Çevre Dergisi ERZURUM KENTİ ÇÖP DEPOLAMA ALANININ DOĞAYA KAZANDIRILMASI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Yrd.Doç.Dr. Ilgar KIRZIOĞLU Aıaıürk ü. Müh Fak Çevre Müh Böî.Erzıırum Anahtar Kelimeler: Katı Artık, Depolama Alanı, Cepkeni, Doğaya Kazandırma ÖZET Oluşagelen nüfus artışı ve kentleşme olgusu katı artık ve çöp üretimini de beraberinde getirmekledir. Toplum yaşamı daha modernleştikçe, tüketim alışkanlıklarının artması, değişmesi ile katı artık üretimi daha fazla olmaktadır. Üretilen katı artıklar birçok belediye kuruluşlarınca doğada geniş alanlarda, herhangi bir değerlendirme işlemi yapılmaksızın terk edilmektedir. Bu çöp alanları doğada peyzajda onarımı, kendi kendini yenilemesi hayli uzun bir zaman alan büyük mekan birimlerini oluşturmaktadır. Birçok yönlü çevre sorunu oluşturan bu alanların tekrar doğaya kazandırılması, gerekli peyzaj onarım düzenlemelerinin yapılması gerek ekolojik ortamı gerek toplum sağlığını koruma ve kent yakın çevresi rekreasyonel mekan birimlerini arttırma bakımından her geçen gün önem kazanmaktadır. GİRİŞ Çağımı/.ın olgusu olan nüfus artışı ve beraberinde getirdiği kentleşme eylemi ile birlikte kentlerde katı artık, çöp üretimi artmaktadır. Halk dilinde "çöp" olarak bilinen katı artıklar yerleşim merkezlerimiz için önemli çevre sorunu teşkil etmektedir (Curi. 1988). İnsan ve hayvanların yaşam aktivitelerini devam ettirmelerinde onaya çıkan, normal şanlarda katı cisim özelliği taşıyan, kullanım dışı, istenmeyen materyallere "katı artık" denir (Ergim, 1990). Evlerden çıkan çöpler, ticari ve endüstriyel faaliyetler sonunda ortaya çıkan artıklar, madencilik ve tanınla ilgili-çalışmalarda, su tasfiye tesislerinde ortaya çıkan artık maddeler "katı artık" olarak tanımlanmaktadır (T.Ç.S., 1991). İnsanların günlük faaliyetleri sonucu ortaya akıc! olabilecek kadar sıvı içermeyen her türlü işe yaramaz, istenmeyen veya atılmış-malzeme katı artıklar içinde değerlendirilmektedir (Karpuzcu, 1988). Katı artıklann depolanma alanları, çöplükler genellikle kentlerin yakın çevrelerinde, iskan dışı alanlarda, akarsu kenarlannda, vadilerde yer aldırtmaktadırlar. Buralarda birçok belediyelerce açıkta depolama ile katı artıklar doğaya terk edilmektedir. Bu tür alanlar, nüfusu fazla olmayan küçük yerleşim birimleri için, doğanın kendi kendini yenilemesi ile kullanım dışı kalan depolama alanları da doğada kendiliğinden kaybolabilmekte idi. Ancak nüfus artışı ve aşırı kentleşme olgusu nedeni ile fazla miktarda artan katı artık birikimleri kent çevrelerinde çok daha geniş alanlar kaplamakta ve sonuçta hava, su, toprak kirliliklerine yol açan önemli birer çevre sorunu oluşturmaktadırlar. Aynca, katı artık depolamasının yer değiştirerek yeni bir yerde oluşturulması sonucu terk edilen eski depolama alanlan, çöplükler hiçbir şekilde değerlendirilmemekte, kullanım dışı kalmış, doğadan, peyzajdan koparılmış mekan parçaları olarak görülmektedirler..buralar da çevre sorunu oluşturan alanlar olarak değerlendirilebilinmektedirler. Katı artık depolaması yapılmayarak terk edi- Şekil-l: Erzurum kenti, mevcut ve önerilen çöp depolama alanlarının konumu. 1- Mevcut çöp depolama alanı 2- Önerilen çöp depolama alanı [25j
Ekoloji len eski depolama, çöplük alanları, yapılacak özel peyzaj düzenlemeleri ile doğal çevre ortamlarıyla bütünleşebilecekleri gibi yakınlarındaki kent halkı için sorun yaratan bir ortamın bertaraf edilmesi yanısıra yeni birer mesire alanı kazandınlabilmesi, güzellik, değer kazanmaları bakımından da önem taşımaktadır. Erzurum kenti katı artık depolama alanı, kent çöplüğü, Erzurum kentinin konumuna göre 9 km kadar uzaklıkta, Çat ilçesi karayolu yakınında, Dutçu deresi mevkiinde yer almaktadır (Şekil-1). Mevcut durumda takriben 4 ha. kadar genişlikte bir alan üzerinde yayılmış bulunan katı artık depolama alanı, aynı zamanda kent üzerindeki hakim rüzgar yönünde de (güneybatı) yer almaktadır. Rüzgarlı havalarda depolama alanından havalanan, savrulan kağıt, poşet, karton parçaları çevre tarım ve otlak alanlarına da yayılarak çeşitli sorunlara yol açmaktadırlar (Kırzıoğlu, 1992). Sürekli sorun oluşturagelen mevcut katı artık depolama alanı 6 yıldan beri kullanılmakta olup yakın bir gelecekte, yeni bir depolama alanının yer seçimi yapılarak gerçekleştirilmesi ile terk edilecektir. Atatürk Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü, Erzurum İli Çevre Müdürlüğü ve Erzurum Belediyesinin ilgili görevlileri ile birlikte yapılan araştırmalar sonucu yeni bir depolama alanı saptanmış olup, maddi olanakların elvereceği ölçüde çağdaş anlamda kent katı artıklarının tartılması, ayrıştırılması, kompostlaştırılması, geri kazanılması, depolanması çalışmaları sürdürülmektedir. Böylece yakın bir gelecekte terk edilecek olan mevcut depolama alanının öneri bir peyzaj düzenlemesi çalışması, ile tekrar doğaya kazandırılması hayli önemli bir konu olarak değerlcndirilebüinmektedir. Aynı zamanda kent çevresindeki,mesire alanlarının azlığından yakınan kent halkı için de Resim-2: Katı artık depolama alanından diğer bir gorii- nüş. Resim-1: Erzurum kenti katı artıklarının depolandığı Dutçu Deresi mevkiinin mevcut görünümü Resim-2.1: Aynı arazinin doğaya tekrar kazandırılmasın- da oluşturacağı görünüş. Resim-1.1: Aynı arazinin öneri peyzaj düzenlemesi çalışmaları ile kazanacağı görüntü.
Çevre Dergisi yeni bir mesire alanının kazandırılması bakımından da memnuniyet verici olacaktır. MATERYAL VE METOD Erzurum kenti 300.000'e yakın nüfusu ile yakın bir gelecekte "Büyükşehir Belediyesi" sıfatına sahip olmaya aday kentlerimizden biri durumundadır. Aynı zamanda Doğa Anadolu'da sosyoekonomik, ticaret, kültür ve eğitim bakımından önemli bir merkezi oluşturmaktadır. Üniversite ve kolordu kenti olması nedeni ile oldukça fazla miktarda katı artık üretimi de oluşagelmektedir. Erzurum kentinin katı artık toplama, taşıma ve depolama işlemleri Erzurum Belediyesi Temizlik İşleri Müdürlüğü elemanları ve araçlan ile yapılmaktadır. Yaz aylannda, günde ortalama 400 ton civannda, kış aylannda ise, kül ve cüruf fazlalığı nedeniyle günde ortalama 600 ton civannda Resim-3: Çuk geniş bir alan üzerinde yayılmış bulunan katı artıkların hoş olmayan görünümleri. katı artık nıiktan kent halkı tarafından üretilmektedir (E.B.T.İ.M., 1993). Katı artıkların toplanıp, taşınıp, depolanması yeşilli kapasitedeki ve çeşitli ieknik donatılara sahip araçlar ile yaz-kış, cumartesi ve pazar günleri, resmi ve bayram günleri dahil hergün, kentin bütün semtlerine, günde 2 sefer olmak üzere yapılmaktadır. Erzurum kent merkezinin, üniversitenin, kentteki askeri tesislerin katı artıklarının yanısıra, kente yakın yerleşim birimleri olan Dadaşkent (mevcut durumda 30.000 kişi), Dadaşköy (3 bin kişi), Ilıca (15.000 kişi), Dumlu (8.000 kişi) yerleşim birimlerinin de katı artıkları Erzurum Belediyesinin personeli ve araçlan ile toplanarak taşınmakta ve aynı depolama alanında depolanmaktadır (E.B.T.İ.M, 1993). Katı artık depolama işlemi bir ara istasyon kullanılmaksızın direkt olarak Dutçu Deresi mevkiinde yapılmaktadır. Depolama alanında "açıktaserbest depolama" yapılmakta olup, herhangi bir ayıklama, geri kazanma veya değerlendirme işlemi yapılmamaktadır. 6 yıldan beri kullanılmakta olan Dutçu Deresi katı artık depolama alanında depolama, çöp dökümü ve biriktirimi, Palandöken dağlarından Erzurum ovasına, Karasu çayına doğru akmakta olan Dutçu deresi vadisi boyunca ve kenar alanlarında yapılmaktadır. Erzurum kenti katı artıklarının içeriğinin belirlenmesi amacı ile Atatürk Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Böliimün'ce kent bütününde "çöpkent" yöntemi kullanılmaktadır. Çöpkent yöntemine göre, kentteki mahalleler sosyo-ekonomik gruplarına göre gruplandınlmaktadırlar. Her grup birimi içinden seçilen mahallenin çöp depolama biriminden farklı zaman aralıklarında alman örnekler katı artık lahoratuannda analiz edilerek bulgular kaydedilmektedir (A.Ü.M.F.Ç.M.B., 1993). Kesim-3.1: Aynı arazinin ileriki yıllarda öneri bir mesire alanı olması ile oluşturacağı doğa ile bütünleşmiş görünümü. BULGULAR VE TARTIŞMA Yapılan çöpkent ve katı artık laboratuarı analizleri sonucunda kentte toplanan katı artıkların organik madde içerikleri, semtlere göre %36 ile %62 arasında değişmektedir. Kompostlanabilir madde özelliğini taşıyan bu organik artıklar bitki verimliliği için de yeterli düzeyde görülmektedir (Erdin, 1990) -[27]
Ekoloji ^^^^» / m^.vfiv.-isifis <^ı <k. %, - 'v &$ : yi^. fa r^ -5- >;> ' '^yf&z u ^-A'.i.7"v:x>*.*K w. &/ Vçje tnsyon Kültür toprağı Toprnb altı 75 v T V! Çöp malery«li ^.^3 Geçifîm siz tabaka " ^^ Mevcut tarjrnv ald $Qku-2 SONUÇ VE ÖNERİLER Erzurum kenti katı artıkları için öneri bir depolama alanı kentin kuzey yönü tarafında, hakim rüzgar yönünün aksi tarafında, oldukça geçirimsiz jeolojik özelliğe sahip bir alan üzerinde kantar, ayıklama, geri kazanma ve kompostlama işlemleri tasarlanarak planlanmaktadır (Karpuzcu, 1988; Peavy, Rowc, Tchobanoglous, 1988; Wentz, 1989). Mevcut durumdaki Dutçu Deresi mevkiindeki depolama alanının kullanım dışı bırakılması durumunda, buranın tekrar doğaya, peyzaja geri kazandırılması yerinde bir çalışma olacaktır. Öncelikle mevcut katı artık birikintilerinin yayılması, olası metan gazı patlamalarını önleyici gaz ve sızıntı sulan drenaj borularının döşenmesi, inşaat makinalan ile gerekli yayılmanın homojenleştirilmesi yapılmalıdır (Şekil-2) (Erdin, 1990; Wentzs, 1989). Ayrı bir yerden verimli kültür toprağının taşınarak çöp alanları üzerinde gerekli dolgu katmanlarının oluşturulması sağlanmalıdır. Toprağın daha
Çevre uergisi sonraki işlevlerdeki kalınlığı dikilmek istenen bitkinin kök derinliğine göre seçilir (Şekil-3) (Güney, Demirtaş, 1991) (K.A.K.Y., 1991). Tepelik alanlarda, yer yer eğirnlendirilmiş yerlerde teraslamalar kültür toprağı ile örtülmelidir (Şekil-4) (Güney, Demirtaş, 1991; Rainey, 1992). Gerekli toprak yayma, düzenleme işlemleri yapıldıktan sonra arazinin tekrar bitkilendirilmesi, re-vejetasyon işlemi yapılmalıdır. Öncelikle arazinin tamamı üzerinde çim ve yoncagiller (graminae, leguminae) karışımlarının ekimleri sağlanılmalıdır. Böylelikle olası erozyon ihtimalleri azaltılabilecek aynı zamanda toprak zenginleşebilecek ve ikinci plantasyon aşamasına hazırlanacaktır. Bu arada yamaçlar ve eğimli kısımlar ise bodur bitki türleri ile örtülebilir. Kültüre alınan bu arazinin ilerideki kullanım amaçlarına göre örtülenmesi gerekmektedir: -Tarımsal kullanımlar için: l m kültüre elverişli toprak, humus, miktarı 0.4 m. -Çim sahası için: Ham toprak yeterli (20-30 cm), humus ıniktan 0. l m. -Ağaç ve yeşillendirme için: Toplam 1.5 m. toprak tabakası ve bunun 0.3 m.si ana toprak olmalı. İyi ve başarılı yeşillendirme için öncü bitki türleri bunların oluşturduğu biyotopoda daha duyarlı, fazla istekli bitkiler dikilmelidir. Bitki aralıkları birer metre olmalıdır (Erdin, 1992). Diğer bitkilendirme çalışmalarında; yörenin ekolojik özelliğine, yer aldırılacak fonksiyonlara göre ağaç, ağaççık, çalı türleri ile bitkilendirme yapılmalıdır. Erzurum kenti katı artık depolama alanının, sözkonusu çalışmalar sonunda, mevcut durumda Jcent çevresinde az sayıda bulunan mesire alanlarına ek bir mesire alanı olarak düzenlenmesi ile kent halkının da ihtiyacı doğrultusundaki peyzaj düzenlemesi çalışmalarını oluşturacaktır (Resim-1, Resim-3.1). A RESEARCH FOR GAINING THE SOLID WASTE DEPOT AREA OF ERZURUM CITY TO NATURE SUMMARY Production of solid waste relates with population increase and urbanization. As there is modernization in social life there is an increase in solid waste production. The produced solid wastes are stored and left in large öpen spaces in nature by many mum'cipal foundations without any treatment. These solid waste areas form large space units in nature, in landscape which can take quite a long time for renewing themselves. Re-gaining these environmental problematic areas to nature, making their landscape repairing studies are getting importance from the points of view of both preserving the ecological condition and social health and in increasing the recreational space units around the cities. KAYNAKLAR 1) CURI.K., 1988, Katı Artıklar. Çevre ve İnsan, Yıl: 3, Sayı: 9. S: 7-16, Başbakanlık Çevre Genel Müdürlüğü, Ankara. 2) DEMİRTAŞ, Z., GÜNEY, M.A., 1991, "Urban Was(e Problem in İzmir And Solution Proposals with Landscape Architectural Precautions", International Symposium on Urban Ecology, p: 271-274, îzmir. 3) ERDİN, E., 1990, Çöp ve Katı Artıklar Ders Notlan, s: 204-315, Dokuz Eylül Üniversitesi, Müh.-Mim. Fak. Çevre Mühendisliği Bölümü, Bornova, îzmir. 4) ERDİN, E., 1992, "Çöp ve Katı Atık Depolama Yerlerinin Yeniden Düzenlenmesi ve Yeşil lendirilmesi", Ekoloji Çevre Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 5, s: 48, İzmir. 5) ERGUN.O.N., 1990, Katı Artıklar Ders Notlan, Ondokuzmayıs Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Samsun. 6) KARPUZCU.M., 1988, "Kan Artıklar", Çevre Mühendisliğine Giriş, İstanbul Teknik Üniversitesi, Sayı: 1356, s: 126-143, İstanbul. 7) KIRZIOĞLU, I., 1992, "Erzurum Kentinin Katı Artıklar Sorunu", TRT Röportajı, Erzurum. 8) PEAVY, H.S., ROWE, D.R., TCHOBANOGLOUS, G., 1988, Solid Waste, Environmental Kngineering, p: 573-677, Mc Graw-Hill Book Co., N.Y., U.S.A. 9) RAINEY,R.M., 1992, Idyl auf MÜH: Byxbee Park, Gartcn und Laaschafc, N: 10, s: 13-16, Münchcn, Ccnnany. 10) VESILIND.P.A., 1975, Environmental Pollution And Control. Ann Arbor Science, Michigan. U.S.A. 11) WENTZ,C.A., 1989, Landfıll Disposal, Hazardous Waste Management, p: 307-344, Mc Graw-Hill Book Co., N.Y.. U.S.A. 12) A.Ü.M.F.Ç.M.B., 1993- Atatürk Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü verileri, Erzurum. 13) E.B.T.İ.M., 1993- Erzurum Belediyesi Temizlik İşleri Müdürlüğü verileri, Erzurum. 14) K.A.K.Y., 1992- Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, Türk Çevre Mevzuatı, Cilt: H, s: 1051-1068, Türkiye Çevre Sorunları Vakfı Yayını, Ankara. 15) T.Ç.S., 1991- Türkiye'nin Çevre Sorunları, "Katı Atıklar", s: 387-413, Türkiye Çevre Soranları Vakfı Yayını. Ankara. 29