I İŞLETME HUKUKU BİLGİSİ Prof. Dr. Savaş TAŞKENT 2. Bası İstanbul 2012
II Yayın No : 2670 Hukuk Dizisi : 1300 2. Bası - Mart 2012 - İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-694 - 9 Cop yright Bu ki ta bın bu ba sı sı nın Tür ki ye de ki ya yın hak la rı BE TA Ba sım Ya yım Dağı tım A.Ş. ye ait tir. Her hak kı sak lı dır. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra fı kıs men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya başka her han gi bir şe kil de çoğal tı la maz, dağı tı la maz. Nor mal öl çü yü aşan ik ti bas lar ya pı la maz. Nor mal ve ka nu nî ik ti bas lar da kay nak gös te ril me si zo run lu dur. Dizgi : Beta Basım A Ş. Baskı - Cilt : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz.Tic.Ltd.Şti. (Sertifika No: 12028) Çiftehavuzlar Cd. Maltepe Mh. Prestij İş Merkezi No: 27/806 K:9 Zeytinburnu/İSTANBUL 0212 565 01 22-0212 565 02 55 Ka pak Ta sa rım : Gülgonca Çarpık Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. Narlıbahçe Sok. Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 513 87 05-511 36 50 www.betayayincilik.com
III ÖNSÖZ İşletme Hukuku Bilgisi kitabı, son zamanlarda lisans ve lisansüstü ders programlarında giderek daha fazla yer verilen İşletme Hukuku dersine ilişkin olarak öğrencilerin ders notu ihtiyacını karşılamak amacıyla hazırlanmıştır. Bunun yanında, kitabın işletmelerde üst düzeyde görev alan veya görev alacak olan, ama hukuk alanında eğitim ve öğrenim görmemiş bulunan yöneticiler için de yararlı olması amaçlanmıştır. Bu nedenle, kitabın içeriği belirlenirken, sözü edilen yöneticilerin özellikle karar verme sürecinde bilgi edinme ihtiyacını duyacakları konular da göz önünde tutulmuştur. Kitapta, işletmeyi ilgilendiren hukuki ilişkiler belirli bir çerçeve içinde işlenmiş; yöneldiği kitleye pek fazla katkı sağlamayacağı inancıyla, hukuk felsefesi, hukuk sosyolojisi, hukuk tarihi ve diğer teorik konular ele alınmamış; fazla ayrıntıya da inilmemiştir. Bunların yerine, işletmeciler için gerekli olduğu düşünülen bilgilerin verilmesinde ve ayrıca özel borç ilişkileri bağlamında, satış, kira ve finansal kira sözleşmelerinin anlatılmasında yarar görülmüştür. İşletme Hukuku Bilgisi kitabı, belirtilen bu yönüyle, İşletme Hukuku adını taşımakla birlikte, içeriği ticari işletme ve ticaret hukukunun diğer konularından oluşan kitaplardan da farklılık göstermektedir. Bu ikinci basının hazırlanmasında 01 Temmuz 2012 tarihinde yürürlüğe girecek olan 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu ile yine aynı tarihte yürürlüğe girecek olan 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu da göz önünde tutulmuştur. Öte yandan, öğrencilerin isteklerini karşılamak üzere de, kitapta her bölümün arkasına, derste gösterilen ve anlatılan konuları özet bir biçimde veren slaytlar işlenmiştir. Kitabın hazırlanmasında yardımlarını gördüğüm değerli çalışma arkadaşlarım Ar.Gör. F. Barış Mutlay ile Ar.Gör. Başak Güneş e teşekkürü bir borç biliyorum. Ayrıca, kitabın basımını üstlenen ve bunu en kısa sürede ve en iyi bir biçimde gerçekleştiren Beta A.Ş. nin değerli yöneticisi sayın Seyhan Satar a, mizanpaj ve kapak tasarımını yapan sayın Gülgonca Çarpık a ve basımda emeği geçen tüm Beta çalışanlarına en içten teşekkürlerimi sunuyorum. Maçka, Mart 2012 Savaş TAŞKENT
IV
V İÇİNDEKİLER Birinci Bölüm GİRİŞ 1. HUKUK KAVRAMI...1 2. HUKUKUN ZORLAYICI NİTELİĞİ...2 I. Ceza...2 II. Tazminat (Giderim)...3 III. Zorla Yaptırma (İcra)...4 IV. Geçersizlik (Hükümsüzlük, Butlan)...5 3. HUKUKUN BENZER KAVRAMLARLA KARŞILAŞTIRILMASI...7 I. Hak ve Hukuk...7 II. Ahlak ve Hukuk...7 III. Din ve Hukuk...8 IV. Adalet ve Hukuk...10 4. HUKUKUN ÖNEMİ VE İŞLEVİ...11 I. Hukuk Toplumda Barış Sağlar...11 II. Hukuk Toplumda Güven Sağlar...12 III. Hukuk Toplumda Eşitlik Sağlar...12 İkinci Bölüm HUKUKUN BÖLÜMLERİ 5. ÖZEL HUKUK...23 I. Medeni Hukuk...24 1. Türk Medeni Kanunu nun Yapısı...24 a) Başlangıç...24 b) Kişiler hukuku...24 c) Aile hukuku...25 d) Miras hukuku...25 e) Eşya hukuku...25 2. Türk Borçlar Kanunu nun Yapısı...25
VI a) Genel hükümler...25 b) Özel Borç İlişkileri...26 3. Türk Medeni Kanunu ile Türk Borçlar Kanunu nun Tarihsel Gelişimi ve Özelliği...26 II. Ticaret Hukuku...27 1. Ticari İşletme...28 a) Tacir (Tüccar)...29 b) Esnaf...30 c) Haksız rekabet...30 2. Ticaret Şirketleri (Ortaklıkları)...31 a) Kollektif şirket...32 b) Komandit şirket...34 c) Anonim şirket...35 d) Limited şirket...39 e) Kooperatif ortaklık...41 3. Kıymetli Evrak...41 a) Nama (ad a) yazılı senetler...42 b) Hamile (taşıyana) yazılı senetler...42 c) Emre yazılı senetler...42 d) Kambiyo senetleri...43 4. Deniz Ticareti...44 5. Sigorta...44 III. Devletler Özel Hukuku...45 6. KAMU HUKUKU...46 I. Anayasa Hukuku...46 1. Genel İlkeler...47 2. Cumhuriyetin Nitelikleri...47 a) Demokratik devlet...48 b) Laik devlet...50 c) Sosyal devlet...51 d) Hukuk devleti...52 II. İdare Hukuku...55 1. Belirli Kavramlar...55 a) Kamu hizmeti...55 b) Kamu yararı...56 2. İdarenin İlkeleri...56
VII a) Merkezden yönetim...57 b) Yerinden yönetim...57 3. İdarenin Yargısal Denetimi...59 a) Danıştay...59 b) Sayıştay...60 III. Ceza Hukuku...60 1. Ana İlkeler...61 a) Suçta ve cezada kanunilik...61 b) Ceza hukukunda kıyas yasağı...62 c) Kişisellik ilkesi...62 d) Yasanın zaman bakımından uygulanması...62 e) Lehe olan yasanın geçmişe etkili olarak uygulanması...62 2. İşletme ve Ticarete İlişkin Suçlar...62 a) İş ve çalışma özgürlüğünün ihlali...63 b) Çalışma koşullarını değiştirmeye ve işi bırakmaya zorlama...63 c) Sendikal hakların kullanılmasının engellenmesi...63 d) İşe almada ayrım yapma...63 e) Hileli iflas...64 f) Çevrenin kirletilmesi...64 g) Belgede sahtecilik...64 h) Ekonomi, sanayi ve ticarete ilişkin suçlar...64 3. Kabahatler Kanunu...65 IV. Yargılama Hukuku...65 1. Medeni Yargılama Hukuku...65 2. Ceza Yargılama Hukuku...66 7. KARMA NİTELİKTEKİ HUKUK DALLARI...66 I. İş Hukuku...66 1. Bireysel İş Hukuku...67 2. Toplu (Kolektif) İş Hukuku...67 3. Sosyal Güvenlik Hukuku...68 II. Fikir Hukuku...68 III. Çevre Hukuku...69 IV. Bankacılık Hukuku...69 V. İşletme Hukuku...70
VIII Üçüncü Bölüm HUKUKUN KAYNAKLARI 8. HUKUNUN ANA KAYNAKLARI...95 I. Anayasa...95 1. Anayasanın Bağlayıcılığı ve Üstünlüğü İlkesi...95 2. Anayasaya Aykırılık...96 a) Dava yolu...96 b) İtiraz yolu...97 3. Anayasanın Değiştirilmesi...98 II. Yasa (Kanun)...98 III. Kanun Hükmünde Kararname...100 IV. Tüzük...102 V. Yönetmelik...103 9. HUKUKUN TAMAMLAYICI KAYNAĞI: ÖRF VE ÂDET HUKUKU (TÖRE, GELENEK HUKUKU)...103 10. HUKUKUN YARDIMCI KAYNAKLARI...104 I. Bilimsel Görüşler (İlmi İçtihatlar)...104 II. Yargı Kararları (Kazai İçtihatlar)...105 Dördüncü Bölüm YASALARIN UYGULANMASI 11. YASANIN BELİRLİ BAKIMLARDAN UYGULANMASI...113 I. Yasanın, Kuralın Niteliği Bakımından Uygulanması...113 1. Emredici Kurallar...113 2. Tamamlayıcı Kurallar...114 3. Yorumlayıcı Kurallar...114 II. Yasanın Yer Bakımından Uygulanması...115 III. Yasanın Zaman Bakımından Uygulanması...115 IV. Yasanın Anlam Bakımından Uygulanması...116 1. Yasanın Sözü ve Özü...116 2. Yasanın Yorumu...117 12. YASANIN UYGULANMASINDA YARGICIN YETKİLERİ...118 I. Yargıcın Hukuk Kuralı Koyma Yetkisi...118 II. Yargıcın Takdir Yetkisi...118
IX Beşinci Bölüm KİŞİLER 13. KİŞİ KAVRAMI ve KİŞİLERİN TÜRLERİ...123 I. Kişi Kavramı...123 II. Kişilerin Türleri...123 1. Gerçek Kişiler...123 2. Tüzel Kişiler...124 a) Genel olarak...124 b) Nitelikleri...125 c) Türleri...125 14. KİŞİLİĞİN KAZANILMASI...126 I. Gerçek Kişilerde...126 II. Tüzel Kişilerde...127 15. GERÇEK KİŞİLERİN EHLİYETLERİ...128 I. Haklardan Yararlanma Ehliyeti (Hak Ehliyeti)...129 II. Hakları Kullanma Ehliyeti (Fiil Ehliyeti)...129 1. Genel Olarak...129 2. Hakları Kullanma Ehliyetinin Koşulları...130 a) Ayırt etme gücü (sezginlik, temyiz kudreti)...130 b) Erginlik...133 c) Kısıtlı olmamak...134 16. TÜZEL KİŞİLERİN EHLİYETLERİ...135 I. Haklardan Yararlanma Ehliyeti (Hak Ehliyeti)...135 II. Hakları Kullanma Ehliyeti (Fiil Ehliyeti)...135 1. Genel Olarak...135 2. Derneklerin Organları...136 3. Vakfın Kurulması ve Organları...137 a) Vakfın kurulması...137 b) Vakfın organları...138 17. KİŞİLİĞİN SONA ERMESİ...138 I. Gerçek Kişilerde...138 1. Kişiliğin Doğal Olarak Sona Ermesi: Ölüm...138 2. Kişiliğin Yargıç Kararı İle Sona Ermesi: Gaiplik...139 II. Tüzel Kişilerde...139
X Altıncı Bölüm HAKLAR 18. HAKLARIN TÜRLERİ...151 I. Kamu Hakları...151 1. Kişisel Kamu Hakları...151 2. Sosyal ve Ekonomik Kamu Hakları...152 3. Siyasal Kamu Hakları...152 II. Özel Haklar...152 19. ÖZEL HAKLARIN TÜRLERİ...153 I. Mutlak ve Nispi (Göreli) Haklar...153 1. Mutlak Haklar...153 a) Mallar üzerindeki mutlak haklar...153 b) Kişiler üzerindeki mutlak haklar...156 2. Nispi (Göreli) Haklar...157 3. Mutlak Haklar ile Nispi Hakların Karşılaştırılması...158 II. Malvarlığı Hakları ve Kişivarlığı Hakları...158 III. Kişiye Bağlı Olan Haklar ve Kişiye Bağlı Olmayan Haklar...159 IV. Yalın Haklar ve Yenilik Doğuran Haklar...159 20. HAKKIN KAZANILMASI VE KAYBEDİLMESİ...160 I. Hakkın Kazanılması...161 1. Hakkın Kazanılması Yolları...161 2. Hakkın Kazanılmasında İyiniyet Kuralı...161 II. Hakkın Kaybedilmesi...162 21. HAKKIN KULLANILMASI VE KORUNMASI...163 I. Hakkın Kullanılması...163 1. Dürüstlük Kuralı...163 2. Hakkın Kötüye Kullanılması...164 II. Hakkın Korunması...164 1. Talep...164 2. Dava...165 a) Eda davaları...165 b) Tespit davaları...165 c) Yenilik doğuran davalar...166 3. Davaya Karşı Savunma Yolları...166
a) İnkâr...166 b) İtiraz...167 c) Def i...167 4. Dava ve Savunmanın İspatı...168 Yedinci Bölüm HUKUKİ FİİLLER 22. HUKUKA UYGUN FİİLLER...177 I. Hukuki İşlemler...177 1. İrade Açıklaması (İrade Beyanı)...178 2. Hukuki Sonuç...178 II. Hukuki İşlemlerde Uyumsuzluk...178 1. İsteğe Bağlı Uyumsuzluk...179 a) Zihni Kayıt...179 b) Şaka (lâtife) beyanı...179 c) Muvazaa (danışıklık)...179 2. İsteğe Bağlı Olmayan Uyumsuzluk (İrade Bozukluğu)...179 a) Yanılma (hata)...179 b) Aldatma (hile)...180 c) Korkutma...180 3. İrade Bozukluğunun Giderilmesi...181 III. Hukuki İşlemin Türleri...181 1. Bir Taraflı Hukuki İşlemler...181 2. Çok Taraflı Hukuki İşlemler...181 a) Kararlar...182 b) Sözleşmeler...182 23. HUKUKA AYKIRI FİİLLER...184 I. Haksız Fiiller...184 II. Borca Aykırı Davranışlar...185 Sekizinci Bölüm ÖZEL BORÇ İLİŞKİLERİ 24. SATIŞ SÖZLEŞMESİ...195 I. Tanımı...195 II. Satış Sözleşmesinin Unsurları...196 1. Tarafların anlaşması...196 XI
XII 2. Satılan Şey...196 3. Satış Bedeli...196 III. Yarar ve Hasarın Geçişi...197 IV. Satış Sözleşmesinin Türleri...197 1. Taşınır ve Taşınmaz Satışı...197 2. Örnek Üzerine Satış...198 3. Beğenme Koşuluyla Satış...198 4. Taksitle Satış...198 V. Tarafların Borçları...200 1. Satıcının Borç ve Sorumluluğu...200 a) Zilyetliği devretme borcu...200 b) Satıcının zapttan sorumlu olması...200 c) Satıcının ayıptan sorumlu olması...201 2. Alıcının Borçları...203 a) Satış bedelini ödeme borcu...203 b) Satılanı teslim alma borcu...203 25. KİRA SÖZLEŞMESİ...203 I. Tanımı...203 II. İlgili Mevzuat...204 III. Kira Sözleşmesinin Unsurları...205 1. Tarafların Anlaşması...205 2. Kira Konusu...205 3. Kira Bedeli...205 IV. Tarafların Borçları...206 1. Kiraya Verenin Borç ve Sorumluluğu...206 a) Kiralananı teslim borcu...207 b) Kiralanandaki ayıplardan sorumluluk...207 c) Zapttan sorumluluk...207 2. Kiracının Borçları...207 a) Kira bedelini ödemek...208 b) Kiralananı özenle kullanmak ve komşulara saygı göstermek...209 c) Temizlik ve bakım giderlerini ödemek...210 d) Ayıpları bildirmek...210
XIII V. Kira Sözleşmesinin Sona Ermesi...210 1. Sözleşmenin Bildirim Yoluyla Sona Ermesi...210 2. Sözleşmenin Dava Yoluyla Sona Ermesi...211 a) Kiraya verenden kaynaklanan sebepler...211 b) Kiracıdan kaynaklanan sebepler...212 26. FİNANSAL KİRALAMA (LEASİNG) SÖZLEŞMESİ I. Genel Olarak...213 II. Finansal Kiralama Sözleşmesinin Unsurları...213 1. Kiracının Kullanacağı Mal...214 2. Taraflar Arasındaki Anlaşma...215 3. Kiralama Bedeli...216 4. Feshedilmezlik Süresi...216 III. Kiralayan Şirketin Hukuki Yapısı ile Sermayesi...217 IV. Tarafların Borçları...217 1. Kiracının Borçları...217 a) Kira bedelini ödeme borcu...217 b) Malı özenle kullanma borcu...218 c) Malın bakımını yapma ve onu koruma borcu...218 d) Malın hasarını ve yok olmasını üstlenme borcu...218 e) Malın zilyetliğini devretmeme borcu...218 f) Sigorta primlerini ödeme borcu...218 g) Malı geri verme borcu...219 2. Kiralayanın Borçları...219 a) Malın kiracıya teslim edilmesi borcu...219 b) Malın kullanma olanağının sağlanması...219 c) Malı sigorta ettirme borcu...219 d) Malı devretmeme borcu...219 V. Sözleşmenin Sona Ermesi...220 1. Sözleşme Süresinin Dolması...220 2. Kiracıya ve Kiralayana İlişkin Nedenlerle Sona Erme...220 3. Fesih Yolu İle Sona Erme...220 VI. Teşviklerden Yararlanma...221
XIV
XV KISALTMALAR AY. : Türkiye Cumhuriyeti Anayasası bak. : bakınız BK. : Borçlar Kanunu (818 s.) FKK. : Finansal Kiralama Kanunu HMK. : Hukuk Muhakemeleri Kanunu İİK. : İcra ve İflas Kanunu İşK. : İş Kanunu karş. : karşılaştırınız m. : madde MK. : Türk Medeni Kanunu (4721 s.) s. : sayı TBK. : Türk Borçlar Kanunu (6098 s.) (yeni) TBMM. : Türkiye Büyük Millet Meclisi TCK. : Türk Ceza Kanunu TK: : Türk Ticaret Kanunu (6762 s.) TSGLK. : Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu TTK. : Türk Ticaret Kanunu (6102 s.) (yeni) vb. : ve benzeri vd. : ve devamı