılmasında güçlük çekilir. Gelişim döneminde, içinde bulunulan zamana göre var olan yenilir ve değişmelerin, sahip olunan olanakların etkisi gelişim üzerinde önemli rol oynar. Anne babanın yetiştirme tarzı, kuralları, çocuğa yaklaşımı, model olma gibi tüm etkenler, ailenin etkisi çerçevesinde ele alınır. Ailedeki ilişki biçimi, yaşanan duygular ve bu duyguların ifade tarzı, şiddet, parçalanmış aile yapısı, çocuğun gelişimi üzerinde önemli etkilere sahiptir. Aile tipleri, baskıcı, ilgisiz, aşırı koruyucu, tutarsız ve demokratik aile olarak gruplandırılır. İstenen aile tipi demokratik aile dir. Ailedeki çocuğun doğuş sırası gelişimde belirleyicidir. Çok çocuklu ailelerde önce doğan çocuklar erken yaşlarda annebaba rolleri üstlenebilmektedir. İlk çocuklarda beklenti daha yüksektir. İkinci, üçüncü çocuklarda beklenti düşer. Ortanca çocuklar büyük ve küçük kardeşlerden kaynaklı baskılanmalar yaşayabilir. 5
GELĠġĠMĠN ĠLKELERĠ 1. GeliĢimin belli yönleri vardır. a. Gelişim baştan ayağa doğrudur. b. Gelişim içten dışa doğrudur. c. Gelişim genelden özele doğrudur. 2. GeliĢim süreklidir, birikimlidir ve belirli aģamalarda gerçekleģir. Gelişim birikimli olarak ilerler. Her aşama bir önceki aşamanın sonucu; bir sonraki aşamanın nedenidir. Gelişim aşamaları iç içe geçmiş aşamalarla gerçekleşir. 3. GeliĢim nöbetleģe devam eder. (Belli bir sıra izler, evreler halindedir.) Gelişimde tüm süreçler aynı anda ve aynı hızda gerçekleşmez. Bazı aşamalarda gelişimi hızlanırken, bazı aşamalarda gelişim yavaşlayabilir. Bununla birlikte bazı gelişim alanlarında gelişim hızlanırken, bazı gelişim alanlarında gelişim yavaşlayabilir. 4. GeliĢim bir bütündür. Gelişim alanlarındaki hızlar farklı olsa da, bir gelişim alanındaki durum diğer bir gelişim alanını etkiler. 5. GeliĢimde bireysel farklar vardır. Her bireyin gelişim özellikleri birbiri ile aynı değildir. Bireye içinde bulunduğu gelişimin ortalama değerlerine ulaşması değil, kişinin bireysel durumu ile gelişime ait durumu gerçekleştirmesi beklenir. 6. GeliĢim kalıtım ve çevre etkileģiminin ürünüdür. Gelişim, kalıtım ve çevre etkileşiminin ortak bir sonucudur. Çevresel olarak bir çok imkana sahip bir birey zihinsel engelli olması kalıtımsal bir sonucun çevreden etkileşimini sınırlar. Basketbol oynamak için tüm fiziksel ve psikolojik özelliklere sahip bir birey içinde yer aldığı çevrede basketbol ön planda olmayan bir etkinlik ise birey yeteneklerini sergilemede zorlanabilir. 7. GeliĢimde kritik dönemler vardır. Çocuklar bazı gelişim dönemlerinde ve yaşlarda belli tür öğrenmelere karşı yüksek duyarlılık gösterme eğilimindedir. Yani çevre etkilerine karşı daha duyarlıdırlar. Psikologlar bu dönemlere kritik gelişim dönemleri demektedirler. 8. Türe özgü hazır oluģ. Her canlı, kendi türüne ait donanımla dünyaya gelir ve türünün gelişim ilkelerine göre gelişim gösterir. Büyümesi, olgunlaşması ve öğrenmesi türsel özelliğine göredir. 6
Dönem Bebeklik Dönemi GeliĢim Görevleri (0-2 YaĢ) Okul Öncesi Dönem (Ġlk Çocukluk) GeliĢim Görevleri (2-6 YaĢ) Okul Dönemi (Son Çocukluk) GeliĢim Görevleri (6-12 YaĢ) Ergenlik Dönemi GeliĢim Görevleri (12-18 YaĢ) Gençlik Dönemi (Genç YetiĢkinlik) GeliĢim Görevleri (18-30) YetiĢkinlik Dönemi (Orta YaĢ) GeliĢim Görevleri (30-60) YaĢlılık Dönemi GeliĢim Görevleri (60 YaĢ ve üstü) GELĠġĠMĠN DÖNEMLERĠ VE GÖREVLERĠ Önemli Özellikler Bedensel olarak dış dünya ile uyumun sağlanmaya çalışıldığı dönemdir. Öz bakım becerilerinin kazanıldığı, cinsiyetin ve cinsiyet farklılıklarının öğrenildiği, sosyal ilişki kurma becerilerinin görüldüğü dönemdir. Okula başlama, okul programlarına uyum sağlama, sorumluluk alma, sözel becerilerin ve mantıksal düşünmenin arttığı dönemdir. Çocukluktan yetişkinliğe geçiş dönemidir. Kimlik kazanma, bağımsız bir birey olarak hareket etme dönemin karakteristik özelliğidir. İşe başlama, eş seçme, evlenme, ekonomik olarak yaşamını sürdürecek bir düzen oluşturma, yurttaşlık görev ve sorumluluklarının başlaması dönemidir. Dönemin fizyolojik ve biyolojik değişimlerini kabul etme, bu değişimlere uyum sağlama, çocuklarına sorumlu ve mutlu yetişkinler olarak yetişmelerinde yardım etme dönemidir. Sağlıkta ve fiziksel güçteki gerilemeye uyum sağlama, yaşamını sağlıklı bir şekilde yürütecek etkinliklerde bulunmayı gerektiren dönemdir. 7
Doğum Sonrası Doğum Öncesi www.ebimegitim.com 3. Bölüm. FĠZĠKSEL VE MOTOR GELĠġĠM Dönem Zigot Dölüt Emriyo Fetüs 0-2 YaĢ Arası: Bebeklik Dönemi 2-6 YaĢ Arası: Oyun ve Okul Öncesi Dönem 6-12 YaĢ Arası: Okul Dönemi 12-18 YaĢ Arası: Ergenlik Dönemi FĠZĠKSEL VE MOTOR GELĠġĠM Özellikler Anne üreme hücresi ile baba üreme hücresinin döllenmesinden yaklaşık 3 saat sonra ortaya çıkan hücreye zigot denir. Döllenmeden sonraki ilk 1-2 haftalık döneme dölüt denir. Zigottan sonraki embriyo dönemi hücre dönemi ile insani yapı arasındaki geçiş dönemidir. Fetüs döneminde artık insanın tüm fiziksel yapısı belirmiş olur. Fetüs döneminin başı ile sonu arasındaki fiziksel yapı aynıdır. Yeni doğan bir bebeğin fiziksel görünümü baş geniş, yüz yuvarlak, vücut ısısı değişkendir. İlk günlerde ortaya çıkan fiziksel değişimlerin çoğu ana rahmindeki durumun ortadan kalkması biçimindedir: Göbek bağının düşmesi, vücudu kaplayan yağın emilmesi gibi. İlk 18 ayda motor davranışlarda, belirli bir modelde kontrol gerçekleşir. Boy uzaması ve kilo artışı 2-6 yaş arasında yavaşlar. 2-6 yaş arasında büyüme yavaşlasa bile motor davranışlar için gerekli olgunluğa erişilmiştir. Zıplar, parmak ucu ile yürüyebilir, merdivenleri birer birer çıkabilir. Bu dönemde özellikle ayak kontrolü ve ayağa bağlı özel davranışlar öne çıkar. Küçük kaslar denilen el kaslarında beceri geliştirildiği dönemdir. Makasla kağıt kesme, yazma, çizme, ayakkabı bağlama gibi davranışları istenilenden uzun zamanda yapar. Bu dönemde de boy ve kilo artışı belirgin değildir. Yıllık boy uzaması 5/5,5 cm dir. 7 yaşındaki bir çocuğun ortalama kilosu 24 kg. civarıdır. Bu dönemin en belirgin özelliği küçük kasların gelişimi ve olgunlaşmasıdır. Küçük kasların gelişimi ile nesneye uygun özel motor beceriler kullanılmaya ve geliştirilmeye başlanır. Makas ile doğru ve düzgün kesme; topu istediği yöne atma; müzik aleti çalma vb. özel davranışlar rahat sergilenmeye başlar. Ergenlik dönemi çocukluk ve olgunluk arasında, olgunluğa doğru geçiş dönemidir. Bu dönemde birey hem çocukluk izlerini taşır aynı zamanda olgunluk dönemine ait davranışları ortaya çıkarmaya başlar. 8
4. Bölüm. BĠLĠġSEL (ZĠHĠNSEL) GELĠġĠM Kavram BiliĢsel GeliĢim ġema Adaptasyon (Uyum) Bireyin zihinsel yaşantısının devamı için çevreyle girdiği etkileşimde olası karmaşadan uzak durması çabasıdır. PĠAGET NĠN BĠLĠġSEL GELĠġĠM KURAMI / TEMEL KAVRAMLAR Açıklama Organizmanın kendisini ve çevresini anlama, dünyayı algılama ve anlamaya dönük etkinlikleri sürecidir. Bireyin dış dünyayı tanımasına yarayan ilk bilme formudur. Bireyin, çevresiyle etkileşimi sonucu oluşan davranış ve düşünce kalıplarıdır. Çevredeki problemleri anlama, çözme, karşılaştığı problemlerle baş etme yolları, yapılarıdır. Davranışsal veya bilişsel olabilir. Özümleme (Asimilasyon) Uyumsama Uyma (Düzenleme- Akomodasyon) Yeni karşılaşılan durumun kendine ait özellikleri öğrenilinceye kadar var olan eski bir şema ile özdeşleştirilmesidir. Yeni karşılaşılan durumun kendi özelliği ile önceki bilinen durum arasındaki farkın algılanmasıdır. Dengeleme Organizasyon (Örgütleme) BiliĢsel Yapılar Zeka Zihinsel bütünlüğün tutarlı ve dengeli olmasıdır. Süreçleri tutarlı ve sistemli bir şekilde koordine etme, fikir ve eylemleri birleştirme çabasıdır. Çocuk ya da yetişkinin o anda var olan organizasyonu ya da zihinsel yetileridir. Zeka çevreye uyum sağlama yeteneğidir. Uyum sağlama, uyumu engelleyen durumlarla da başa çıkma becerisidir. Faktör Sosyal etkileģim (Sosyal geçiģ) OlgunlaĢma YaĢantı (Deneyim) Dengeleme PĠAGET YE GÖRE BĠLĠġSEL GELĠġĠMĠ ETKĠLEYEN FAKTÖRLER Açıklama Bireyin çevresindeki diğer bireylerle etkileşime girmesi zihinsel gelişimini belirler. Bireyin bedensel açıdan gelişmesi anlamına gelir. Bireyin olgunlaşması ile doğru orantılı olarak bilişsel gelişimi de ilerler. Yaşantıların zenginliği, bireyin bireyin bilişsel gelişimini de etkiler. Bu faktör, diğer faktörlere göre insan müdahalesine daha uygun olan bir faktördür. Öğrenilen bilgiler önce dengesizlik yaratır, sonra dengeye kavuşur. Dengesizlik, öğrenmeyi doğurur. 9
Dönem Sensori (Duyusal) Motor Dönem (0-2 YaĢ) ĠĢlem Öncesi Dönem (2-7 YaĢ) Somut ĠĢlemler Dönemi (7-11 YaĢ) Soyut ĠĢlemler Dönemi (12 YaĢ ve Üstü) PĠAGET NĠN BĠLĠġSEL GELĠġĠM DÖNEMLERĠ Özellikler Nesne Sürekliliği, taklit, devresel tepkiler, döngüsel tepkiler, ertelenmiş taklit, ilk deneme yanılma. Toplu monolog, benmerkezci düşünme, animizm, özelden özele akıl yürütme, korunum ilkesinin var olmaması, tersine çevirememe, odaklanma. 4-7 yaşlarda yapaycılık. Tersine Çevirme, korunum ilkesinin kazanılması, somut nesnelerle işlem yapabilme, mantıklı düşünme, üst düzey sınıflama, sıralama ve karşılaştırma yapabilme. Ergen benmerkezciliği, soyut kavramlarla işlem yapma, göreli düşünme, fikirler üzerinden düşünme, akıl yürütme. Kuram BRUNER IN BĠLĠġSEL GELĠġĠM KURAMI VYGOTSKY NĠN BĠLĠġSEL GELĠġĠM KURAMI GAGNE NĠN BĠLĠġSEL GELĠġĠM KURAMI GARDNER IN ÇOKLU ZEKA KURAMI GOLEMAN IN DUYGUSAL ZEKA KURAMI BĠLĠġSEL GELĠġĠMLE ĠLGĠLĠ DĠĞER KURAMLAR Özellikler Bruner zihin gelişimini, zihnin olay ve objelerle kurduğu ilişki biçimlerine göre üçe ayırarak ele alır: Eylemsel, imgesel ve sembolik dönemler. Vygotsky in kuramı birey ve çevre etkileşimini dikkate aldığı için zihinsel gelişimden sosyal kökene önem verir. Vygotsky in zihinsel gelişim kuramının iki temel kavramı vardır: Yakınsal gelişim alanı ve işbirlikli öğrenme. Gagne nin bilişsel gelişim kuramı problem çözme eylemine odaklıdır. Gagne ye göre çocuklar doğuştan zihinsel işlem donanımı ile dünyaya gelirler. Doğuştan gelen bu zihinsel işlem becerileri deneyimle birlikte geliştirilir. Gagne için, deneyimler önemlidir. Bu deneyimler basitten karmaşığa doğru ilerler. Gagne için zihinsel gelişimin son deneyimi problem çözmedir. Gardner ın çoklu zeka kuramı, bilişsel yapının özellikleri ile zihinsel gelişimi açıklama çabasıdır. Gardner ın çoklu zeka kuramı da zekayı belirli niteliklerle tanımlar. Ancak diğer zeka tanımlarından farklı olarak zekayı hiyerarşik bir durum olarak görmez. Her insanda baskın olan bir zeka alanının olduğunu belirtir. Gardner zekayı daha çok ortaya çıkarılması gereken potansiyel alan olarak ele alır. Duygusal zeka; bireyin öz denetimini sağlaması, kendi kendini güdülemesi, isteklerini erteleyebilmesi, duygusal değişimleri düzenleyebilmesi, kendine karşı yönelen engellemelere direnç gösterebilmesi, sevecen bir tavırla yaklaşması, insanların en derin duygularına karşı empatik bir anlayış ve tutum içerisinde olması, kişiler arası ilişkilerde rahat, esnek ve saydam olabilmesidir 10
5. Bölüm. DĠL GELĠġĠMĠ Kuram DavranıĢçı Kurama göre dil geliģimi Piaget in Dil GeliĢim Kuramı Sosyal Öğrenme Kuramına göre dil geliģimi Psikolinguistik Kurama göre dil geliģimi DĠL GELĠġĠMĠ Özellikler Skinner ve diğer davranış kuramcılarına göre, bebekler günlük konuşma dilinde var olan kelimeleri kullandıklarında büyükler tarafından ödüllendirilirler. Pekiştireç niteliği taşıyan bu ödüller aracılığı ile bebek ana diline uygun sesleri nasıl kullanacağını öğrenmeye başlar. Piaget dil gelişimini bilişsel gelişim gibi basamaklara ayırarak açıklar. Piaget in dil gelişimi dört dönem içerisinde ele alınmaktadır. 1. Agulama evresi 2. Tek sözcük evresi 3. Telgrafik konuşma 4. İlk gramer süreci Tek sözcük evresi, konuşmanın kritik evresidir. Konuşmanın başlangıcı sayılır. Sosyal öğrenme kuramcısı Bandura ya göre dil bebeğin anne babasını taklit etmesi ile gelişir. Bebekler, çevrelerindeki en yakın kişi olarak bulunan anne babalarını model olarak dil gelişimini tamamlarlar. Chomsky, McNeil ve Lenneberg e göre dil gelişimi biyolojik temellidir. İnsan beyni dil öğrenmeye hazır olarak dünyaya gelir. Beyinde dil öğrenmek için gerekli alt yapı hazırdır. Chomsky bu altyapıyı dil öğrenme mekanizması olarak tanımlar. İnsanlar cümle kurmayı yapı olarak kavrar. Daha sonra yapılar arası değişkenleri fark ederek, farklı yapılar arasında dönüştürme işlemlerini öğrenir. 11
6. Bölüm. KĠġĠLĠK GELĠġĠMĠ FREUD UN KĠġĠLĠK KURAMLARI KURAM DÖNEM-AġAMA AÇIKLAMA Topografik Kuram Yapısal KiĢilik Kuramı Psikoseksüel GeliĢim Kuramı Bilinç Bilinçöncesi Bilinçaltı Ġd Ego Süperego Oral Dönem Anal Dönem Fallik Dönem Gizil Dönem Genital Dönem Farkında olunan yaşantıların bulunduğu bölgedir. Dikkat yoğunlaştırıldığında, bilinç düzeyine getirilebilen yaşantıların bulunduğu bölgedir. İradi biçimde ortaya çıkarılamayan, özel tekniklerle ulaşılan tamamen farkında olmadığımız alandır. Kişiliğin ilkel yönüdür. Haz odaklıdır. Mutlak doyum ister. Gerçeklik ilkesine göre hareket eden bilinçli bölümdür. İd in sınırsız istekleri ile süper egonun sınırlayıcı durumları arasında arabuluculuk yapar. Kişilikte toplumsal yapıyı temsil eder. Toplumsal kurallar, yasaklar, gelenekler, vicdan, ahlak kuralarını içerir. Haz kaynağı ağız ve ağız çevresindeki organlardır. Bu dönemde çocuğun beslenmesi, emzirilmesi önemlidir. Haz kaynağı anüstür. Anüsün kontrol edilmesinin öğrenilmesi, diğer bir değişle tuvalet eğitimin verildiği dönemdir. Bu evrede çocuklar cinsel organlarını fark eder ve cinsel konulara yoğun ilgi gösterirler. Çocuk cinsel olarak karşıt cinsiyetle olan anne veya babaya yönelir. Dönemin haz kaynağı cinsel organlardır. Bu dönemde haz örtük biçimde vardır. Cinsiyete bağlı toplumsal davranışlar ve ilişkiler bu dönemde öğrenilir. Hormonlardaki değişime bağlı olarak haz yeniden cinsel organa doğru yönelir. Ancak bu dönem Fallik dönemden farklı olarak öncelikle cinsel (üreme) ve cinsiyet odaklıdır. 12
Temel Güven / Güvensizlik (0-1 YaĢ) Özerklik / Utanç ve KuĢku (1-3 YaĢ) GiriĢimcilik / Suçluluk (3-7 YaĢ) ÇalıĢkanlık / AĢağılık (7-11 YaĢ) Kimlik Kazanma / Rol KargaĢası (11-17 YaĢ) Yakınlık / Yalnızlık (18-30 YaĢ) Üretkenlik / Durgunluk (30-60 YaĢ) Benlik Bütünlüğü / Mutsuzluk (60 YaĢ ve üstü) ERĠKSON UN PSĠKOSOSYAL GELĠġĠM KURAMI Bebeklerde beslenme, sindirim, uyku gibi işlevlerde düzen ve rahatlık, güven duygusunun ilk belirtileridir. Bu güven duygusunun niceliği daha çok, anne çocuk ilişkilerinin niteliğine bağlıdır. Temel güvenden yoksun olarak büyüyen bireyde başta kendisine olmak üzere sosyal çevresine karşı sürekli bir güvensizlik içinde olacaktır. Anne-babaya hala bağımlı olduğu halde çocuklar davranışlarında bir özerklik sergilerler. Çocuklarının özerk davranışlar sergilemeye başladığını fark eden ebeveynler çocuklarının özerkliğine karşı tutumları kişilik gelişiminde belirleyicidir. Korumacı ve baskıcı tutum çocuğun her hareketini engellemeye çalışır. Engelleme sonucu çocuk yaptığı özellikle olumsuz davranışlardan utanması sağlanır. Çevresindeki yaşantıyı anlamak için çocuk sık sorular sorar, kendi deneyimlerini arttırmaya çalışır. Bu dönemde çocukların merakını gidermemek, engellemek, ters cevaplar vermek, azarlamak, çocukta öncelikle suçluluk duygusunu yaratır. Girişimciliği engellenen çocuk ileriki yıllarda bağımsız düşünme, sorgulama geliştirememe, düşünce sistematiği kuramama durumları ile karşılaşabilecektir. Bu dönemde çocuk hem kendisine göre hem de diğer çocuklara göre başarılı olmak için çabalar. Yaptığı işlerde beğeni toplamak, takdir edilmek, başarı hazzını yaşamak ister. Erikson a göre bu dönemde çocuğun başarısını özellikle bir başkasına göre kıyaslamak çocukta aşağılık, işe yaramazlık duygusunu geliştirecektir. Erikson a göre bu dönemde bireyler ben kimim ve ben ne olacağım sorularına cevap ararlar. Bu nedenle de sorularına cevap verebileceklerini düşündükleri her türlü uyarıcıyla karşı etkin bir ilişkiye girmeye çalışırlar. Sorularına uygun gelen cevaplara sahip uyarıcıların fazla olması, bu uyarıcılar arasındaki farkların henüz tam olarak fark edilememesi nedeniyle birey olası her uyarıcının rolünü uygulamak ister. Bu durumda da rol çatışması ile karşı karşıya kalır. Kimlik kazanma ve rol karmaşası döneminde ortaya çıkan benlik eş ve dost bulmada temel belirleyicidir. Birey yaşam boyu devam edecek ilişkilere girer. Eğer benlik tasarımına uygun ilişki kurmazsa yalnızlık duygusuna kapılır. İş yaşamında üretim ve bununla birlikte çocukları karşısında çocuklarına yaşamı öğreten rehber olma bu dönemde gerçekleşir. Uygun biçimde üretim yapamayan, çocuk sahibi olamayan ya da çocuklarla istediği ilişkiyi geliştiremeyen birey kendisini izole ederek, yalnızlığa çekilip durağanlaşacaktır. Birey bu dönemde yaşadığı tüm dönemleri sorgulama içine girer. Kişi yaşamının anlamlı olup olmadığını sorgulayacaktır. Geçmiş yaşamını iyi/kötü yanları ile olumlamak benliğin bir bütünlüğe ulaştığını kabul etmektir. Ancak tersi durumda birey geçmiş yaşantılarını olumlayamazsa geçmişi değiştirmenin geç olduğunu kabul ederek umutsuzluğa düşecektir. 13
Hümanist (Ġnsancıl) Benlik Kuramları DavranıĢçı Kuram Roegers ın Benlik Kuramı Maslow un Benlik Kuramı Sosyal Öğrenme Kuramı Ayırıcı Özellik Kuramı BiliĢsel Kuram Biyolojik Kuram DĠĞER KURAMLARA GÖRE KĠġĠLĠK GELĠġĠMĠ İnsan kendisine ait yaşantılar ile kendisine ait kavramlar geliştirir. Kimim, neyim, yeteneklerim nelerdir, değerlerim nelerdir vb. soruların yanıtlarını verebilirler. Bu sorulara verilen cevaplara benlik bilinci ya da benlik algısı denir. Rogers e göre kişinin benlik algısının iyi, kötü veya nötr olmasının bir önemi yoktur. Önemli olan benlik hakkında bir farkındalığa sahip olmaktır. Benlik bilinci, benlik algısı aynı zamanda kişinin ne olmak istediğine dair kanaatlerle de ilişkilidir. Kişi benlik bilinci ile birlikte ne olmak istediğini de bilir, fark eder. Maslow daha çok sağlıklı kişiliğin/benliğin nasıl oluştuğunu incelemiştir. Bu inceleme sonucunda Maslow sağlıklı kişilik için piramitsel ve hiyerarşik ilişkiler bütününü sunmuştur. Piramidin en önemli özelliği bir alan tamamlanmadan diğer alanın gerçekleşemeyecek olmasıdır. Kişilik özelliklerinin öğrenilmiş davranışlardan oluştuğunu savunur. Elde edilen kişilik yapısının cevabı, bireyin geçmiş yaşantılarındaki öğrenmelere dayanır. Kişilik, sosyal ortamlarda ve başkalarını model alarak gerçekleşir. Kişilik, gözleyerek kazanılan davranışların bileşkesidir. Bir bireyin belli bir kişilik özelliğini ne derecede gösterdiğine göre bireyleri sınıflandırır. Birey bu özelliklerden hangisine sahipse, onlara uygun davranır. Kişilik gelişimi sürecinde birey, kendisiyle ilgili hipotezler kurar ve bu hipotezleri sınar. Sınamalar doğru sonuçlanırsa bu hipotezleri kullanmaya devam eder, aksi halde değiştirir veya yerine yenilerini koyar. Bu süreçte oluşan yapılar (şemalar) bireyin kişisel yapısını oluşturur. Kişiliğin, fizyolojik ve biyolojik özellik ve farklılıklardan kaynaklandığını savunur. Kişiliğin fizyolojik yapıdan ayrı olarak düşünülemeyeceğini, farklı kişilik özellikleri ve farklı davranışlar gösteren bireylerin fizyolojik yapılarının da farklı olduğu görüşünü ortaya koyarlar. 14
Güvenli Bağlanma Güvensiz/Kaçınmacı Bağlanma Güvensiz/Dirençli Bağlanma Güvensiz/Dağınık Bağlanma BAĞLANMA STĠLLERĠ Çocuk anneyi bir güven temeli olarak kabullenmekte, anneden ayrılıp bir yabancı ile yalnız kaldıktan sonra teselli edilebilmekte, anneye yapışma gereksinimi az olmakta, yalnız bırakıldıktan sonra annesi girdiğinde annesini olumlu karşılamakta ve annesini net bir şekilde yabancıya tercih etmektedir. Çocuk annesi ile temas kurmaktan kaçınmakta, özellikle anne odadan çıkıp tekrar geldiğinde ondan uzak durmakta, annenin temas kurma çabalarına karşı direnç göstermekle birlikte bir temas arayışı içinde görülmektedir. Süreç boyunca anneye de yabancıya da aynı şekilde davranmaktadır. Çocuk anneden ayrıldığında çok şiddetli huysuzlanmakta ve anne geri döndüğünde çocuğu rahatlatma çabaları başarısız olmaktadır. Çocuğun farklı zamanlarda hem temas aradığı hem de temastan kaçındığı gözlenmiştir. Çocuk annesi ayrılıp geri döndükten sonra kızgınlık ve şiddet davranışları gösterebilmekte, yabancıdan gelen temas ya da rahatlama çabalarına direnç göstermektedir. Çocuk şaşırmış, endişeli, dikkatsiz davranışlar göstermekte, güçlü bir yakınlık arayışının hemen ardından güçlü bir sakınma davranışı gösterebilmektedir. Annesine doğru giderken başka yönlere bakabilmekte, bağlantılı olmayan duygusal dışavurumlar gösterebilmektedir. ÇatıĢma Biçimi YaklaĢma- YaklaĢma ÇatıĢması Kaçınma- Kaçınma ÇatıĢması YaklaĢma- Kaçınma ÇatıĢması Özellikleri ÇATIġMA (ENGELLENME) BĠÇĠMLERĠ Bireyin, iki istenen, olumlu durumla karşı karşıya kaldığı ve tercih yapmak zorunda olduğu durumlarda ortaya çıkan çatışmadır. Örnek: KPSS puanı ile MEB na öğretmen olarak atanan kişinin, bir özel okuldan da iş teklifi alması durumunda hangisini tercih edeceği konusunda çatışma yaşaması. Bireyin, iki istenmeyen, olumsuz, kaygı verici durumla karşı karşıya kaldığı ve tercih yapmak zorunda olduğu durumlarda ortaya çıkan çatışmadır. Örnek: KPSS de başarısız olmak istemeyen öğretmen adayının, sınava hazırlanmak için ders çalışmak da istememesi. Bireyin, biri olumlu ve istenen, diğeri olumsuz ve istenmeyen iki durum karşısında ortaya çıkan çatışmadır. Birey, istediği şeyi yaptığında olumsuz bir durumla karşı karşıya kalır. Örnek: Öğrencinin, sabah KPSS kursuna derse gitmek yerine, uyumayı istemesi. (İstediğini yaparsa, yani uyursa, işlenen konuları öğrenemeyecek.) 15
7. Bölüm. AHLAK GELĠġĠMĠ Piaget nin Ahlak GeliĢim Kuramı Kohlberg in Ahlak GeliĢim Kuramı Dewey in Ahlak GeliĢim Kuramı Gilligan ın Ahlak GeliĢim Kuramı DĠĞER KURAMLARA GÖRE KĠġĠLĠK GELĠġĠMĠ Ahlak gelişiminin bilişsel gelişime paralel olarak geliştiğini savunur. Ahlak gelişimini temel olarak; a) Ahlak öncesi dönem (0-5yaş) b) Dışsal kurallara bağlılık dönemi (6-12 yaş) ve c) Ahlaki-Özerklik dönemi (12 yaş ve üstü) olmak üzere üç aşamada ele alır. Kohlber in ahlak gelişim aşamaları, aynı zamanda zihinsel örgütleme becerilerine de denk düşer. Ahlak gelişiminin temeline gelenekleri almıştır. O na göre birey dünyaya geldiğinde ahlak vardır ve kendisinden önceki bireyler tarafından gerçekleştirilmiştir. Ahlak, bireyin aldığı eğitimle doğrudan ilgilidir. Birey, aldığı eğitimle kendi ahlak sistemini oluşturur. Erkek ve kadınların farklı kriterler etrafında ahlaki yargıya ulaştığını savunur. Ahlak sevgisi kavramı üzerinde durmuştur. 16
8. Bölüm. DĠĞER GELĠġĠM ALANLARI Kavramsal GeliĢim Sosyal ve Duygusal GeliĢim Oyun GeliĢimi Mizah GeliĢimi DĠĞER GELĠġĠM ALANLARI Kavram; aralarında belirli özellikleri paylaşan bir grup nesne veya olaya verilen semboldür. Benzer özelliklere sahip olay, nesne ve fikirler grubuna verilen ortak isimdir. Kavram gelişimi; bilişsel gelişimin en önemli uğraş alanlarından biridir. Kavram geliştirme gücü, bir zihin yeteneğidir. Öğrenme, geliştirilen sağlıklı kavramlara bağlıdır. Çocukta sosyal ve duygusal gelişim, duyusal, devinimsel ve zihinsel gelişmeyle paralel olarak ve değişik aşamalarda değişik özellikler göstererek toplumsallaşma gerçekleşir. Sosyal ve duygusal gelişim sonucunda elde ettiği özellikler, çocuğun ayrı bir insan olarak kendisini algılamasında rol oynar. Oyunun temel işlevi, çocuğun dünyaya uyum sağlamasını kolaylaştırmaktır. Çocuk gerçek dünyanın ne olduğunu oyun oynayarak anlar. Dil, kavram vb. gelişmeler, oyun içerisinde gerçekleşir. İki yaşından sonra başlar. Komik olan her şey bir tutarsızlıktır. Beklenmedik durumlar tutarsızlığa işaret ettikleri için komik bulunurlar. 17