Perakende Olarak Satışa Sunulan Bebek Mamalarında Benzo(a)piren Varlığı

İstanbul Üniv. Vet. Fak. Derg. J. Fac. Vet. Med. Istanbul Univ. 39 (2), 218-224, 2013 39 (2), 218-224, 2013 Araştırma Makalesi Research Article Perakende Olarak Satışa Sunulan Bebek Mamalarında Benzo(a)piren Varlığı Hilal ÇOLAK 1 *, Hamparsun HAMPİKYAN 2, Enver Barış BİNGÖL 1, Ömer ÇETİN 1, Meryem AKHAN 3 1 İstanbul Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Besin/Gıda Hijyeni ve Teknolojisi Bölümü, 34320, Avcılar, İstanbul 2 Beykent Üniversitesi, Meslek Yüksekokulu, 34500, Büyükçekmece, İstanbul 3 Akademik Hijyen Ltd. Şti. Tomurcuk Sk. İzmen Sitesi, Şişli, İstanbul *Sorumlu Yazar: Hilal ÇOLAK İstanbul Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Besin/Gıda Hijyeni ve Teknolojisi Bölümü, Avcılar, İstanbul e-posta: hcolak@istanbul.edu.tr Geliş Tarihi / Received: 24.05.2012 ÖZET Polisiklik aromatik hidrokarbon (PAH) lar, gıda ve çevre kontaminantları arasında yer alan, iki veya daha fazla aromatik halka içeren organik bileşikler içerisinde geniş bir gruptur. PAH lar, çevrede oldukça yaygın olarak bulunurlar ve bu bileşiklerin bazılarının karsinojenik ve mutajenik özellikleri kanıtlanmıştır. Bu bileşiklerden benzo(a)piren, en iyi bilinen PAH bileşiği olup, gıdalarda benzo(a)piren varlığı, karsinojenik PAH seviyeleri açısından iyi bir belirteç olarak kabul edilmektedir. Bu çalışma, İstanbul da satışa sunulan bebek mamalarında benzo(a)piren mevcudiyetini araştırmak ve elde edilen sonuçları Türk Gıda Kodeksi ne göre değerlendirerek sağlık açısından risk taşıyıp taşımadığını belirlemek amacıyla gerçekleştirilmiştir. Bu amaçla, İstanbul daki çeşitli marketlerden temin edilen toplam 88 adet bebek maması (33 adet bebek formülü, 29 adet devam formülü, 26 adet bebek ve küçük çocuk ek gıdası) HPLC aracılığıyla benzo(a)piren mevcudiyeti açısından analiz edilmiştir. Bebek maması örneklerinin 51 inde (%58,0) benzo(a)piren tespit edilemezken; 37 adet (%42,0) örnekte ise 0,05-0,81 µg/kg arasında değişen seviyelerde saptanmıştır. Örneklerde tespit edilen ortalama benzo(a)piren miktarları, bebek formüllerinde 0,14 µg/kg, devam formüllerinde 0,24 µg/kg ve bebek ve küçük çocuk ek gıdalarında ise 0,39 µg/kg olarak saptanmıştır. Elde edilen bulgulara göre, analiz edilen örneklerdeki benzo(a)piren seviyelerinin Türk Gıda Kodeksi nde bildirilen limit değerin (1,0 µg/kg) altında olduğu belirlenmiştir. Örneklerdeki benzo(a)piren miktarlarının yasal limitlere uygun olması tüketici sağlığı açısından olumlu bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH), benzo(a)piren, bebek maması ABSTRACT PRESENCE OF BENZO(A)PYRENE IN BABY FOODS SOLD IN RETAIL Polycyclic aromatic hydrocarbons (PAH) are a large group of organic compounds containing two or more aromatic rings and belonging to food and environment contaminants. PAHs have a widespread distribution in the environment and carcinogenicity and mutagenicity of some of these compounds have been proven. Benzo-a-pyrene is the most known member of the PAH and it is a good marker of carcinogenic PAH levels in food. This study was performed to investigate of benzo(a)pyrene presence in baby foods sold in Istanbul and to evaluate the obtained results according to Turkish Food Codex. For this purpose, a total of 88 baby food samples (33 infant formulas, 29 follow-on formulas, 26 infant and young children foods) were obtained from different supermarkets in Istanbul and the presence of benzo(a)pyrene in the samples was analyzed by means of HPLC. While benzo(a)pyrene could not be detected in 51 (58.0%) baby food samples, it was determined in 37 (42.0%) samples ranging from 0.05 to 0.81 µg/kg. The mean

Perakende Olarak Satışa Sunulan Bebek Mamalarında Benzo(a)piren Varlığı 219 benzo(a)pyrene levels determined in infant formulae, follow-on formulae and infant and young children food samples were 0.14 µg/kg, 0.24 µg/kg and 0.39 µg/kg, respectively. According to the obtained results, the levels of benzo(a)pyrene in analyzed samples did not exceeded the limit (1.0 µg/kg) set in Turkish Food Codex. This result was considered to be positive for consumer health. Key Words: Polycyclic aromatic hydrocarbons (PAH), benzo(a)pyrene, baby food Giriş Polisiklik aromatik hidrokarbon (PAH) lar, karbon ve hidrojen içeren organik maddelerin pirolizi veya tam olmayan yanmalar sonucu oluşan, iki veya daha fazla aromatik halka içeren ve çevrede yaygın olarak bulunan bileşiklerdir (Jedrychowski ve ark., 2012; Simon ve ark., 2006). PAH lar, deney hayvanları ve insanlarda, tümör başlatıcı, geliştirici ve ilerletici özellikleri olan güçlü karsinojenlerdir. Aynı zamanda deney hayvanlarında yapılan çalışmalarla bu bileşiklerin immun sistemi baskılayıcı oldukları gösterilmiştir. Karsinojenik potansiyellerinin yüksek oluşu da bu immunotoksik etkilerine bağlanmaktadır (Davila ve ark., 1997). Avrupa Birliği nin Gıdadan Sorumlu Bilimsel Komitesi ne (SCF, 2002) göre 16 PAH bileşiği mutajenik, genotoksik ve karsinojenik olarak kabul edilmiştir. Bu bileşikler, benzo(a) anthrasen, benzo(a)piren, dibenzo(a,h)piren, benzo(b) floranthen, indenol(1,2,3-c,d) piren, dibenzo(a,i)piren, benzo(j)floranthen, siklopenta(c,d)piren, Dibenzo(a,l)piren, benzo(k)floranthen, dibenzo(a,h)anthrasen, benzo(g,h,i) perilen, benzo(c)floren, dibenzo(a,e)piren, krisen ve 5-metil krisen olarak bildirilmiştir. Bunlardan benzo(a)piren oldukça mutajenik ve karsinojenik bir bileşik olup; gıdalarda karsinojenik PAH ların varlığı açısından belirteç olarak kabul edilmektedir (Kazerouni ve ark., 2001; Phillips, 1999; Stolyhwo ve Sikorski, 2005). Bu bileşik, in vivo olarak hayvan modellerinde ve insan periferal kan hücreleri ile yapılan in vitro testlerde çok yüksek derecede immunotoksik olarak saptanmıştır (Davila ve ark., 1997). PAH lar, vücuda deri, akciğerler ve sindirim sistemi aracılığıyla alınmakta ve vücuda girmeleri ile akciğer kanseri, cilt kanserleri ve diğer kanserler oluşabilmektedir (IARC, 1985 and 1987; Phillips, 1999). PAH lar hava, su, toprakta ve dolayısıyla da gıdalarda bulunabildiğinden; insanlar bu bileşiklere mesleki, çevresel, tıbbi ve diyetle ilgili kaynaklar aracılığıyla maruz kalmaktadır. Özellikle, endüstriyel üretim yapılan bölgelerdeki kirli hava bileşenlerinin bitkisel ürünler üzerindeki birikimleri sonucunda tahıl, meyve ve sebzeler kontamine olabilmektedir (Bartoszek, 2002; Danyi ve ark., 2009). Öte yandan kavurma, dumanlama ve ızgara uygulamaları gibi işleme prosesleri de, gıda da PAH ların oluşumuna neden olabilmektedir (Dijinovic ve ark., 2008; Falcon ve ark., 1999; Mottier ve ark., 2000). PAH ların özellikle, ızgara ya da barbeküde pişirilmiş etlerde, sebzelerde, dumanlanmış balık ve deniz ürünlerinde çeşitli konsantrasyonlarda oluştuğu bildirilmektedir. Gıdanın direkt alevle teması durumunda PAH ların miktarı daha da yükselmektedir. Bu bileşiklerin oluşması pişirme metodu ve uygulanan sıcaklıkla yakından ilişkilidir (Anderson ve ark., 2002; Hampikyan ve Colak, 2010; Jira ve ark., 2008; Lodovici ve ark., 1995; Reinik ve ark., 2007). PAH bileşiklerinin oluşumu açısından riskli bulunan gıdalardan biri de bebek mamalarıdır. Bebek mamalarının PAH larla kontaminasyon seviyesi, hem mama üretiminde kullanılan sütün çevresel faktörler nedeniyle bu bileşikleri içermesine, hem de üretim esnasında uygulanan kurutma sıcaklıklarına bağlıdır (Ciecierska ve Obiedzinski, 2010). Bebek mamaları; bebek formülleri, devam formülleri ve bebek - küçük çocuk ek gıdaları olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Bunlardan bebek formülleri; bebeklerin yaşamlarının ilk ayları boyunca, doğrudan veya su ilavesi ile tüketilen ürünlerdir (TGK, 2008a). Devam formülleri; farklı bir ay önerilmediği takdirde altıncı aydan itibaren, bebeklerin gün geçtikçe çeşitlenen diyetlerindeki başlıca sıvı alımını oluşturan ürünlerdir (TGK, 2008b). Bebek ve küçük çocuk ek gıdaları ise; işlenmiş tahıl bazlı olan ve olmayan ek gıdalar olmak üzere 2 gruba

220 Hilal Çolak, Hamparsun Hampikyan, Enver Barış Bingöl, Ömer Çetin, Meryem Akhan ayrılmaktadır. Bu gruplar, bebek (12 ayın altındaki yaş grubu) ve küçük çocukları (12-36 ay arasındaki yaş grubu) ileri yaşlardaki günlük diyetlerine alıştırmak için kullanılan ek gıdalardır (TGK, 2007). Ek gıdaların hazırlanmasında bileşime giren tahıllar, meyve ve sebzeler endüstriyel kirliliklerden dolayı PAH bileşikleri ile kontamine olabilmektedir (Ciecierska ve Obiedzinski, 2010). Bu çalışma, karsinojenik etkileri ile bilinen ve diğer zararlı PAH bileşiklerinin de varlığı açısından indikatör olarak kabul edilen benzo(a)piren in bebek mamalarında mevcudiyetini araştırmak amacıyla yapılmıştır. Bulgular Bebek maması örneklerinde tespit edilen benzo(a)piren miktarlarının değerlendirilmesi Tablo 1 de gösterilmiştir. Tablo 1 den de izlenebileceği gibi, analiz edilen 88 adet örneğin 51 inde (%58,0) tespit edilebilir düzeyde benzo(a)piren saptanamamıştır. Diğer örneklerdeki benzo(a)piren miktarları, 0,05 µg/kg - 0,81 µg/kg arasında bulunmuştur. Örneklerde tespit edilen ortalama benzo(a)piren miktarları, bebek formüllerinde 0,14 µg/kg, devam formüllerinde 0,24 µg/kg ve bebek ve küçük çocuk ek gıdalarında ise 0,39 µg/kg olarak saptanmıştır. Gereç ve Yöntem Bebek maması örnekleri Bu çalışmada, İstanbul da satışa sunulan ve çeşitli marketlerden temin edilen 6 farklı firmaya ait 33 adet bebek formülü, 29 adet devam formülü, 26 adet bebek ve küçük çocuk ek gıdası olmak üzere toplam 88 adet bebek maması, benzo(a)piren mevcudiyeti açısından analiz edilmiştir. İncelenen örneklerin tümü orijinal ambalajında satın alınmıştır. Benzo(a)piren Analizi Bebek maması örnekleri homojenize edildikten sonra 10 g tartılarak üzerine 20 g susuz sodyum sülfat (Na2SO4, Sigma-extra pure) ilave edilmiştir. Bu karışım, içerisinde 100 ml 60:40 (v/v) oranında hekzan/aseton (Sigma-HPLC gradient grade) bulunan bir erlene alınarak, karanlıkta 30 dak. ultrasonik banyoda bekletildikten sonra süzülmüştür. Süzüntü 35 C de kuruluğa kadar buharlaştırıldıktan sonra elde edilen kalıntı, 5 ml 50:50 (v/v) oranında siklohekzan/etilasetat (Sigma-HPLC gradient grade) karışımında çözülerek, gözenek genişliği 1 µm olan PTFE (polytetrafluoroethylene) filtreden geçirilmiştir. Ekstrakt, 35 C de kuruluğa kadar buharlaştırıldıktan sonra, kalıntı 1 ml asetonitril (Sigma-HPLC gradient grade) içinde çözülmüştür. Elde edilen ekstraktın 100 µl si, floresans dedektör aracılığıyla HPLC sisteminde analiz edilmiştir (Ciecierska ve Obiedzinski, 2010). Tartışma ve Sonuç Çevreye çeşitli yollarla salıverilen kimyasal maddeler, özellikle suya, toprağa ve havaya dağılmakta ve bu kaynaklardan da gıda zincirine girmektedir. Gıda ile alınan kimyasal kontaminantlar, tüm bireyleri özellikle de çocukları tehdit etmektedir (Legind ve Trapp, 2009). Dünya Sağlık Örgütü ne (WHO) göre, bebekler ve çocuklar yetişkinlerle karşılaştırıldıklarında; kendi vücut ağırlıklarına oranla daha fazla yedikleri, içtikleri ve nefes aldıkları için, kimyasal kontaminantlardan etkilenme düzeylerinin daha fazla olduğu bildirilmektedir. Bu nedenle, özellikle onların tüketecekleri gıdalar, su ve havanın daha güvenli olması gerektiği vurgulanmaktadır (USEPA, 2006; WHO, 2007). Bebek mamalarında bulunması arzu edilmeyen karsinojenik kimyasallardan benzo(a)piren mevcudiyetinin araştırıldığı bu çalışmada incelenen 33 adet bebek formülünün 10 unda 0,05-0,27 µg/kg; 29 adet devam formülünün 12 sinde 0,10-0,50 µg/kg; 26 adet bebek ve küçük çocuk ek gıdası örneğinin ise 15 inde 0,06-0,81 µg/kg arasında değişen miktarlarda benzo(a)piren saptanmıştır. Sonuçların tümü değerlendirildiğinde, toplam 88 adet bebek maması örneğinin 51 inde (%58,0) benzo(a)piren tespit edilemediği; 37 adet (%42,0) örnekte ise 0,05-0,81 µg/kg arasında değişen seviyelerde bulunduğu görülmektedir (Tablo 1).

Perakende Olarak Satışa Sunulan Bebek Mamalarında Benzo(a)piren Varlığı 221 Tablo 1. Table 1. Saptanan seviye (µg/kg) Bebek maması örneklerindeki benzo(a)piren seviyelerinin dağılımı. Distribution of benzo(a)pyrene levels in baby food samples. Bebek ve küçük Bebek formülü Devam formülü çocuk ek gıdası Toplam TE (<0,05) 23 17 11 51 58,0 0,05-0,10 3 3 2 8 9,1 0,11-0,25 6 4 5 15 17,0 0,26-0,50 1 5 2 8 9,1 0,51-0,75 - - 5 5 5,7 0,76-0,99 - - 1 1 1,1 1,00 - - - - - TOPLAM 33 29 26 88 100 *TE: Tespit edilemedi. % Avrupa Birliği Komisyonu tarafından 4 Şubat 2005 tarihli ve EC 208/2005 no lu komisyon kararı gereğince çeşitli gıda maddelerinde bulunabilecek maksimum benzo(a)piren miktarları belirlenmiş ve 1 Nisan 2005 den itibaren uygulamaya konmuştur. Buna göre, benzo(a)piren miktarının bebek mamalarında 1,0 µg/kg ı aşmaması gerektiği bildirilmektedir (EC, 2005). Avrupa Birliği nin Gıdadan Sorumlu Bilimsel Komitesi, üye ülkelere farklı gıda gruplarında sadece benzo(a)piren değil, karsinojenik olarak kabul edilen 16 PAH bileşiğinin de kontrol edilmesi gerektiğini vurgulamaktadır (SCF, 2002). Avrupa Birliği Komisyonu kararlarına uyum gereğince ülkemizde de bebek ve küçük çocuk ek gıdaları, bebek formülleri ve devam formülleri (bebek sütleri ve devam sütleri dahil) için kabul edilebilir maksimum benzo(a)piren limiti 1,0 μg/kg olarak belirlenmiştir (TGK, 2011). Bu çalışmadan elde edilen sonuçlara göre, hiçbir örnek TGK nde benzo(a)piren için bildirilen limit değeri (1,0 µg/kg) aşmamaktadır. Tablo 1 den de görülebileceği gibi, çalışma kapsamında analiz edilen bebek ve küçük çocuk ek gıdası örneklerine ait benzo(a)piren miktarları incelendiğinde, bebek ve devam formüllerine göre, daha yüksek değerler göze çarpmaktadır. Bu durum, ek gıda örneklerinin bileşimine giren meyve, sebze ve tahılların PAH bileşikleri ile kontaminasyon seviyelerinden kaynaklanabilir. Ülkemizde satışa sunulan bebek mamalarında benzo(a)piren ve diğer PAH bileşiklerinin mevcudiyetinin araştırıldığı çalışmalara rastlanmamıştır. Konu ile ilgili olarak diğer ülkelerde yapılan araştırmalarda, bu çalışmada elde edilen bulgulara uyum gösteren sonuçlar rapor edilmiştir. Japonya da yapılan bir çalışmada, bebek mamalarında benzo(a)piren dahil olmak üzere 12 PAH bileşiği araştırılmış ve toplam PAH miktarının 1,68-2,28 µg/kg arasında değiştiği, benzo(a)piren seviyelerinin ise 0,27-0,39 µg/kg aralığında olduğu bildirilmiştir (Kishikawaa ve ark., 2003). İngiltere de yapılan başka bir çalışmada, analiz edilen bebek formüllerinde tespit edilen benzo(a)piren seviyelerinin <0,01-0,18 µg/kg; bebek ve küçük çocuk ek gıdalarında ise <0,01-1,01 µg/kg arasında değiştiği; sadece bir adet örneğin 1,0 µg/kg düzeyinde benzo(a)piren içerdiği belirtilmiştir (White ve ark., 2004). Ciecierska ve Obiedzinski (2010) tarafından Polonya da yürütülen bir çalışmada, satışa sunulan bebek mamalarında 19 PAH bileşiği analiz edilmiş ve bu bileşiklerin toplam miktarının 0,28-7,45 µg/kg arasında değiştiği saptanmıştır. İncelenen örneklerin tümünde, benzo(a)piren miktarının Avrupa Birliği Komisyonu tarafından bildirilen maksimum limit değer olan 1,0 µg/kg ın altında olduğu belirtilmiştir. Bu sonuçlar, çalışmamızın sonuçları ile benzerlik göstermektedir. Aguinaga ve ark. (2007) tarafından yapılan bir çalışmada, bebek formülü, süt ve bunlarla ilişkili ürünlerde 16 PAH bileşiği araştırılmış ve incelenen bebek formüllerinde, benzo(a)piren de dahil hiçbir PAH bileşiği tespit edilememiştir. Sadece iki adet tam yağlı süt örneğinde, düşük seviyelerde

222 Hilal Çolak, Hamparsun Hampikyan, Enver Barış Bingöl, Ömer Çetin, Meryem Akhan floranthen (0,83 ve 1,04 µg/kg) ve piren (0,63 ve 1,12 µg/kg) saptanmıştır. İspanya da yapılan diğer bir çalışmada, satışa sunulan süt ve bebek tahıllarında 11 mutajenik ve karsinojenik PAH bileşiği analiz edilmiştir. Sadece iki örnekte (1 adet süt ve 1 adet tahıl) sırasıyla 0,10 ve 0,30 µg/kg düzeylerinde benzo(k)floranthen bulunmuş, örneklerin hiçbirinde benzo(a)piren miktarlarının limit değeri aşmadığı ve analiz edilen tüm örneklerin Avrupa Birliği kriterlerine uygun olduğu rapor edilmiştir (Rey-Salgueiro ve ark., 2009). Sütte PAH bileşiklerinin mevcudiyeti, çevreye ve toprağa yayılan bu bileşiklerin süt hayvanları tarafından alınması ve sütle atılmasına bağlanmaktadır. Ayrıca, PAH bileşiklerinin lipofilik karakterleri nedeniyle sütün yağ kısmında bulunması ve sütlerde tespit edilen PAH seviyelerinin gösterdiği değişikliklerin sütün yağ düzeyi ve süte uygulanan ısı uygulamaları (pastörizasyon, sterilizasyon, UHT) ile ilişkili olduğu bildirilmektedir (Naccari ve ark., 2011). Bebek mamaları, kuru karıştırma ve yaş karıştırmasprey kurutma olmak üzere genel olarak 2 tip proses kullanılarak üretilmektedir. Bazı üreticiler tarafından her iki prosesin kombinasyonu kullanılmaktadır. Kombine edilmiş proseste, yaş karışım-sprey kurutma prosesi kullanılarak, protein ve yağ bileşenlerinden oluşan temel bir toz üretilmektedir ve sonra bu toz karbonhidrat, mineral ve vitamin bileşenleri ile harmanlanarak kurutulmaktadır (Çakmak, 2012). Üretim prosesinde uygulanan kurutma sıcaklıklarında termal reaksiyonlar nedeniyle PAH bileşikleri oluşabilmektedir (Danyi ve ark., 2009; Hampikyan ve Colak, 2010). Özetlenecek olursa, bebek mamaları gerek üretimde uygulanan kurutma sıcaklıklarına, gerekse mama bileşimine giren süt ve/veya meyve, sebze, tahılların çevresel faktörler nedeniyle PAH bileşikleri ile kontamine olmasına bağlı olarak, çeşitli düzeylerde benzo(a)piren ve diğer PAH bileşiklerini içerebilmektedir. Tüketici kitlesinin bebekler ve küçük çocuklar olduğu dikkate alınarak, bu bileşiklerin seviyelerinin en düşük düzeye indirilebilmesi için mama üretiminde yüksek kurutma sıcaklıklarından kaçınılmalı ve PAH bileşikleri ile kontamine olmayan hammaddeler kullanılmalıdır. Ayrıca, konu ile ilgili geniş kapsamlı araştırmalara devam edilmeli ve gerekli kontroller yapılmalıdır. KAYNAKLAR Aguinaga, N., Campillo, N., Vinas, P., Hernandez- Cordoba, M., 2007. Determination of 16 polycyclic aromatic hydrocarbons in milk and related products using solid-phase microextraction coupled to gas chromatography mass spectrometry. Analytica Chimica Acta 596, 285-290. Anderson, K.E., Sinha, R., Kulldorff, M., Gross, M., 2002. Meat Intake and Cooking Techniques: Associations with Pancreatic Cancer. Mutation Research / Fundamental and Molecular Mechanisms of Mutgenesis 606, 225-231. Bartoszek, A., 2002. Mutagenic, carcinogenic and chemopreventive compounds in foods. In: Sikorski, Z.E. (Ed.), Chemical and Functional Properties of Food Compenents (2 nd Ed.), Baco Raton, CRC Press, pp. 307-336. Ciecierska, M., Obiedzinski, M.W., 2010. Polycyclic aromatic hydrocarbons in infant formulae, follow-on formulae and baby foods available in the Polish market. Food Control 21, 1166-1172. Çakmak, B., 2012. Piyasada satışa sunulan çeşitli bebek mamalarında ve pastörize sütlerde Enterobacter sakazakii (Cronobacter spp.) nin varlığı. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Danyi, S., Brosea, F., Brasseura, C., Schneiderb, Y.J., Larondelleb, Y., Pussemierc, L., Robbensd, J., De Saegere, S., Maghuin- Rogister, G., Scippoa, M.L., 2009. Analysis of EU priority polycyclic aromatic hydrocarbons in food supplements using high performance liquid chromatography coupled to an ultraviolet, diode array or fluorescence detector. Analytica Chimica Acta 633, 293-299. Davila, D.R., Mounho, B.J., Burchiel, S.W., 1997. Toxicity of polycyclic aromatic hydrocarbons to the human immune system: Models and mechanisms. Ten 4, 5-9. Dijinovic, J., Popovic, A., Jira, W., 2008. Polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) in traditional and industrial smoked beef and pork ham from Serbia. European Food Research and Technology 227, 1191-1198.

Perakende Olarak Satışa Sunulan Bebek Mamalarında Benzo(a)piren Varlığı 223 EC, 2005. European Commission recommendation of 4 February 2005 on the further investigation into the levels of polycyclic aromatic hydrocarbons in certain foods European Commission 2005/108/EC, Brussels. Falcon, M.S.G., Amigo, S.G., Yusty, M.A.L., Lozano, J.S., 1999. Determination of benzo(a)pyrene in some Spanish commercial smoked products by HPLC-FL. Food Additives and Contaminants 16 (1), 9-14. Hampikyan, H., Colak, H., 2010. Investigation of polycyclic aromatic hydrocarbons in foods. Asian Journal of Chemistry 22 (8), 5797-5807. IARC, 1985. Polynuclear Aromatic Compound: Part 4, IARC Monographs on the Evaluation of the Carcinogenic Risk of Chemicals to Humans. Vol. 35, International Agency for Research on Cancer, World Health Organization, Lyon. IARC, 1987. Overall evaluation of carcinogenicity: An updating of IARC Monographs Volumes 1 to 42. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans. Supplement 7, International Agency for Research on Cancer, World Health Organization, Lyon. Jedrychowski, M.D.W., Perera, F.P., Tang, D., Stigter, L., Mroz, E., Flak, E., Spengler, J., Budzyn-Mrozek, D., Kaim, I., Jacek, R., 2012. Impact of barbecued meat consumed in pregnancy on birth outcomes accounting for personal prenatal exposure to airborne polycyclic aromatic hydrocarbons: Birth cohort study in Poland. Nutrition 28, 372-377. Jira, W., Ziegenhals, K., Speer, K., 2008. Gas chromatography mass spectrometry (GC-MS) method for the determination of 16 European priority polycyclic aromatic hydrocarbons in smoked meat products and edible oils. Food Additives and Contaminants 25 (6), 704-713. Kazerouni, N., Sinha, R., Hsu, C.H., Greenberg, A., 2001. Analysis of 200 food items for benzo[a]pyrene and estimation of its intake in an epidemiologic study. Food and Chemical Toxicology 39, 423-436. Kishikawaa, N., Wada, M., Kuroda, N., Akiyama, S., Nakashima, K., 2003. Determination of polycyclic aromatic hydrocarbons in milk samples by high performance liquid chromatography with fluorescence detection. Journal of Chromatography B 789 (2), 257-264. Legind, C.N., Trapp, S., 2009. Modeling the exposure of children and adults via diet to chemicals in the environment with crop-specific models. Environmental Pollution 157, 778-785. Lodovici, M., Dolara, P., Casalini, C., Ciappellano, S., Testolin, G., 1995. Polycyclic aromatic hydrocarbon contamination in Italian diet. Food Addititives and Contaminants 12, 703-713. Mottier, P., Parisod, V., Turesky, J., 2000. Quantitative determination of polycyclic aromatic hydrocarbons in barbecued meat sausages by gas chromatography coupled to mass spectrometry. Journal of Agricultural Food Chemistry 48, 1160-1166. Naccari, C., Cristani, M., Giofre, F., Ferrante, M., Siracusa, L., Trombetta, D., 2011. PAHs concentration in heat-treated milk samples. Food Research International 44, 716-724. Phillips, D.H., 1999. Polycyclic Aromatic Hydrocarbons in the Diet. Genetic Toxicology and Enviromental Mutagenesis 443, 139-147. Reinik, M., Tamme, T., Roasto, M., Juhkam, K., Tenno, T., Kiis, A., 2007. Polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) in meat products and estimated PAH intake by children and the general population in Estonia. Food Additives and Contaminants 24 (4), 429-437. Rey-Salgueiro, L., Martínez-Carballo, E., García- Falcon, M.S., González-Barreiro, C., Simal- Gandara, J., 2009. Occurrence of polycyclic aromatic hydrocarbons and their hydroxylated metabolites in infant foods. Food Chemistry 115, 814 819. SCF, 2002. Opinion of the Scientific Committee on Food on the risks to human health of Polycyclic Aromatic Hydrocarbons in food. Scientific Committee on Food, SCF/CS/CNTM/PAH/29 Final, 4 December 2002, B-1049 Bruxelles / Brussels - Belgium. http://europa.eu.int/ comm/food/fs/sc/scf/index_en.html (Erişim: 12.01.2012). Simon, R., Palme, S., Anklam, E., 2006. Singlelaboratory validation of a gas chromatographymass spectrometry method for quantitation of 15 European priority polycyclic aromatic hydrocarbons inspiked smoke flavourings. Journal of Chromatography A 1103, 307-313. Stolyhwo, A., Sikorski, Z.E., 2005. Polycyclic Aromatic Hydrocarbons in smoked fish-a critical review. Food Chemistry 91, 303-311. TGK, 2007. Türk Gıda Kodeksi, Bebek ve Küçük Çocuk Ek Gıdaları Tebliği, 2007/50. T.C. Resmi Gazete 01.11.2007, Sayı: 26687. TGK, 2008a. Türk Gıda Kodeksi, Bebek Formülleri Tebliği, 2008/52. T.C. Resmi Gazete 04.09.2008, Sayı: 26987.

224 Hilal Çolak, Hamparsun Hampikyan, Enver Barış Bingöl, Ömer Çetin, Meryem Akhan TGK, 2008b. Türk Gıda Kodeksi, Devam Formülleri Tebliği, 2008/53. T.C. Resmi Gazete 04.09.2008, Sayı: 26987. TGK, 2011. Türk Gıda Kodeksi Bulaşanlar Yönetmeliği, Ek-1: Gıdalardaki Bulaşanların Maksimum Limitleri, Bölüm 6, Polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH). Resmi Gazete 29.12.2011, Sayı: 28157. USEPA, 2006. Children s Environmental Health: 2006 Report. Environment, Health, and a Focus on Children. U.S. Environmental Protection Agency, EPA 100-F- 06-011: http://yosemite. epa.gov/ochp/ochpweb.nsf/content/ceh06_fin al.htm/$file/ceh06_final.pdf. 03.01.2012) (Erişim: White, S., Fernandes, A., Rose, M., 2004. Survey for polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) in infant formulae and baby foods. Report No. FD 04/24, December 2004. York, United Kingdom: Central Science Laboratory. WHO, 2007. Principles for evaluating health risks in children associated with exposure to chemicals. World Health Organisation: http://www.who. int/ipcs/features/ehc_children.pdf. (Erişim: 10.01.2012).