Öğretim İlke ve Yöntemleri Edtör: Şeref TAN 14. Baskı
Editör: Doç. Dr. Şeref TAN ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ ISBN 978-605-318-548-2 DOI 10.14527/9786053185482 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Eylül 2007, Ankara 14. Baskı: Ekim 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Özyurt Matbaacılık Büyük Sanayi Zübeyde Hanım Mah. Süzgün Cad. No: 9 İskitler/Altındağ/ANKARA Tel: (0312) 384 15 36 Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13385 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
Bölümler ve Yazarları Ünite 1: Öğretim İlke ve Yöntemleriyle İlgili Temel Kavramlar Doç. Dr. Bülent Güven Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ünite 2: Öğretim Hedeflerinin Belirlenmesi Doç. Dr. Şeref Tan Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Ünite 3: Öğretim İçeriğinin Seçimi ve Düzenlenmesi Uzman Fatma Nur Köksal Bilim Uzmanlığı: Eğitim Teknolojileri, İndiana Üniversitesi, ABD Ünite 4: Öğrenme ve Öğretim İlkeleri Yrd. Doç. Dr. Aynur Pala Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ünite 5: Öğretim Kuram ve Modelleri Prof. Dr. Orhan Akınoğlu Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Ünite 6: Öğrenme Stilleri Yrd. Doç. Dr. Hale Yetim Amasya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ünite 7: Öğretim Yöntem ve Teknikleri Yrd. Doç. Dr. Gülnur Erciyeş İzmir Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Ünite 8: Öğretimin Materyallerle Desteklenmesi Doç. Dr. Şeref Tan Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Ünite 9: Öğretimde Verimlilik Prof. Dr. Behçet Oral Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Ünite 10: Öğretimin Planları Prof. Dr. Abdurrahman Kılıç Düzce Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ünite 11: Öğretmen Nitelikleri ve Yeterlikleri Doç. Dr. Hülya Çermik Yrd. Doç. Dr. Esin Turan Güllaç Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi
vi
İÇİNDEKİLER Önsöz... iii Bölümler ve Yazarları... v İçindekiler... vii ÜNİTE 1 ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİYLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR (ss: 1-35) Giriş... 2 Eğitim... 2 İnformal Eğitim... 4 Formal Eğitim... 4 Örgün Eğtim... 5 Yaygın Eğtim... 5 Öğrenme, Öğretim ve Öğretme... 6 Öğrenme... 6 Öğretim ve Öğretme... 7 Öğretimde İlke, Strateji, Yöntem, Teknik ve Araç-Gereç Kavramları... 10 Öğretimde İlke... 10 Strateji... 11 Yöntem ve Teknik... 11 Araç ve Gereç... 12 Öğretim Hizmetinin Niteliğini Artıran Değişkenlerle İlgili Kavramlar... 13 İpucu... 14 Pekiştirme... 14 Katılım... 15 Dönüt... 16 Düzeltme... 16 Program Kavramı... 17 Eğitim Programı... 17 Öğretim Programı... 18 Ders Programı... 19 Örtük Program... 19 Program Geliştirme ve Program Değerlendirme Kavramı... 20 Özet... 22 Ünite Soruları... 23 KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri... 24 Kaynakça... 35
ÜNİTE 2 ÖĞRETİM HEDEFLERİNİN BELİRLENMESİ (ss: 37-77) Öğretim Hedefleri... 38 Hedeflerin Aşamalı Sınıflandırılması... 39 Bilişsel Alan... 39 Duyuşsal Alan... 49 Psiko-motor (Devinişsel) Alan... 54 Aşamalı Sınıflamaya Uygun Hedef ve Davranış Yazımı... 57 Hedef Yazımında Dikkat Edilecek Bazı Hususlar... 58 Davranış Yazımında Dikkat Edilecek Bazı Hususlar... 60 Öğretim Hedeflerinden Etkin Olarak Faydalanma... 61 Özet... 62 Ünite Soruları... 63 KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri... 64 Kaynakça... 77 ÜNİTE 3 ÖĞRETİM İÇERİĞİNİN SEÇİMİ VE DÜZENLENMESİ (ss: 79-111) Öğretim İçeriğinin Seçimi ve Düzenlenmesi... 81 Disiplinler ve İçerik... 82 Disiplinler ve Çekinceler... 83 İçerik Seçimi... 85 İçerik Seçimiyle İlgili Ölçütler (Ornstein ve Hunkins, 1998)... 86 İçerik Seçerken Cevaplanması Gereken Sorular... 88 İçerik Seçimi İçin Metotlar... 88 Literatür Taraması Yapma... 89 Konu Uzmanlarına Başvurma... 89 İçeriğin Sorumlular Tarafından Belirlenmesi... 90 İhtiyaç Analizi Yapma... 91 İçeriğin Düzenlenmesi... 91 İçerik Düzenlenirken Dikkat Edilecek Hususlar... 92 İçerikte Kapsam... 93 İçerikte Sıralama... 94 İçerikte Devamlılık... 95 İçerikte Denge... 95 İçerik ve Öğretim Süreci... 96 Özet... 97 Ünite Soruları... 99 KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri... 100 Kaynakça... 111 viii
ÜNİTE 4 ÖĞRENME VE ÖĞRETİM İLKELERİ (ss: 113-139) Giriş... 114 Konu Alan Bilgisi... 114 Pedagojik Bilgi ve Beceriler... 115 Öğretmen Deneyimi... 115 Sağlıklı Öğretmen-Öğrenci Etkileşim ve İletişimi... 115 Yüksek Beklenti... 116 İşbirliği Ortamı... 116 Hazır Bulunuşluk... 117 Öğretim Etkinliklerini Öğrenci İlgilerine Dayandırma... 118 Motivasyon... 118 Dersin Hedeflerinden Haberdar Etme... 118 Aktif Katılım... 119 Öğrenci Sorumluluğu... 119 Anlamlı Materyal... 120 Dönüt... 120 Ekonomiklik... 121 Fazla Duyu Organına Hitap Etme... 121 Zengin Konu İçeriği... 122 Özel İletişimde Güvenlik... 122 Teknolojinin Kullanımı... 122 Anlamlı Tekrar... 123 İpuçları... 123 Pekiştireçler... 123 Aşamalılık... 124 Mantık... 125 Uygulama Fırsatları... 125 Değerlendirme... 126 Özet... 128 Ünite Soruları... 128 KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri... 129 Kaynakça... 139 ÜNİTE 5 ÖĞRETİM KURAM VE MODELLERİ (ss: 141-194) Giriş... 143 Okulda Öğrenme Modeli (Carroll)... 143 Yetenek... 143 Öğretimden Yararlanma Yeteneği... 144 Sabır/Sebat... 144 Fırsat... 144 Öğretimin Niteliği... 144 Tam Öğrenme Modeli (Bloom)... 144 Öğrenci Nitelikleri... 145 Öğretim Hizmetlerinin Niteliği... 146 Öğrenme Ürünleri... 148 Tam Öğrenme Modelinin Uygulanışı... 148 Öğretim Durumları Modeli (Gagne)... 149 ix
Çoklu Zekâ Kuramı (Gardner)... 151 Çoklu Zekâ Kuramı Hangi Temellere Dayanır?... 152 Çoklu Zekâlar ve Öğrenme Yolları... 153 Sözel-Dilsel Zekâ... 153 Mantıksal-Matematiksel Zekâ... 153 Görsel-Mekânsal-Uzamsal Zekâ... 153 Bedensel-Kinestetik Zekâ... 154 Müziksel-Ritmik Zekâ... 154 Sosyal-Kişilerarası Zekâ... 154 Kişisel-Öze Dönük Zekâ... 154 Doğa Zekâsı... 154 Dersleri Çoklu Zekâ Kuramına Göre Planlarken Dikkat Edilmesi Gereken Temel Noktalar... 155 Çoklu Zekâyı Sınıfta Uygulama ve Modeller... 155 Önerilen Çoklu Zekâ Uygulama Aşamaları... 156 Çoklu Zekâ Kuramının Avantajları... 156 Çoklu Zekâ Kuramının Sınırlılıkları... 157 Çoklu Zekâ Kuramında Ölçme ve Değerlendirme... 157 Yapılandırmacılık (Piaget, Vygotsky)... 158 Beyin Temelli Öğrenme (Caine and Caine)... 163 Beyne Dayalı Öğrenmenin 12 Temel İlkesi... 164 Probleme Dayalı Öğrenme (Dewey)... 165 Probleme Dayalı Öğrenmenin Temel Adımları... 166 İşbirlikli Öğrenme (Vygotsky)... 169 İşbirliği İçin Gerekli Şartlar... 169 İşbirliğine Dayalı Öğretim Teknikleri... 170 Özet... 173 Ünite Soruları... 175 KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri... 176 Kaynakça... 194 ÜNİTE 6 ÖĞRENME STİLLERİ (ss: 195-260) Giriş... 196 Öğrenme Stilleri ve Tanımları... 198 Görsel/İşitsel/Kinestetik Öğrenme Stilleri... 203 Herrmann ın Beyin Üstünlük Ölçeği... 206 David Kolb un Deneyimsel Öğrenme Teorisi ve Öğrenme Stilleri Modeli... 207 Honey ve Mumford un Öğrenme Stilleri... 216 Myers-Brigs Tip Göstergesi... 219 Filder-Silverman ın Öğrenme Stili Modeli... 224 Dunn ve Dunn ın Öğrenme Stili Modeli... 228 Öğrenme Stilleri Konusunda Öğrencilere Öneriler... 233 Öğrenme Stilleri Konusunda Öğretmenlere Öneriler... 233 Özet... 234 Ünite Soruları... 235 KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri... 236 Kaynakça... 258 x
ÜNİTE 7 ÖĞRETİM YÖNTEM VE TEKNİKLERİ (ss: 261-364) Giriş... 263 Öğretimde Strateji, Yöntem ve Teknik İlişkisi... 264 Öğretim Stratejileri... 265 Sunuş Yolu ile Öğretim Stratejisi... 265 Buluş Yolu ile Öğretim Stratejisi... 268 Araştırma-İnceleme Yolu ile Öğretim Stratejisi... 270 Öğretim Yöntem ve Teknikleri... 273 Yöntem Seçimini Etkileyen Faktörler... 273 Öğretim Yöntemleri... 274 Anlatım Yöntemi... 275 Etkileşimli Anlatım... 277 Tartışma... 277 Sempozyum... 279 Panel... 279 Zıt Panel... 279 Münazara... 279 Forum... 280 Seminer... 280 Örnek Olay İncelemesi... 281 Problem Çözme... 283 Proje Temelli Öğretim... 286 İşbirliğine Dayalı Öğrenme... 287 Gösterip Yaptırma... 291 Karşılıklı Öğretim... 292 Grupla Öğretim Yöntem ve Teknikleri... 297 Soru-Cevap... 297 Rol Oynama... 302 Drama Yöntemi... 304 Yaratıcı Drama... 306 Benzetim Tekniği (Simülasyon)... 307 Beyin Fırtınası... 309 Mikro-Öğretim Yöntemi... 310 Altı Şapkalı Düşünme... 311 Deney... 313 Bireysel Öğretim Yöntem ve Teknikleri... 314 Bireyselleştirilmiş Öğretim... 314 Programlı Öğretim... 315 Bilgisayar Destekli Öğretim... 316 Sınıf Dışı Öğretim Teknikleri... 317 Gözlem Gezisi... 317 Görüşme... 318 Sergi... 319 Nitelikli Öğretmen... 320 Özet... 326 Ünite Soruları... 328 KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri... 330 Kaynakça... 363 xi
ÜNİTE 8 ÖĞRETİMİN MATERYALLERLE DESTEKLENMESİ (ss: 365-412) Öğretimin Materyalle Desteklenmesi... 366 Öğretimde Araç Gereç Kullanımının Sağlayacağı Faydalar... 370 Öğretim Sürecinde Kullanılabilecek Temel Materyaller... 372 Ders Kitabı... 372 Ünite Dergileri, Hikâye Kitapları... 373 Gösterim Tahtaları... 373 Öğretmen ve Öğrenci İşbirliğiyle Hazırlanan Basit Materyaller... 375 Gruba Özgün ve Güncel Materyaller Hazırlama... 376 Zihin Haritaları, Kavram Haritaları ve Bilgi Haritaları... 378 Bulmacalar... 380 Grafikler... 386 Gerçek Nesne ve Modeller... 386 Görsel İşitsel Araçlar... 387 Video ve Televizyon... 387 Bilgisayar ve Öğretimsel Yazılım Programları... 387 Öğretim Kuram ve Modellerinde Materyal Kullanmanın Önemi... 388 Öğretimin Etkililiğini Arttırmada Materyal Kullanımı... 392 Özet... 393 Ünite Soruları... 393 KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri... 394 Kaynakça... 410 ÜNİTE 9 ÖĞRETİMDE VERİMLİLİK (ss: 413-446) Giriş... 414 Öğrenme Niteliğini Belirleyen Değişkenler... 415 Öğrenci Nitelikleri... 415 Öğretim Hizmeti Niteliği... 419 Öğretim Yönetimi... 424 Öğretim Etkinliklerini Planlama... 424 Etkili İletişim... 425 Güdülenme... 427 Öğretimin Değerlendirilmesi... 428 Özet... 430 Ünite Soruları... 431 KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri... 435 Kaynakça... 445 xii
ÜNİTE 10 ÖĞRETİMİN PLANLARI (ss: 448-488) Öğretimi Planlamanın Gereği ve Önemi... 448 Planlama... 449 Plan Hazırlamada Yapılacak İşlemler... 450 Öğretmenin Kendini Geliştirmesi... 450 Çevreyi Tanıma... 451 Yöntem/Teknikleri Belirleme... 451 Araç Gereç ve Materyal Hazırlama... 452 İş Takvimi ve Yıllık Çalışma Planı... 453 Ünitelendirilmiş Yıllık Plan... 454 Günlük (Ders) Planı Hazırlama... 457 Gezi-Gözlem Planı... 461 Deney Planı... 461 Özet... 461 Ünite Soruları... 463 KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri... 465 Ekler (Plan Örnekleri)... 469 Kaynakça... 486 ÜNİTE 11 ÖĞRETMEN NİTELİKLERİ ve YETERLİKLERİ (ss: 493-525) Bilgi Toplumu ve Öğretmenin Değişen Rolü... 495 Bir Meslek Olarak Öğretmenlik... 496 Öğretmen Nitelikleri ve Yeterlikleri... 498 Kişisel ve Mesleki Değerler-Mesleki Gelişim... 500 Öğrenciyi Tanıma... 504 Öğrenme ve Öğretme Süreci... 505 Öğrenmeyi, Gelişimi İzleme ve Değerlendirme... 510 Okul, Aile ve Toplum İlişkileri... 512 Program ve İçerik Bilgisi... 514 Özet... 516 Ünite Soruları... 517 KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri... 518 Kaynakça... 528 xiii
xiv
ÜNİTE 1 ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİYLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR ------------------------------------------------------------------------------------------------- Doç. Dr. Bülent GÜVEN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Giriş Eğitim İnformal Eğitim Formal Eğitim Örgün Eğitim Yaygın Eğitim Öğrenme, Öğretim ve Öğretme Öğretimde İlke, Strateji, Yöntem, Teknik ve Araç-Gereç Kavramları Öğretimde İlke Strateji Yöntem ve Teknik Araç ve Gereç Öğretim Hizmetinin Niteliğini Artıran Değişkenlerle İlgili Kavramlar İpucu Pekiştirme Katılım Dönüt Düzeltme Program Kavramı Eğitim Programı Öğretim Programı Ders Programı Örtük Program Program Geliştirme ve Program Değerlendirme Kavramı Özet Ünite Soruları KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri Kaynakça
2 Öğretim İlke ve Yöntemleri GİRİŞ Eğitim sürecinde, bireylerin ve genç üyelerin içinde yaşadıkları topluma sağlıklı ve verimli bir biçimde uyum sağlamalarına yardımcı olmak amaçlanmaktadır. Bu uyumun sağlanabilmesi için ise öncelikle bireylerin yetenekleri belirlenir ve eğitim yardımıyla en üst düzeye kadar geliştirilmeye çalışılır. Bu işlemler gerçekleştirilirken eğitim sisteminin belirlenmiş olan amaçları rehber alınır ve bu doğrultuda bireylerin davranışlarının değiştirilmesi için gayret gösterilir. Sürekli şekilde gelişen kültürel yapı ve değerlerin içerisinde bulunan genç üyeler, süreç içerisinde eğitimin de yardımıyla kültürel yapı ve değerlerine esneklik kazandırırlar. Bu yolla içinde bulundukları koşullara daha kolay uyum sağlayarak, gelişime açık yeni yapılar ortaya koyarlar. Bu açıklamadan anlaşılacağı üzere eğitim yalnızca bilgi, beceri ve davranış değişikliği sağlamakla kalmaz bunun ötesinde, toplumun devamlılığını ve gelişmesini destekleyecek değerlerin üretilmesini, mevcut yapının bozulmasını önlemek ve bu yapıları özdeşleştirmek gibi işlevleri de yerine getirir. Toplumun genç üyelerinin eğitim düzeyi, duygu ve fikirleri, ahlaki özellikleri geliştikçe, gelecek nesillere verilecek eğitim daha nitelikli duruma gelecek beraberinde toplumun kültürü de gelişecektir. Bundan sonraki başlıklarda toplumların ve bireylerin gelişiminde en etkili faktör olan eğitim ve ilgili diğer kavramlar tanıtılmaktadır. EĞİTİM Bireyde kendi yaşantıları yoluyla davranış değişikliği oluşturma süreci olarak tanımlanan eğitim kavramı, en genel anlamıyla bireyleri belli amaçlara göre yetiştirme sürecidir ve bu süreçten geçen bireyin kişiliğinin olumlu yönde değişmesi beklenir. Varış (1996) kişiliğin yanı sıra kişinin amaçlarının, bilgilerinin, davranışlarının, tavırlarının ve ahlak ölçülerinin de eğitim süreciyle değiştiğini açıklayarak bu tanımı desteklemiştir. Eğitim kavramına ilişkin literatürde çok sayıda uzmanın tanımı olduğu söylenebilir. Örneğin, Ertürk (1993), eğitim kavramını bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla, kasıtlı ve istendik yönde değişme meydana getirme süreci olarak tanımlarken, Demirel (1999), bu süreçteki kasıtlı kültürleme ifadesine dikkat çeken benzer bir tanım yapmıştır. Gürkan (1999) da, eğitim kavramına ilişkin yaptığı tanımda bireyin içinde yaşadığı toplumda davranış biçimleri edindiği süreçler toplamının eğitim olarak adlandırılması gerektiğini vurgulamaktadır (Gürkan,2004). Yukarıda ifade edildiği üzere alanyazında yer alan çok sayıda tanımını incelemenin mümkün olduğu eğitim kavramının gerçekleştirilmiş olan tanımlarında dikkat çeken ortak hususlar ise;