EĞİTİMİN HUKUKSAL TEMELLERİ
Hukuk Türk Dil Kurumu'na göre hukuk kelimesi, "Toplumu düzenleyen ve devletin yaptırım gücünü belirleyen yasaların bütünüdür". Hukuk bireylerin eğitim haklarını güvence altına almakla beraber, eğitim öğretimin yapıldığı ortamlarda belli başlı düzenlemelerin yapılmasına ve öğretimin sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilmesine olanak sağlamaktadır. Ayrıca, eğitim ile ilgili ortaya çıkan bazı sorunların çözümünde yine hukuka başvurularak sorunlar çözülmeye çalışılmaktadır.
Eğitim hukuku Eğitim hukuku, aileden başlayarak, okul öncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim, yükseköğretim ve yaygın eğitim kurumlarında yapılan eğitim ve öğretimi düzenleyen kurallardan oluşur. Bir ülkede eğitimde devletin ve bireylerin uyması, uygulaması gereken kurallara eğitim hukuku denir.
Eğitim hakkı Bireylerin doğuştan ve salt insan olmalarından dolayı sahip oldukları ve diledikleri eğitimi alabileceklerini ifade eden insan hakkı
Bazı Uluslararası Belgelerde Eğitim Eğitim sistemiyle ilgili politika ve uygulamaları belirleyen ulusal ve uluslar arası düzeyde düzenlemeler vardır. Türkiye nin üye olduğu ve imza koyduğu uluslar arası belgeler: İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Birleşmiş Milletler Anayasası Çocuk Hakları Bildirgesi Çocuk Hakları Sözleşmesi Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim, Kültür Örgütü (UNESKO) Avrupa Konseyi İnsan Hakları Helsinki Nihai Senedi Paris Antlaşması Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT)
Bazı Uluslararası Belgelerde Eğitim İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinde Eğitim Bu bildirge BM ye üye ülkelerce bütün insanlara tanınan temel hakları kapsar 10 Aralık 1948 de kabul edilen 30 maddelik bildirgenin eğitimle ilgili bazı maddeleri şöyledir: Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakımından eşittirler, Herhangi bir ayrım olmaksızın herkes bu bildirgede belirtilen hak ve özgürlüklerden eşit olarak yararlanır, Herkes vicdan, din, düşünce ve inancını yaşama özgürlüğüne sahiptir, Herkes eğitim hakkına sahiptir. Temel eğitim zorunludur ve parasız olmalıdır, Teknik ve mesleki eğitimden herkes yararlanmalıdır, Yüksek öğretim, yeteneklere göre herkese açık olmalıdır. Çocuğun eğitim tarzını belirlemede ilk olarak aile yetkilidir.
Bazı Uluslararası Belgelerde Eğitim Çocuk Hakları Sözleşmesinde Eğitim 20 Kasım 1959'da Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nda kabul edilmiştir. Çocuk Hakları Sözleşmesi tarihte en geniş kabul gören insan hakları belgesidir. İlk kez 1989 yılında onaylanan sözleşme bugün 191 ülke tarafından onaylanmıştır. Madde 28 1. Taraf Devletler, çocuğun eğitim hakkını kabul ederler ; 2. İlköğretimi herkes için zorunlu ve parasız hale getirirler; 3. Orta öğretim sistemlerini genel ve mesleki nitelikte de olmak üzere çeşitli biçimlerde örgütlenmesini teşvik ederler; 4. Bunların tüm çocuklara açık olmasını sağlarlar ve gerekli durumlarda mali yardım yapılmasını sağlarlar; 5. Uygun bütün araçları kullanarak, yüksek öğretimi yetenekleri doğrultusunda herkese açık hale getirirler; 6. Eğitim ve meslek seçimine ilişkin bilgi ve rehberliği bütün çocuklar için elde edilir hale getirirler; 7. Okullarda düzenli biçimde devamın sağlanması ve okulu terk etme oranlarının düşürülmesi için önlem alırlar; 8. Okul disiplininin çocuğun insan olarak taşıdığı saygınlıkla bağdaşır biçimde olmasının önlemlerini alırlar;
TANZİMAT TAN GÜNÜMÜZE ANAYASALARIMIZDA EĞİTİM Devletin temeli olarak açıklanan anayasanın Türk tarihindeki ilk örneği, bugünkü anlamda bir anayasa olmamasına rağmen, 1808 yılında imzalanan Sened-i İttifak tır. Bu belgeden sonra 1839 da çıkarılan Tanzimat Fermanı nı daha sonra 1856 da çıkarılan Islahat Fermanı takip etmiştir. Bugünkü anlamda ilk anayasa ise (İlk Osmanlı Anayasası) 23 Aralık 1876 da ilan edilen Kanun-i Esasi dir. 1878 yılında resmen yürürlülükten kaldırılmamakla beraber, fiilen uygulamadan kaldırılan Kanun-i Esasi İkinci Meşrutiyet in ilanıyla beraber bazı değişikliklerle beraber 1909 da tekrar yürürlülüğe girmiştir. Daha sonra Kurtuluş Savaşında 21 Ocak 1921 de Teşkilatı Esasiye Kanunu yürürlüğe girmiştir. Kanun-i Esasiyi yürürlükten kaldırılmamakla birlikte, bu anayasa ile egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğu kabul edilmiştir. 1924 Anayasası (Teşkilat-ı Esasiye), 1961 Anayasası ve en son 1982 Anayasası yürürlülüğe girmiştir.
Milli Eğitimle İlgili Bazı Yasalar Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Öğretim Birliği Yasası): 3 Mart 1924 de çıkarılan bu kanun ile tüm okullar Maarif Nezareti ne bağlanmıştır Böylece o zamana kadar süre gelen çok başlılık sorunu ortadan kaldırılmıştır Eğitim ve öğretimde ulusal anlamda bir bütünlük sağlanmaya çalışılmıştır. Bu yasanın arkasından çıkarılan 1924 Anayasası ile de her türlü eğitim ve öğretimin hükümetin gözetim ve denetiminde olacağı, yasa çerçevesinde yapılacağı ve serbest olduğu (Madde 80), her kadın ve erkeğin ilköğretimlerini yapmaları zorunluluğu (Madde 87) getirilmiştir.
Milli Eğitim Temel Kanunu (24/06/1973): 1973 yılında 1739 Sayı ile kanun olarak çıkarılmıştır. Milli Eğitim Temel Kanunu u açıklamak, ne olduğunu anlatmak için kanunun 1. Maddesine bakmak yeterli olacaktır: Bu kanun, Türk milli eğitiminin düzenlenmesinde esas olan amaç ve ilkeler, eğitim sisteminin genel yapısı, öğretmenlik mesleği, okul bina ve tesisleri, eğitim araç ve gereçleri ve Devletin eğitim ve öğretim alanındaki görev ve sorumluluğu ile ilgili temel hükümleri bir sistem bütünlüğü içinde kapsar (Kanunun kapsamı: Madde 1). Öğretmen adaylarının Milli Eğitim Temel Kanunu nda verilen Türk Milli Eğitimi nin amaçları ile Türk Milli Eğitiminin Temel İlkelerini bilmeleri ve mutlak suretle anlamaları gerekmektedir (http://bilecik.meb.gov.tr/kanun/1739.htm)
Milli Eğitim Temel Kanunu: 1970 li yılların başında milli eğitimde model arayışları hızlandı. 1973 yılında bugünkü Türk Milli Eğitim Sisteminin de temellerini oluşturan 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu çıkarıldı.
Türk Milli Eğitiminin Amaçları Türk Milli Eğitimi nin genel amaçları Milli Eğitim Temel Kanunu nun 2. maddesinde gösterilmiştir. 1983 de yapılan değişiklikle birlikte bu amaçlar Türk Milleti nin bütün fertlerini; 1. Atatürk inkılap ve ilkelerine ve Anayasa da ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine bağlı; 2. Türk Milleti nin milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren; 3. Ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yüceltmeye çalışan; 4. İnsan haklarına ve Anayasa nın başlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devleti olan Türkiye Cumhuriyeti ne karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış haline getirmiş yurttaşlar olarak yetiştirmek;
Türk Milli Eğitiminin Amaçları 5. Beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakımından dengeli ve sağlıklı şekilde gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere, 6. Hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip; insan haklarına saygılı; kişilik ve teşebbüse değer veren;topluma karşı sorumluluk duyan; yapıcı, kişiler olarak yetiştirmek; 7. İlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliştirerek gerekli bilgi, beceri, davranışlar ve birlikte iş görme alışkanlığı kazandırarak hayata hazırlamak,onların kendilerini mutlu kılacak bir meslek sahibi olmalarını sağlamak; 8. Böylece bir yandan Türk vatandaşlarının ve Türk toplumunun refah ve mutluluğunu artırmak; öte yandan milli birlik ve bütünlük içinde iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı desteklemek ve hızlandırmak ve nihayet Türk milletini çağdaş uygarlığın yapıcı, yaratıcı seçkin bir ortağı tapmaktır.
Türk Milli Eğitiminin Temel İlkeleri 1- Genellik ve Eşitlik: Irk, zümre, cinsiyet ayrımı yoktur 2- Ferdin ve Toplumun İhtiyaçları: Bireysel yetenekler ve toplumsal ihtiyaçlar önemlidir 3- Yöneltme: Fertler ilgi ve yetenekleri istikamette eğitim görmeye yönlendirilir 4- Eğitim Hakkı: Temel eğitim herkesin hakkıdır. Fertler eğitimlerini yeteneklerine göre sürdürür 5- Fırsat ve İmkan Eşitliği: Her vatandaş istediği eğitimi alır, durumu olmayanlar devletçe desteklenir 6- Süreklilik: Fertlerin genel ve mesleki eğitimlerinin hayat boyunca devam etmesi esastır 7- Atatürk İnkılap ve İlkeleri ve Atatürk Milliyetçiliği:
Türk Milli Eğitiminin Temel İlkeleri 8- Demokrasi Eğitimi: Güçlü, istikrarlı hür bir toplum temel hedeftir 9- Laiklik: Türk Milli Eğitimi nde laiklik esastır 10- Bilimsellik: Eğitim plan, program, araç ve içeriği bilimsel esaslar içinde yürütülür 11- Planlılık: Eğitim, ülkenin iktisadi, sosyal ve kültürel gelişme hedeflerine yöneliktir 12- Karma Eğitim: Okul türüne göre farlılık gösterse de genel eğitim karmadır. 13- Okul ve Ailenin İşbirliği: Aile eğitimin hedeflerine ulaşmada en önemli kurumdur 14- Her Yerde Eğitim: Resmi, özel ve gönüllü kuruluşlar genel eğitime yönelik çalışabilirler
Anayasalarda Eğitim 1924 ANAYASASI Madde 87: 1- Kadın, erkek bütün Türkler ilk öğretimden geçmek ödevindedirler. 2- İlk öğretim Devlet okullarında parasızdır. 1961 ANAYASASI Madde 50: 1- Halkın öğrenim ve eğitim ihtiyaçlarını sağlama Devletin başta gelen ödevlerindendir. 2- İlköğrenim, kız ve erkek bütün vatandaşlar için mecbûridir ve Devlet okullarında parasızdır. 3- Devlet, maddî imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin, en yüksek öğrenim derecelerine kadar çıkmalarını sağlama amacıyla burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar. 4- Devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları, topluma yararlı kılacak tedbirleri alır. 5- Devlet, tarih ve kültür değeri olan eser ve anıtların korunmasını sağlar.
Anayasalarda Eğitim 1982 ANAYASASI Madde 42: 1- Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz. 2- Öğrenim hakkının kapsamı kanunla tespit edilir ve düzenlenir. 3- Eğitim ve öğretim, Atatürk ilkeleri ve inkılâpları doğrultusunda, çağdaş bilim ve eğitim esaslarına göre, Devletin denetimi altında yapılır. 4- Eğitim ve öğretim hürriyeti, Anayasaya sadakati ortadan kaldırmaz. 5- İlköğretim, tüm vatandaşlar için zorunlu,devlet okullarında parasızdır. 6- Özel ilk ve orta dereceli okulların bağlı olduğu esaslar, Devlet okulları ile erişilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenlenir.
Anayasalarda Eğitim 1982 ANAYASASI Madde 42: 7- Devlet, maddî imkânlardan yoksun başarılı öğrenciler için burslar ve başka yollarla yardımlar yapar. Özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır. 8- Eğitim kurumlarında eğitim, araştırma ve inceleme ile ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faaliyetler hiç bir suretle engellenemez. 9- Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında ana dilleri olarak okutulamaz. Okutulacak yabancı diller ile yabancı dille eğitim yapan okulların tâbi olacağı esaslar kanunla düzenlenir.
Hukuk kurallarının hiyerarşik yapısı Bu sıralama soyuttan somuta doğrudur ve sıralamada altta bulunan kural üstte bulunan kurala aykırı olamaz. 1. Anayasa 6. Kararname 7. Yönerge 2. Kanun 5. Yönetmelik 8. Genelge 3. Kanun hükmünde kararname 4. Tüzük
Anayasa Anayasa, bir devletin temel kurumlarının nasıl işleyeceğini belirleyen yazılı belgelerdir. Anayasada, kişilerin temel hak ve özgürlükleri güvence altına alınmıştır. Anayasa, bir devletin kuruluşunu, örgütlenişini, temel organlarının işleyişini ve birbirleriyle olan ilişkilerini, devlet iktidarının el değiştirmesini düzenleyen ve kişilerin hak ve özgürlüklerini güvence altına alan kurallar bütünüdür (Odyakmaz, Kaymak ve Ercan, 2006, 3).
KANUNLAR TBMM iç tüzük kurallarına göre çıkarılan ve toplumsal yaşamı birçok yönde etkileyen yazılı metinlerdir. Kanun yapma yetkisi TBMM ye aittir. Cumhurbaşkanı onayladıktan sonra resmi gazete de yayımlanarak yürürlüğe girer. Eğitimle ilgili kanunlardan birisi 1739 Sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu dur.
KANUN HÜKMÜNDE KARARNAME Olağanüstü durumlarda Bakanlar Kurulu tarafından çıkartılır. Bu hak TBMM tarafından verilmiştir. Kararname hazırlanıp meclisin onayına sunulur. Cumhurbaşkanı onayladıktan sonra yürürlüğe girer. Temel haklar, kişi hakları ve ödevleri ile siyasi haklar ve ödevler hakkında (sıkıyönetim ve olağanüstü haller dışında) kanun hükmünde kararname düzenlenememektedir. Sıkıyönetim ve olağanüstü hallerde, Cumhurbaşkanının Başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulunun kanun hükmünde kararname çıkarmasına ilişkin hükümler saklıdır. Örn: Özel eğitime ihtiyaç duyan bireylerin, Türk Milli Eğitiminin genel amaçları ve temel ilkeleri doğrultusunda, genel ve mesleki eğitim görme haklarını kullanabilmelerini sağlamaya yönelik esasları düzenlemek üzere Özel Eğitim ile İlgili Kararname
TÜZÜKLER Bakanlar kurulu tarafından çıkarılmaktadır. Cumhurbaşkanının onayı üzerine Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girerler. Kanunlardan sonra gelen en güçlü hukuki metinlerdir. Tüzükler Bakanlar Kurulu tarafından kanunlarda konulan genel nitelikteki kuralları açıklamak ve böylelikle onların daha kolaylıkla uygulanabilmesini sağlamak amacıyla çıkarılmaktadır. Örn: MEB Teftiş Kurulu Tüzüğü, Türk Bayrağı Tüzüğü
YÖNETMELİKLER Başbakanlık, diğer bakanlıklar ve kamu tüzel kişileri, kanunlara uygun olarak yönetmelikler hazırlayabilirler. Yönetmelikler, bir (veya birkaç) bakanlık veya bir kamu kuruluşu tarafından, bu kuruluşun görev alanındaki kanun ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak amacıyla çıkartılan hukuk metinleridir (Görgün, 1994, 47). Okul-Aile Birliği Yönetmeliği, Atama ve Yer Değiştirme Yönetmeliği, Öğrenci Disiplin Yönetmeliği, İlköğretim ve Orta Öğretim Kurumları Spor Yarışmaları Yönergesi gibi yönetmelikler,üniversitelerin kayıt ve sınav yönetmelikleri, Yüksek öğrenim kredi ve yurtlar kurumu burs- kredi yönetmeliği
KARARNAMELER Bakanlar Kurulu başta olmak üzere müsteşar ve genel müdürlerden oluşan üst düzeydeki kurullar tarafından hazırlanan metinlere kararname denir. Üst düzeydeki bazı memurların atama metinlerine de kararname denir. Okul yönetici ve öğretmenlerin atama yazılarına aynı ad verilir.
YÖNERGELER Belirli bir konuyla ilgili yapılacak işlemleri ve işlem basamaklarını düzenleyen metinlerdir. Başka bir deyişle bir işin nasıl yapılacağını gösteren metindir. Örn: Toplam Kalite Yönetimi Uygulama Yönergesi, İlköğretim Kurumları, Orta Öğretim Kurumları Spor Yarışmaları Yönergesini, Milli Eğitim Bakanlığı Bayrak Törenleri Yönergesini, Kütüphane haftası kutlama yönergesi
GENELGELER Kanun ve yönetmeliklerin uygulanmasıyla ilgili bazı emir ve duyurular, genelge olarak yazılı metinlerle ilan edilir ve duyurulur. Milli eğitimle ilgili yeni çıkarılan ya da değişiklik yapılan, yasa, tüzük, yönetmelik, yönerge ve genelgeler, her ay yayımlanan Tebliğler Dergisi nde yer alır. Örn: Disiplin Hükümlerinin uygulanması konulu genelge
Referanslar ER, K. O. (2007). Eğitimin Hukuksal Temelleri, Eğitim Bilimine Giriş (Editör: Nuray Saylan). Anı yayıncılık. Ankara, 2007 Akyüz, Y. (1989). Türk Eğitim Tarihi. (Genişletilmiş 3. Baskı). Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Yayınları No:160. Görgün, Ş. (1994). Hukukun Temel Kavramları. (4. Baskı). Ankara: V.Yayınları. Gözler, K. (2005). Anayasalar. (On-line Doküman) WEB: www.anayasa.gen.tr/kanun.htm. Gözler, K. (2006). 1982 Anayasası. (On-line Doküman) WEB: www.anayasa.gen.tr/1982ay.htm. Milli Eğitim Bakanlığı (2006). Milli Eğitim Temel Kanunu. (On-line Doküman) WEB: http://bilecik.meb.gov.tr/kanun/1739.htm. Odyakmaz, Z., Kaymak, Ü., Ercan, İ. (2006). Anayasa Hukuku İdare Hukuku. İstanbul: İkinci Sayfa. Office Of The High Commissioner For Human Rights (2006). İnsan hakları evrensel beyannamesi. (Türkçe Versiyonu) (On-line Doküman) WEB: http://www.unhchr.ch/udhr/lang/trk.htm. UNICEF. Çocuk Hakları Sözleşmesi. (On-line Doküman) WEB: http://www.unicef.org/turkey/crc/_cr23a.html. Türk Dil Kurumu (2006). Sözlük. (On-line Doküman) WEB: www.tdk.gov.tr. Varış, F. (1998). Eğitim Bilimine Giriş. Ankara: Alkım.