ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU II 12-13 Mart 2004 B LD R LER C LT 2 Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurflun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Seyfettin Ünlü Tel. 0216 341 05 00 Fax 0216 391 60 61
Üsküdar Belediye Baflkanl Üsküdar Araflt rmalar Merkezi Yay n No: 16 ISBN Tak m No: 975-92019-4-1 ISBN Cilt 2: 975-92019-6-8 Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurflun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Seyfettin Ünlü Mart, 2005 stanbul TEKN K HAZIRLIK: KAKNÜS AJANS KAPAK DÜZEN : KAKNÜS AJANS Ç BASKI: ALEMDAR OFSET KAPAK BASKI: M LSAN C LT: D LEK MÜCELL T Üsküdar Sempozyumu Yer: Üsküdar Belediyesi Çaml ca E itim Merkezi Tarih: 12-13 Mart 2004 Düzenleyen: Üsküdar Belediyesi
ÜSKÜDAR ÇATMA KAD FELER Ülkü Tokatl Akça * Çatma kadifeler konu al narak 1991 y l nda tamamlanan bu çal flma s ras nda, yaz l kaynaklarda çatma kadife dokumac l yap lm fl oldu u belirtilen Üsküdar da, Ahmediye, Ayazma ve Selimiye çevresinde alan araflt rmas yap lm fl ve o dönemden iz kalmad görülmüfltür. 1 Oysa Nurettin Yatman n Türk Kumafllar adl kitab nda; Bo aziçi nde Üsküdar n bir mahallesinde çatma ve kadife iflleyen tezgahlar vard, bunlar n teesüsü 1500 den sonra ve Bursa kadifelerinin pek revaçta oldu u tarihlerdedir cümlesi yer al r. 2 Burada sözü edilen sokak, eski ad çatmac lar soka olan Dr. S tk Özperendeci sokak olmal d r. Sözkonusu çatmac lar soka ile ilgili olarak, stanbul Ansiklopedisi nde Reflat Ekrem Koçu nun flu cümleleri yer almaktad r: 1934 Belediye fiehir Rehberine göre; Do anc lar da Paflakap s geçidi ile Harem skelesi soka aras nda hsaniye yi boydan boya kat eden uzun bir yoldur... Üsküdar da geçen yüzy l n ikinci yar s nda yüzden fazla çatma tezgah iflledi i söylenir. 3 Konu ile ilgili bir baflka çal flma da, Topkap Saray arflivinde yer alan Üsküdar Ayazma Camii nin 1758 tarihli inflaat defterinden sözetmektedir. Bu belgeye göre, camiye vak f olarak k rk yasd kç karhanesi, bir lonca odas ve bir harir bükücü odas yap lm flt r. 4 III. Selim döneminde yap lan Selimiye Camii ile birlikte ayn arsaya kadife imalathanelerinin de yap ld yaz l kaynaklarda yer almaktad r. brahim Hakk Konyal n n Abideleri ve Kitabeleri ile Üsküdar Tarihi adl yap t nda bu cami ile ilgili olarak flu cümleler yer al r; Padiflah, camiin dört taraf na konaklar, kumafl ve kadife dokuma imalathaneleri, dükkanlar ve baflka binalar yapt rm fl, bunlar n gelirlerini camie vakfetmifltir. 5 Osman Nuri Ergin in Mecelle-i Umur-u Belediyye adl kitab n n Kumaflç l k fiirketi bölümünde ise; (H.1284) 1867 y l nda Islah- Sanayi Komisyonu nun yapt araflt rma sonu- * Marmara Üni. Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk El Sanatlar Bölümü Ö retim Üyesi Yrd. Doç. 1 Tokatl, Ülkü, Çatma Kadifeler - Üsküdar Çatma Kadifeleri Üzerine Bir nceleme, Yay mlanmam fl Yüksek Lisans Tezi (Dan flman: fiahin Y. Ya an) M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. 1991. 2 Yatman, Nurettin, Türk Kumafllar, Ankara, Maarif Bas mevi: 1945. 3 Koçu, R. Ekrem., Türk Giyim Kuflam ve Süslenme Sözlü ü, Ankara: 1967. 4 Arsu, fiükriye, Topkap Saray Müzesindeki Çatma Tekni i Kumafllar ve Bunlardan Eflyalar, Yay mlanmam fl Lisans Bitirme Çal flmas, (O. Aslanapa, fi. Yetkin).Ü. Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, 1973. 5 Konyal, brahim Hakk, Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, stanbul: Ahmet Sait Matbaas, 1976, C.1.
ÜSKÜDAR ÇATMA KAD FELER cu stanbul ve Üsküdar da 2750 kumaflç tezgah bulundu u ve slam, H ristiyan 3500 kiflinin geçindi i belirtilmifltir. 30-40 y l içinde usta ve kalfalar n 40 kifliye, tezgahlar n ise 25 e indi i anlat lmaktad r. Bunlar n içinde 120 kifli olan çatma yast kç lar n 14 kifliye, 60 tezgah n ise 8 e indi i belirtilmifltir. Yine ayn kaynaktan ö rendi imize göre Islah- Sanayi Komisyonu taraf ndan bir fabrika kurulmak istenmektedir. Bu fabrika kuruluncaya dek iflin Selimiye de bulunan eski kumaflc dükkanlar nda ya da Ayazma daki yast kç odalar nda sürdürülmesi ve bu nedenle hazineden ödenek al nmas düflünülmektedir. 6 Buraya dek verilen bilgilerden de anlafl laca üzere Üsküdar, tarihte çatma kadife üretim merkezlerinden biriydi. Ancak bu dönemden günümüze çok az örnek ulaflabilmifltir. Müzelerimizde bulunan çatma kadife örneklerinin ne zaman ve nerede üretildi i hakk nda kesin bilgi bulunmamaktad r. (bkz. Resim 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8) Güvenilir bir arflivi oldu una inan lan Topkap Saray Müzesi nde bulunan üç yast k yüzü örne i konuya k smen fl k tutmaktad r. (bkz. Resim 9, 10, 11) Bu üç örnek, Konya Etnografya Müzesi ve Topkap Saray Müzesi nden incelenmek üzere ç kar lan di er örneklerle ayn yap özelliklerini tafl maktad r. Ancak sözü edilen yast k yüzü örnekleri desen özellikleri aç s ndan farkl l k göstermektedir. 7 Daha çok say da örnek üzerinde yap lacak incelemeler konunun ayd nlanmas na katk da bulunacakt r. Günümüzde Hereke pekli Dokuma Fabrikas nda, Milli Saraylar a ba l saray ve köflklerin yenilenmesi gereken döflemelik ve perdelikleri için, el dokumas olan çatma kadife üretimi sürmektedir. 1843 te kurulan fabrikada, jakar donan ml el tezgahlar kullan lmaktad r. 477 Resim 1-Çatma Kadife Örtü Konya Etnografya Müzesi Envanter No: 614 Resim 2- ayr nt Çatma Kadife Örtü (ayr nt ) Konya Etnografya Müzesi Envanter No: 614 6 Ergin, Osman Nuri., Mecelle-i Umur-u Belediyye, stanbul 1338 (1919). 7 Tokatl, Ülkü., "Çatma Kadifeler - Üsküdar Çatma Kadifeleri Üzerine Bir nceleme" Yay mlanmam fl Yüksek Lisans Tezi (Dan flman: fiahin Y. Ya an) M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991.
478 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim 3- Çatma Kadife Örtü Konya Etnografya Müzesi Envanter No: 600 Resim 5-Çatma Kadife Örtü Topkap Saray Müzesi, Kumafl Deposu Envanter No: 13/1460 Resim 4- ayr nt Çatma Kadife Örtü (ayr nt ) Konya Etnografya Müzesi Envanter No: 600 Resim 6- ayr nt Çatma Kadife Örtü (ayr nt ) Topkap Saray Müzesi, Kumafl Deposu Envanter No: 13/1460
ÜSKÜDAR ÇATMA KAD FELER 479 Resim 7-Çatma Kadife Yast k Yüzü Topkap Saray Müzesi, Kumafl Deposu Envanter No: 13/1440 Resim 8- ayr nt Çatma Kadife Yast k Yüzü (ayr nt ) Topkap Saray Müzesi, Kumafl Deposu Envanter No: 13/1440
480 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim 9-Çatma Kadife Yast k Yüzü Topkap Saray Müzesi, Kumafl Deposu Envanter No: 13/2179 Resim 10-Çatma Kadife Yast k Yüzü Topkap Saray Müzesi, Kumafl Deposu Envanter No: 13/2177
ÜSKÜDAR ÇATMA KAD FELER 481 Resim 11-Çatma Kadife Yast k Yüzü Topkap Saray Müzesi, Kumafl Deposu Envanter No: 13/2178