Bölüm 2 Mühendislik ekonomisi kararları TOS 408 Ekonomi
2 Giriş Birinci bölümde gider mühendisliği ve değer mühendisliği konuları sunulmuştur. Bu bölümde ve sonraki bölümlerde mühendislik ekonomisiyle ilgili bilgiler verilecektir. Bir mühendis öncelikle bir teknik elemandır, belirli amaçlara ulaşmayı hedefler.
3 Giriş Bu amaçlar aynı zamanda firmanın da hedefleridir. Bu hedeflere ulaşırken ulaşılan sonuçların firma açısından bir anlam ifade etmesi için ekonomik (feasible-uygun) olmaları gerekir. Eğer ulaşılan sonuçlar ekonomik değilse firma bunları gerçekleştirmek istemez.
4 Ekonomik Kararlar Mühendis daima bir ekonomik çerçeve içerisinde hareket eder. Dünyayı bir bütün olarak dikkate aldığımızda karşımıza dünya ekonomisi çıkar. Dünya ekonomisi Amerikan, Japon, Alman, Rus, İtalyan, Türk vb. milli ekonomilere bölünmüştür.
5 Ekonomik Kararlar Her milli ekonomi diğer bir milli ekonomiden büyüklük, gelişmişlik, teknolojik seviye, sermaye birikimi, beşeri sermaye, emeğin kalitesi, verimlilik, tabii kaynaklara hâkim olma, ihracat, ithalat, kişi başına düşen milli gelir, gelir dağılımı, iç ve dış borçları, sektörlerinin yapısı, vergi sistemi gibi konularda farklılık gösterir. Milli ekonomiler; gelişmiş ekonomiler, gelişmekte olan ekonomiler ve az gelişmiş ekonomiler olarak da gruplara ayrılır.
6 Ekonomik Kararlar Milli ekonomilerde sanayi, enerji, tarım, ulaşım, sağlık hizmetleri gibi sektörlerden oluşur. Bu sektörler de alt sektörlere ayrılır. Mesela sanayi sektörü; oto üretim sanayi, dayanıklı tüketim malları sanayi, üretim makineleri sanayi gibi gruplara ayrılır. Sektörler üretimin tipine göre sınıflandırılırlar ve işletmelerden meydana gelir.
7 Ekonomik Kararlar İşletmeler; mal ve hizmet üretmek üzere kurulan teknik birimlerdir. Mühendis; işletmelerde görev alan, mal veya hizmet üretiminde teknik yönü ağırlıklı olan kişidir. Her bir mühendisin bir uzmanlık sahası vardır ve bu da almış olduğu eğitime sıkı sıkıya bağlıdır. Mühendislerin, ellerindeki kıt kaynakları ekonomik, etkin bir şekilde kullanarak üretimde bulunmaları gereklidir.
8 Ekonomik Kararlar yeni bir tesis kurmak, yeni bir üretim hattı tasarlamak ve uygulamak, yeni bir ürün üretimi gerçekleştirmek, mevcut tesisin yenilenmesi, yenileme yatırımlarının yapılması, verimlilik çalışmalarının yapılması, hareket ve zaman etütleri, çevre, kalite, ar-ge çalışmaları ve işletme içi eğitim gibi çalışmalar mühendislerin ekonomik olarak faaliyet alanlarından bazılarıdır.
9 Ekonomik Kararlar Bir endüstri mühendisinin çalışmaları, ders kapsamında da yer yer göreceğiniz bir makine seçiminden, bir tezgah alımından çok daha karmaşık ve önemlidir. Bir tesis kurulumu, bir hattın dizaynı, bir projenin seçimi yanlış yapılırsa çok fazla zamana ve maliyete neden olabilir. Bu nedenle bir firmada alınan ekonomik kararlar firmanın gelecekteki pozisyonunu belirlemektedir.
10 Mühendislik Ekonomisi Kararları Firmalarda birçok konuda mühendislik ekonomisi kararlarının alındığını daha önce söylemiştik. Orta ve büyük ölçekli firmalarda daima bir proje araştırma ve geliştirme bölümü bulunur. Bu bölüm aktif bir şekilde yeni fikirleri, yeni projeleri, yeni şans imkânlarını ve teşebbüsleri araştırır ve önemli olanları uygulamaya koyar.
11 Mühendislik Ekonomisi Kararları Genellikle bu projeleri şu bölümler adı altında sınıflandırabiliriz: Makine-teçhizat ve üretim prosesi seçimi, Makine-teçhizat yenileme, Yeni ürün geliştirme ve kapasite artırımı, Maliyetleri azaltma, Servis geliştirme projeleri.
12 Makine-teçhizat ve proses seçimi Bir mühendisin en çok karşılaşacağı ve ekonomiklik analizi yapacağı sahalardan birisi makine-teçhizat ve proses seçimidir. Firma belirlediği amaç için hangi makineleri, tesisatı, teçhizatı ve üretim tekniğini seçmelidir? Projenin amacı belirlendikten sonra bu işi görecek makineler, tezgâhlar, tesisler, teçhizatlar ve üretim yöntemleri arasından en ekonomik ve kâr sağlayacak olanın seçilmesi esasına dayanır. Aynı işlem proses seçimi için de geçerlidir.
13 Makine-teçhizat yenileme Mühendislik ekonomisi çalışmalarının önemli bir bölümünü de eskiyen, yıpranan ve ekonomik yönden yeterliliğini kaybeden makine-teçhizatın yenilenmesi problemleri oluşturur. Mesela 10 yıl önce alınan bir tezgâhın bugün yenilenmesi veya büyük tamir-bakımdan geçirilerek bir süre daha kullanılması gündeme gelebilir. Bunlardan hangisine karar verilmelidir?
14 Makine-teçhizat yenileme Talebin artması sebebiyle üretim hattının genişlemesi gerekebilir. Örneğin, eski tezgâh saatte 500 birim üretirken yeni tezgâh l.500 birim üretmektedir. Mevcut eski tezgâhlardan mı alınmalı yoksa yeni bir tezgâh alınarak eski tezgâh üretimden kaldırılmalı mıdır?
15 Yeni ürün geliştirme ve kapasite artırma Yeni ürün geliştirme iki şekilde karşımıza çıkar: Bunlardan birincisi hiç olmayan bir ürünü geliştirmek, İkincisiyse mevcut bir ürünü geliştirerek daha yeni bir versiyonunu bulmaktır. Yeni ürün geliştirme uzun vadeli Ar-Ge projeleriyle birlikte yürütülür ve büyük harcamaları gerektirir.
16 Yeni ürün geliştirme ve kapasite artırma Mevcut ürünleri geliştirmekte yine Ar-Ge projelerine bağlı olmasına rağmen yeni ürün geliştirme kadar hem uzun zaman almayabilir hem de daha az masraflı olabilir. Firmanın gelirlerini artırabilmesi ve sağlıklı büyüyebilmesi için her iki aktivite de gereklidir.
17 Yeni ürün geliştirme ve kapasite artırma Firmanın satışlarının artması durumunda gerekli talebi mevcut kapasite karşılayamaz hale gelirse bu takdirde kapasite artırımı gündeme gelir ve bu yeni bir projedir. Ya mevcut makine-teçhizat, üretim hatları tamamıyla değiştirilir ya da ilave yatırımda bulunularak gerekli genişleme ve kapasite artırımı sağlanır.
18 Maliyetleri azaltma Firmanın başlıca faaliyetlerinden birisi de mevcut üretim masraflarını mümkün olduğu ölçüde azaltarak kârlarını yükseltmesi ve rekabet gücünü artırmasıdır. Bu proje ya basit, yarı otomatik makine-teçhizatı daha otomatik hale getirmek, bilgisayar kontrollü sistemleri uygulamak veya daha gelişmiş teknolojileri kullanmakla veya daha büyük kapasiteli sistemlerin kurulmasıyla gerçekleşir.
19 Servis geliştirme projeleri Buraya kadar olan bütün ekonomiklik kararları üretimle ilgiliydi. Hâlbuki ekonomik hayatta servis hizmetleri de çok önemlidir.
20 Servis geliştirme projeleri Gerek sanayideki ve diğer sektörlerdeki; taşıma servisleri, tamir-bakım servisleri, büro hizmetleri, yönetim, pazarlama, muhasebe-finansman hizmetleri, bilgisayar hizmetleri, sağlık, adalet, emniyet, eğitim, yemek, temizlik v.b. hizmetleri. Her hizmetin bir parasal yönü bulunduğu için her birisi de mühendislik ekonomisi çalışmasını gerektirir. Burada amaç hizmeti yeterli, kaliteli ve en ekonomik şekilde gerçekleştirecek alternatifi seçmektir.
21 Maliyet-Hacim-Kâr İlişkileri Bir firmada amaç, firma kârının maksimizasyonudur. Kâr elde edilirken maliyet ve satış miktarı (hacmi) son derece önemlidir. Kâr faktörü fiyatın, maliyetin ve miktarın bir fonksiyonudur. Kâr= f (fiyat, maliyet, miktar).
22 Maliyet-Hacim-Kâr İlişkileri Bu ilişkiyi şöyle yazabiliriz: K = PQ ( S + DQ) K: kâr P: birim fiyat Q: satış miktarı S: sabit giderler D: birim başına değişken giderler Firma istediği satış hacmine bağlı olarak ne kadar kâr veya zarar edeceğini kolaylıkla hesaplayabilir. Formülde yer alan maliyetler nelerdir? Şimdi bunlara bakalım.
23 Sabit maliyetler Bir firmada üretime bağlı olmaksızın meydana gelen ve üretim olsa da olmasa da değişmeyen giderlere sabit maliyetler denir. ayrılan amortismanlar, tükenme payları, zamana bağlı işçilikler, genel imalat giderlerinin sabit bölümü, yönetim ve pazarlama giderlerinin sabit bölümü, finans giderleri veya finans giderlerinin sabit bölümü, emlak vergileri, sigorta giderleri, kiralar, genel giderler. bu tip maliyetler arasında yer alır.
24 Sabit maliyetler Üretim 1.000 birim veya 5.000 birim olsa dahi bu giderler değişmez. Ancak kapasite artırılırsa, bu takdirde yeni kapasiteye göre sabit maliyetlerin belirlenmesi gerekir. Bu giderler firmanın faaliyeti için asgari giderleri oluşturur.
25 Değişken maliyetler Üretimle artan veya azalan, üretim olmadığı zaman olmayan giderlerdir. Birim başına direkt işçilik, hammadde, enerji, yönetim ve pazarlama giderlerinin değişken kısmı ve diğer giderlerin değişken kısımları bu gruba girer. Genellikle bu giderler doğrusaldır, fakat bazı üretimlerde bu doğrusallığın kaybolduğu görülmektedir. Üretim olmadığı zaman değişken giderler de olmaz.
26 Toplam maliyetler Bir firmada sabit giderler ile değişken giderlerin toplamı toplam giderleri verir. Değişken giderlerin üretim hacmine bağlı olarak değişmesi sebebiyle toplam giderler de benzer eğilimi gösterir ve üretim hacmi arttıkça toplam maliyetler de artar. Firma hazırlayacağı bir üretim indeksi sayesinde hangi üretim hacminde ne kadar toplam maliyet ortaya çıkacak önceden tespit edebilme şansına sahiptir.
27 Toplam maliyetler Toplam maliyetler = Sabit maliyetler + Değişken maliyetler. TM = S + DQ. Burada TM toplam maliyetleri, S sabit giderler toplamını ve DQ değişken giderler toplamını göstermektedir.
28 Ortalama birim maliyeti Belirli bir sürede üretilen mal ve hizmetler için yapılan toplam maliyetleri, üretilen mal ve hizmet birimine bölersek, birim başına maliyeti buluruz. Birim maliyetleri şöyle gösterebiliriz: Br M = TM / Q Burada Br M birim maliyetleri, TM toplam maliyetleri ve Q da üretilen birim sayısını göstermektedir.
29 Ortalama birim maliyeti Sabit maliyetler üretim hacmiyle ters orantılı olarak değişirler. Yani üretim miktarı ne ölçüde artarsa birim başına sabit maliyet payı o ölçüde azalır. Değişken maliyetlerse aynı kalır. Diğer bir ifadeyle bütünüyle ele alınacak olursa üretim miktarı arttıkça birim başına düşen üretim maliyeti azalır.
30 Marjinal maliyet Üretime ilave edilen son birimin maliyeti bize marjinal maliyeti verir. Üretim miktarındaki bir birimlik artış için katlanılması gereken ilave maliyettir. Başka bir deyişle, toplam maliyet ile artıştan sonraki toplam maliyet arasındaki farktır Mesela 150 birim üretirken son bir birim daha üretime koyarak 151 birimi üretmiş oluruz. Bu durumda son birimin yani 151. birimin maliyetine son birim maliyeti denir.
31 Marjinal maliyet Bazen üretimde son birim maliyeti bir birim için değil de son beş birim, son on birim, son 100 birim vb. şekilde de hesaplanır. Bu durumda üretime sokulan son partinin maliyeti bize marjinal maliyeti verir. MM = ΔS + ΔDQ Burada MM marjinal maliyetleri, ΔS marjinal sabit maliyetleri, ΔDQ marjinal değişken maliyetleri göstermektedir.
32 Başabaş Noktası Analizleri (BBNQ) Bir firmada kara geçiş noktasındaki üretim ve satış miktarını bulmak son derece önemlidir. Firma hangi noktada kâra geçeceğini ve hangi üretim ve satış miktarında ne kadar kâr elde edebileceğini, bu noktadaki satış hacmi ile toplam maliyetlerini ve birim başına maliyetini bilmesi onun üretim planının temelini teşkil eder. Bir dereceye kadar daha ileriye giderek firma elde edeceği brüt kârı, finansman giderlerinin gerektirdiği satış miktarını da bulabilir.
33 Başabaş Noktası Analizleri (BBNQ) Başabaş noktası analizlerini bulabilmek için kâr denklemini yeniden yazalım: K = PQ ( S + DQ ) Burada K kârı, P satış fiyatını, Q satılan miktarı, S sabit giderleri, D değişken giderleri göstermekteydi. Başabaş noktasında kâr sıfır olacağı için denklemi sıfıra eşitleyelim ve Q ya göre düzenleyelim: K= PQ (S +DQ ) = 0 BBNQ=Q=S/(P-D) Satış hasılatı için başabaş noktası hesaplanmak istenirse; PQ=P(S/(P-D)) satış hasılatı ise; BBNH=PQ=S/(1-D/P) elde edilir. Buna göre işletme Q birim ürün ürettiğinde yada PQ TL lik satış hacmine ulaştığında gelir toplamı, gider toplamına eşit olacak yani sıfır kara ulaşacak, fakat bu noktadan sonra ürettiği her bir birim üründen kar elde etmeye başlayacaktır.
Başabaş Noktası Analizleri (BBNQ) 34
35 Örnek Ergin Kesici Aletleri Limitet Şirketi, 1.000 br/yıl üretim kapasitesine sahiptir ve 2009 yılı için 590 birimlik testere üretimi planlansın. Bir testere 650 liraya satılsın. Bu üretim programıyla ilgili olarak sabit ve değişken giderler aşağıdaki gibi olsun. Bu şirketin başabaş noktası ne olacaktır, 700 birim satarsa toplam kârı nedir? Şirket 80 bin lira brüt kar sağlamak isterse kaç birim üretip satmalıdır?
36 Örnek Formülde S= 71.000 lira, satış fiyatı P= 650 ve birim başına değişken gider 470 lira olduğuna göre; BBNQ=Q=S/(P-D) BBNQ=71000/(650-470)=395 br. Görüldüğü gibi 395 birim testere üretilip satılırsa kâr sıfırdır. 700 br. satarsa; K = PQ ( S + DQ ) K=650*700-(71000+470*700)=55000 tl. Şirket 80000 kar sağlamak isterse; 80000=650*Q-(71000+470*Q)=> Q=839 br.
37 Örnek
Çok çeşitli mamul bulunması halinde başabaş noktası hesapları Verilen kâr-hacim ilişkileri bir mamul için uygulanabilir. Yüzlerce ve hatta binlerce çeşit mamul satan firmalarda bu hesapların yukarıdaki sistemle çözülmesi zordur. Mamul çeşidi birden fazlaysa burada iki yöntem kullanılır: Mamul çeşidi az ise (üç, beş tane) Mamul çeşidi çoksa, mesela yüzlerceyse 38
39 Mamul çeşidi az ise çözüm Mamul çeşidi üç, beş gibiyse aşağıdaki sistemle mamullerin başabaş noktaları belirlenebilir ve gerekli başabaş noktası analizleri yapılabilir. Bu sebeple önce her mamulün toplam içerisindeki satış payı bulunur. Sonra bu mamule ait Değişken gider/satış fiyatı hesaplanır. Üçüncü işlem olarak bu iki oran çarpılarak mamulün toplam içerisindeki ağırlıklı Değişken gider/satış hâsılatı oranı bulunur. Bunların toplamı alındıktan sonra D/P olarak; BBN=S/(1-D/P) formülünde yerine konur.
40 Mamul çeşidi az ise çözüm 2x3 Formüle göre başabaş noktası satış hâsılatı (SH) olarak hesaplanır.
41 Örnek Güler Sanayi ve Ticaret Limitet Şirketi Büyük Sanayi de beş çeşit mamul üretmektedir. Bu mamuller A, B, C, D, E olarak isimlendirilmiştir. Gelecek yıl A mamulünden 235 liradan 180.000 liralık, B mamulünden 150 liradan 200.000 liralık, C mamulünden 425 liradan 395.000 liralık, D mamulünden 175 liradan 500.000 liralık ve E mamulünden 420 liradan 140.000 liralık satılacağı tahmin edilmektedir. Buna ek olarak A mamulünün değişken gideri 120, B mamulünün 63, C mamulünün 195, D mamulünün 68, E mamulünün 210 liradır. Şirketin sabit gider tahminiyse 538.000 liradır. Bu durumda; Her mamulün satış içerisindeki yüzde payını bulunuz, Her mamulün Değişken gider / Satış Fiyatı oranlarını (katkı oranını) hesaplayınız, Her mamulle ilgili olarak başabaş noktası satış hâsılatını ve satış miktarını bulunuz.
42 Örnek Öncelikle aşağıdaki tabloyu düzenleyelim; Her mamulün yüzde içerisindeki payı 3 nolu sütunda gösterilmiştir. Her mamulün katkı payı (D/P) oranları 6 nolu sütunda yer almıştır. Başabaş Noktası (SH)=538000/(1-0.44)=960714 tl olarak bulunur.
43 Örnek Arkasından aşağıdaki tablo elde edilir; 6 nolu sütununda şirketin kâra geçmesi için her mamulden ne kadar satılması gerektiği ve 4 nolu sütundaysa bunların tutarları görünmektedir.
44 Mamul çeşidi çoksa çözüm Mamul çeşidi yüzleri, binleri, milyonları bulması durumda başabaş noktası analizleri için verilen formüller kullanılamaz. Bu durumda aşağıdaki formül en uygun formüldür; BBN H =S/K b S sabit masrafları ve K b de brüt kârlılık oranını göstermektedir. Brüt kârlılık oranı, brüt karın net satışlara bölünmesi suretiyle elde edilen orandır. Bu oranın yüksek olması işletmenin mal satışlarından iyi bir kar elde ettiğini göstermesi bakımından olumludur. K b =BrütKar/NetSatışlar=(NetSatışlar- SatışlarMaliyeti)/NetSatışlar
45 Örnek ADSE nin sabit giderleri toplamı bir dönem için 2,10 milyon lira ve brüt kâr oranı (marjı) da % 14 olsun. Bu durumda firmanın giderlerini karşılayabilmesi için başabaş noktası hâsılatını veren satış tutarı; BBN H = 2,10 x 10 6 / 0,14 = 150 x 10 6 lira olmalıdır.
Amortismanlar ve Nakit Akımlarının Hesaplanması Mühendislik ekonomisi hesaplarında nakit akımları son derece önemlidir. Bir projeyle ilgili nakit akımları hesaplanmamışsa onunla ilgili bir mühendislik ekonomisi değerlemesi de yapılamaz. Nakit akımlarının hesaplanmasında amortismanlar önemli bir nakit kaynağı olarak işlem görür. 46
Amortismanlar ve Nakit Akımlarının Hesaplanması Vergi kanunları, bir yatırım projesinde yer alan makine-teçhizat, binalar, gemiler, taşıt vasıtaları gibi yıpranmaya, aşınmaya, demode olmaya maruz sabit giderlerin amortisman ömrü içerisinde gider yazılabileceğini ve brüt kârdan düşebileceğini ifade etmektedirler (Vergi Usul Kanunu Madde 313). Amortismanların gider yazılması iki etki meydana getirir: Birincisi gider yazıldığı için firma daha az vergi ödeyecektir, İkincisi amortisman kadar meblağ net nakit girişine ilave edildiği için proje daha kârlı hale gelecektir. 47
Amortismanlar ve Nakit Akımlarının Hesaplanması Amortismanların birçok çeşidi vardır. Burada ülkemizde yasaların izin verdiği üç amortisman metodu üzerinde durulacaktır: Normal amortisman (V.U.K. madde. 315) Azalan bakiyeler (hızlandırılmış) amortisman (V.U.K. madde 315) Madenlerde amortisman (V.U.K. madde. 316) Olağanüstü amortisman (V.U.K. madde. 317) 48
49 Normal amortisman metodu Basit oluşu nedeniyle, projelerin ekonomik tasarımlarında, pratik hesaplamalarda bu yöntem kullanılmaktadır. Burada sabit varlığın maliyeti ömrüne eşit olarak dağıtılır. Böylece yıllık amortisman tutarı, sabit değerin elde edilme maliyeti (M) (maliyet+giderler), varsa hurda değeri (H) düşüldükten sonra sabit değerin ekonomik ömrüne (n) bölünmesiyle hesaplanır. Yıllık Amortisman Tutarı=(Amortisman Matrahı- Hurda Değeri)/Ekonomik Ömür
50 Normal amortisman metodu Amortismana tabi bir sabit varlığın maliyet bedelinden, ayrılan amortisman tutarı düşülürse bu varlığın defter değerine ulaşılır. Mesela bir torna tezgâhının amortisman matrahı 180000 lira ve yıllık amortisman tutarı 18000 lira ise 6. yılın sonundaki defter değeri= 180.000-18.000x6= 72.000 lira olacaktır.
51 Normal amortisman metodu Ülkemizde normal amortisman uygulama esasları V.U.K. 315. maddesinde açıklanmaktadır. V.U.K. madde 315: Mükellefler amortismana tabi duran varlıklarını %20 yi aşmamak koşuluyla serbestçe tespit ettikleri oranlar üzerinden amortismana tabi tutarlar. Ancak binalar ile %20 nin üzerinde bir oranla amortismana tabi tutulacak maddi duran varlıklar, Maliye Bakanlığı tarafından tespit ve ilan olunan oranlar üzerinden amorti edilir.
52 Maliye Bakanlığı tarafından açıklanan 2015 yılı amortisman oranları listesi. Bu liste 60 sayfa daha devam etmektedir.
53 Örnek Konbeton un otomatik beton mikserinin fiyatı 1,5 milyon lira (satın alım değeri) ve ekonomik ömrü 6 yıl olsun. Normal amortisman metodu uygulandığında bu mikser için her yıl ayrılacak amortisman tutarı nedir? Mikserin 4. yılın sonu itibariyle defter değeri nedir?
54 Örnek Yıllık Amortisman Tutarı=1500000/6=250000 tl Amortisman oranı=250000/1500000=0.1667 (%20 yi geçmiyor) Tabloda görüleceği gibi yıllık ayrılacak amortisman tutarı 250.000 lira ve 4. yılın sonu itibariyle mikserin defter değeri 500.000 liradır.
Azalan bakiyeler üzerinden amortisman yöntemi Bu yöntemde, sabit varlığın maliyeti, ilk yıllarda daha yüksek paylarla, hizmet süresi sonlarına doğru ise daha düşük paylarla dağıtılır. Ülkemizde kalanlar üzerinden amortisman uygulama esasları V.U.K. madde 315 de açıklanmıştır. V.U.K. mükerrer madde 315: Bilanço esasına göre defter tutan mükelleflerden dileyenler amortismana tabi duran varlıklarını azalan kalanlar üzerinden amortisman yöntemiyle amorti edebilirler. 55
Azalan bakiyeler üzerinden amortisman yöntemi Bu yöntemde, Her yıl amortismana esas olan değer, bir önceki yıla ait amortisman çıkarılarak elde edilir. Amortisman oranı, %40 ı geçmemek üzere normal amortisman oranının iki katıdır. Amortisman süresi, normal amortismanda ki sürenin aynıdır. Sürenin son yılına devredilen bakiyeler o yıl tamamen yok edilir. 56
57 Örnek Az önce birinci verilen örnekte yer alan mikser için hızlandırılmış amortisman metodu uygulanırsa yıllara göre ayrılacak amortisman miktarı ve 4. yılın sonunki defter değeri ne olacaktır?
58 Örnek Amortisman oranı=%16,67*2=%33,3
Madenlerde amortisman (tükenme amortismanı) Tükenme; mineral, petrol, kereste gibi doğal rezervlerde meydana gelen azalmadır. Bir bakıma amortismana benzer. Farkı, tükenen mal, yer değiştirilip satılması nedeniyle değer kaybederken, amortismanı ayrılan mal, satılacak malın üretimi sırasındaki aşınma, yıpranma ve eskimeden dolayı değer kaybeder. 59
Madenlerde amortisman (tükenme amortismanı) Müsaade edilen tükenmeden dolayı geri alınan para tükenebilir malların araştırılması ve geliştirilmesinde kullanılır. Aynı, amortismanın yeni yatırımlarda kullanılması gibi. 60
Madenlerde amortisman (tükenme amortismanı) Şirketlerin mineral yatırımları açısından en önemli avantajlarından biri de tükenme amortismanının nakit akışı üzerindeki etkisidir. Bu tükenme amortismanı, mineral üreticilerine diğer endüstrilerde olmayan geniş bir gelir vergisi indirimine izin vermektedir. Bu indirimler madencilik sektöründeki nakit akışını önemli bir şekilde arttırmaktadır. 61
Madenlerde amortisman (tükenme amortismanı) Madencilik sektöründe gelişmiş birçok ülkede madenlerde amortismanla ilgili yasal düzenlemeler bulunmaktadır. Ülkemizde de tükenme amortismanı Vergi Usul Kanununun 316. Maddesinde ele alınmıştır. 62
Madenlerde amortisman (tükenme amortismanı) V.U.K. madde 316: İşletme sebebiyle içindeki cevherin azalmasından dolayı maddi değerini kaybeden madenlerin ve taş ocaklarının imtiyaz veya maliyet bedelleri, ilgililerin, müracaatları üzerine bunların büyüklük ve mahiyetleri göz önünde tutulmak ve her maden veya taş ocağı için ayrı ayrı olmak üzere Maliye ve Sanayi Bakanlıklarınca belli edilecek nispetler üzerinden yok edilir. Maden sahiplerinin amortisman ayırabilmeleri için öncelikle cevher istihsaline başlamaları ve yapılacak başvuruya göre ilgili bakanlıklarca belirlenecek amortisman oranını dikkate almaları gerekir. 63
64 Olağanüstü amortisman metodu Yangın, deprem, su basması vb. olağanüstü durumlarda sabit varlık zarar görmüşse bu kez vergi dairesine müracaat edilir ve bu sabit varlığın olağanüstü amortismana tabi tutulması istenir. Hazırlanacak bir bilirkişi heyeti bu varlığı inceler ve nasıl bir amortismana tabi olması gerektiğine karar verir.
65 Olağanüstü amortisman metodu Burada ayrılacak amortisman tutarı varlığın o andaki durumuna özgüdür. Aynı zamanda teknik (yeni buluş) ve ekonomik (zorlayıcı çalışma) durumları da olağanüstü amortismana girer.
66 Örnek Mesela yukarıdaki mikser için normal amortisman uygulansın ve mikser 4. yılda kaza geçirerek değeri 100.000 liraya düşsün. Bu durumda 4. yıl sonu itibariyle bu mikserin defter değeri 500.000 lira değil, 100.000 liradır ve 4. yıl ayrılan amortisman tutarı (250.000 (normalde ayrılan amortisman)+400.000 (değer kaybı)) =650.000 lira olacaktır. Son iki yılda ise 50.000 er lira amortisman ayrılır. 3. yılın sonuna kadar 750000 amortismana ayrılmıştı. 650000 de olağanüstü durumdan 4. yıl ayrıldı. Geriye ise 1500000-750000-650000=100000 kaldı. İki yıla eşit dağıtırsak 50000 er lira amortismana ayrılır.
67 Nakit Akımlarının Hesaplanması Mühendislik ekonomisinde nakit akımlarının hesaplanması, paranın zaman değeri sebebiyle, çok önemlidir. Firmada veya projede nakit akımları nakit çıkışları ve nakit girişleri şeklinde olur. Nakit akımları aynı zamanda vergiden önce ve vergiden sonra olarak da hesaplanır. Hesapların doğru yapılması için nakit akımlarının vergiden sonra hesaplanması uygundur.
68 Nakit çıkışları (C) Nakit çıkışlarının birincisi sabit varlık nakit çıkışları (C1) ve işletme sermayesi nakit çıkışları (C2) olarak tarif edilir. Sabit varlık nakit çıkışları şunlar olabilir: Proje araştırma, ön etüt ve hazırlama giderleri, Arazi, arsa, bina giderleri, Yollar, tesisler, limanlar, Makine-teçhizat giderleri, Güç sistemleri, Ulaşım yolları, Ulaşım vasıtaları, Aktifleştirilmiş deneme giderleri ve diğerleri, Diğer sabit giderler.
69 Nakit çıkışları (C) İşletme sermayesi (döner değerler) nakit çıkışı (C2); Projenin faaliyete geçirilebilmesi için kasada bulunacak nakit, stoklar, alacak hesapları vb. için gerekli olan nakit miktarını ifade eder. Genellikle bunun miktarı, sabit varlıkların bir oranı, aktif toplamının bir oranı vb. şekillerde tespit edilir. Toplam yatırım tutarı C, bu iki gider tipinin toplamından ibarettir. Yani; C= C1+C2 yazılabilir.
70 Örnek Dişli üretecek D-7 projesinin sabit giderleri toplamı C1= 15,3 milyon lira ve işletme sermayesi yatırımı bunun %28 i ise projenin toplam yatırım tutarı ne olacaktır? C= C1+C2 = 15,3 + 15,3 (0,28) = 19,584 milyon liradır.
71 Nakit girişleri Projede yıllık nakit girişlerine genelde projeden sağlanan net kâra amortismanlar ilave edilmek suretiyle hesaplanır. Yani; Nakit girişi = Net kâr + Amortismanlar
Mühendislik ekonomisi hesaplarında net kâr değil, Tabloda görülen net nakit girişi hesaplara esas alınacaktır. Nakit akımlarının çeşitleri konusunda daha sonra ayrıntılı bilgi verilecektir. 72
73 Özet Ekonomik Kararlar Mühendisin İşletmedeki Rolü Mühendislik Ekonomisi Kararları Makine-Teçhizat ve Proses Seçimi Makine-Teçhizat Yenileme Yeni Ürün Geliştirme Kapasite Artırma Maliyetleri Azaltma Servis Geliştirme Projeleri Maliyet-Hacim-Kâr İlişkileri Sabit Maliyetler Değişken Maliyetler Toplam Maliyetler Ortalama Birim Maliyeti Marjinal Maliyet Satış Hâsılatı Başabaş Noktası Analizleri (BBNQ) Çok Çeşitli Mamul Bulunması Halinde Başabaş Hesapları Amortismanlar ve Nakit Akımlarının Hesaplanması Normal Amortisman Metodu Azalan Bakiyeler Amortisman Metodu Olağanüstü Amortisman Metodu Nakit Akımlarının Hesaplanması
74 Soru 1 İlk defa işe başlayan bir mühendis, yeni bir ürün için üretim oranını belirleyecektir. Topladığı veriler aşağıdaki gibidir; Uygun ekonomik ölçütü seçip, temel alınacak üretim oranını belirleyiniz.
Ölçüt karın maksimizasyonu. En iyi üretim oranı 150 adet. 75