I ürkiye V. Tarım Ekonomisi Kongresi 18-20 Eylül 2002 Erzurum Türkiye Antepfıstığı Sektörünün Ekonometrik Analizi Adcnı AKSOY Tecer ATSAN Fahri YAVUZ Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi larıın Ekonomisi Bölümü, Erzurum faks: 442 230 0958 e-posta: aaksoy«tataııni.edu tr Ö Z E T : D ı ş p ı > a s a t a l e b i n e u v g u n a n t e p f ı s t ı ğ ı ü r e t il e m e m e s i n e d e n i y le s o n y ı l l ı ı r d a i h r a c a t t a m e y d a n a g e le n d ü ş ü ş le r, a j z f a z la l ığ ın a ve d o l a y ı s ı y l a a ş ı r ı s t o k l a r a n e d e n o l m u ş t u r 13u t r e n d e n e d e n o lu ıı p r o b le m l e r» i r d e l e m e k v c y ü z ü m Ü n e r ı l c r ı s u n m a k a m a c ı y l a bu ç a lış m a y a p ı l m ı ş t ı n ' Ç a l ı ş m a d a k ı z l a n ı l a n m a t e r y a l, d e ğ i ş i k k u r u m v c k a y n a k l ı n d a n e ld e e d i l e n ı k m c ı l v e r i l e r d e n o l u ş m a k l a d ı r S e k t ö r ü n arz, t a le p v c s t o k e ş i k l i k l e r i n d e n o l u ş a n e k o n o m e t r ik m o d e l i o l u ş t u r u l m u ş v e m o d e l e n k ü ç ü k k a r e l e r y ü n t c m ı ile t a h m in e d ilm iş t ir M o d e l d e k i e ş i t l i k l e r m o d e l i i y i ş e k i l d e a ç ı k l a m ı ş v c d e n k l e m l e r i n ç o ğ u e k o n o m ik t e o r iy e u y g u n ç ı k m ı ş t ı r S e k t ö r ü n e k o n o m e t r i k m o d e l i n d e ih r a c a t v e t ü k e t im i n s t o k s e v i y e s i n e n e g a t i l e t k i s i n i n t e s b n e d i l m i ş o l m a s ı, a r z f a z l a l ı ğ ı p r o b le m in in ç ö z u m ı t i ç i n ıç t ü k e t im v c i h r a c a t ı n a ı t t ı ı i t i n a s ı n a iş a r e t e t m e k t e d i r S e k t ö r d e k i m e v c u t p r o b l e m l e r i n ç ö z ü m ü içim, d ış ta le b e g ö re b e lli s t a n d a r t l a r d a a n t e p f ı s t ı ğ ı y e t i ş t i r i l m e s i, v e r i m d ü ş ü k l ü ğ ü v c b u n a b a ğ l ı o la r a k m a l i y e t l e r i n y ü k s e k o l m a s ı n ı n ö n le n m e s i i ç in v e r i m l iliğ i a r t ı r a c a k y e n i t e s is e d i l e n a l a n l a r d a s u l u k o ş u l l a r d a v c m o d e r n t e k n i k l e r l e ü r e t im i n y a p ı l m a s ı, F iy a t d e s t e k le m e p o l i t i k a s ı n ı n s ü r e k li, y e t e r l i v e p e ş i n ö d e m e y a p ı l a r a k s ü r d ü r ü l m e s i g e r e k m e k t e d ir A n a h t a r K e l i m e l e r : T ü r k i y e a n t e p f ı s t ı ğ ı s e k t ö r ü, e k o n o m e t r ik m o d e l, p o l t e y a n a l y s i s An Econometric Analysis of Turkey s Pistachio Sector A B S T R A C T : D e c r e a s e s ın e x p o r t o f p i s t a c h i o b e c a u s e o f l o \ v t p ıa lı t y o f p r o d u c t ı o n t lıa t d ı d n o t m e e t v v o r ld s t a n d a r d s c a u s e d e x c e s s s u p p l y a n d s t o e k s. T h i s s t u d y is c o ı ı d u c t e d to f ın d o u t t h e r o o t s o f t h e s e m a j ö r p r o b l e ı n s a n d o f f e r S o l u t io n s a c c o r d i n g to th e r e s u lt s o f t h e a n a l y s i s T h e m a t e r ia l u s e d in th ıs study c o n s i s t s o f s e c o n d a r y d a t a p r o v i d e d f r o m v a r i o u s i n s t ı t u t i o n s a n d r e s o u r c e s. Aji e c o n o m e t r ic m o d e l o f p i s t a c h i o s e c t o r w a s buılt i n e l u d i n g s u p p l y, d e m a ıı d a n d s t o c k e q u a t i o n s a n d e s t im a t e d u s i n g o r d ı n a r v le a s t s q u a r e p r o c e d u r e M o s t p a n o f t h e r e g r e s s ı o n m o d e l ıs e x p! a i n e d v v e ll a n d c o m p l y w i t h e c o n o m ı c Ih e o r y N e g a t ı v e a n d s t a t ı s t ı c a l l v ı m p o n a ı ı t ı m p a c t o f e x p o r t a n d d o m e s t i c c o n s u m p t ı o n o n s t o c k l e v e l m t h e m o d e l s u g g e s t s th a t e x p o r t and d o m e s t ı c c o n s u m p l i o n n e e d s t o b e ı n c r e a s e d ın o r d e r to l o w e r s t o c k l e v e l A c c o r d i n g ıo s u r v e y r e s u lt s. s u p p o r t p r ı c e th a t ıs Lhe m o st ı m p o r t a n t p o h e y in ı h c s e c t o r h a s n o t b e e n ı m p l e m e n t e d p r o p e r l y T o s o l v e th e e c o n o m ı c p r o b l e ı n s th a t T u r k e y ' s p i s t a c h i o s e c t o r fa ce s, t h e r c n e e d s t o p r o d u c e q u a l n y o f p i s t a c h i o ııı c e r t a ın s t a n d a r d s to m e e t th e d e m a r ıd s o f v v o r ld m a r k e t, ııe v v o r c h a n t s vvıth ır r ıg a t ıo n s y s t e ı n s l ı o u l d b e e s t a b l ı s h e d to ı n c r e a s e p r o d u c i i v ı t y a n d! o w e r th e c o s t a n d s u p p o r t p r ı c e p o l ı c y a p p l i c a t ı o n s n c e d to b e im p r o v e d by ı n a k ı n g it c o n t ı n u o u s. s u f l i c ı e n t a n d p a y ı n g ıt m t im e K e v v v o r d s : T u r k e y ' s p i s t a c h i o s c c i o ı, e c o n o r r u s f i ıc m o d e l, p o l ı c y a n a l y s i s GİRİŞ A n t e p f ı s t ı ğ ı ( P i s t a c i a v e r a L.) n ın a n a v a t a n ı, k ü l t ü r ç e ş i t l e r i n i n o l u ş u m v e g e l i ş i m m e r k e z i v e e n ö n e m l i g e n k a y n a ğ ı, K ü ç ü k - A s y a, K a f k a s y a, I r a n v e T ü r k m e n i s t a n ın y ü k s e k k e s i m l e r i n i iç i n e a la n Y a k ı n - D o ğ u B ö l g e s i d i r ( A y f e r 1 9 9 0 ). T ü r k i y e d e ö z e l l i k l e G ü n e y d o ğ u A n a d o l u B ö i g e s i n d e u y g u n y e t i ş m e o r t a m ı b u l a n a n t e p f ı s t ı ğ ı, Ş a n l ı u r f a, G a z i a n t e p, A d ı y a m a n, S i i r t v e K a h r a m a n m a r a ş ta y a y g ı n o l a r a k y e t i ş t i r i l m e k t e d i r. S o n y ı l l a r d a A v d ı n v e İ z m i r i l l e r i n d e d e ü r e t i m i n a r t t ığ ı g ö r ü l m e k t e d i r. T ü r k i y e 2 0 y ı l ö n c e s i n e k a d a r a n t e p f ı s t ı ğ ı ü r e t i m i n d e İ r a n d a n s o n r a i k i n c i s ı r a d a y e r a l ı r k e n s o n y ı l l a r d a A B ü d e n s o n r a ü ç ü n c ü s ı r a y a g e r i l e m i ş t i!. T ü r k i y e d e k u r u k o ş u l l a r d a 6 0-8 0 k g / d a ü r ü n a l ı n ı r k e n s u lu k o ş u l l a r d a a n t e p f ı s t ı ğ ı ( S i i r t ) 2 6 2, 0 5 k g / d a v e r i m v e r e b i l m e k t e d i r ( A r p a c ı v d 1 9 9 9 ). T ü r k i y e d e a n t e p f ı s t ı ğ ı y e t i ş t i r i c i l i ğ i ç o k e s k i z a m a n l a r d a n b e r i y a p ı l m a s ı n a r a ğ m e n, ü r e t i m İ s t e n i l e n ş e k i l d e a r t m a m ı ş t ı r. B u n u n n e d e n i 388 y e tiş tiric iliğ in tam am en ku ru koşullarda ve ço ğ u n lu k la k ıraç, ta şlık ve m e y illi arazilerde y a p ılm a s ıd ır Iran ve A B D d ışın d a k i üretici ülkelerde de yetiştirm e k o ş u lla rı T ü rkiye dekine benzem ektedir İran ve A B D deki yetiştiriciliğin tam am ı sulu k o şu lla rd a ve v e rim li taban arazilerde y a p ılm a k ta d ır (T e k in vd 2 0 0 1 ). G ü n e yd o ğ u A n a d o lu ö ö lg e s i nin geleneksel ürünü olan antepfıstığ ı bölge ç iftç is in in önem li gelir k a y n ağ ıd ır. T ü r k iy e nin 1989 y ılın d a üretimi 17 690 ton iken ihracatı 4.0 1 3 ton o lm u ştu r 2000 yılında ise üretim 74 998 ton, ihracat 244 ton olarak g e rçe k le şm iştir (A n o n y m o u s 2 001). Antepfıstığı fiy atın ın dış pazarda iç pazara göre düşük olması, dünya p iy a s a la rın ın istedig kalitede ürün ü re tilem em esi ve ithalat yapan ülkelere yıl içerisinde sabit fiyat g ara n tisin in verilem e m esi gibi nedenlerle ihracatta azalm a ve üretilen ürünün iç pazarda satılm ası zorun luluğunu ortaya çıkarm ıştır Arz iç
Türkiye Antepfıstığı Sektörünün Ekonometrik Analizi talepten fazla o lunca hem ü re tic i hem de d e ste k le m e alımı yapan devlet zara r etm eye b a şla m ıştır. K a lite ve verim arttırıcı p o litik a la r u y g u la n m a d ığ ın d a n dolayı, zaten dünya p iy a s a la rın d a zu r rekabet edebilen Türkiye, rekabet e d em e z d u ru m a g e lm iştir Ayrıca İran'dan k a çak y o lla rla ü lk e y e giren İran fıstığı piyasaları o lu m su z yönde e tk ile m iş tir B u tür olumsuzluklardan d o la y ı ih racat m ik ta rı üre tim d eki artışla paralel artm am ış a k sin e y ıld a n y ıla b ü y ü k istikrarsızlıklar g ö ste rm iş ve y o k d e n e ce k kadar azalmıştır. Bu çalışm a ile sektö rün m e v cu t d u ru m u n u n belirlenmesi, p ro b le m le rin o rtaya k o n u lm a sı, antepfıstığı p iy a sa sın ın e k o n o m e trik m o d e lin in tahmin edilm esi m o d elin p o litik a n a liz le rd e kullanılması ve so n u ç la rın su n u la n ç ö zü m ö n e rile ri çerçevesinde yorum lanm ası am a çla n m ıştır. I. ANTEPFISTIĞI SEKTÖRÜ HAKKINDA GENEL BİLGİLER A n te p fıstığ ı sektörü 19 8 0-2 0 0 0 y ılla r ı d ik k a te alın arak sektördeki değişm e ortaya k o n m u ş tu r S ektö rdeki üretim, işlem e, dış ticaret, iç tü ketim ve p o litik a la r ele a lın m ıştır. 1. 1. Üretim D ü n ya antepfıstığı ü re tim in in en ö n e m li k ıs m ın ı İran elinde tutm aktadır. İra n 'ın p a y ın ın 1 9 8 0 den günüm üze kadar % 5 0-6 0 lar c iv a rın d a o ld u ğ u g ö rü lm e k le d ir (Ç iz e lg e 1 I ) A m e rik a, a n te p fıs tığ ı üretim ine 1963 ten sonra başla m asın a rağm e n g ü n ü m ü zde İra n dan sonra ik in c i sıra d a y e r alm aktadır T ü rk iy e, a n te p fıstığ ı y e t iş t ir ic iliğ in in k ıra ç, kuru k o şu lla rd a y a p ılm a sı ve üretim de m o d ern te k n ik le rin k u lla n a m a m a sın d a n d o la y ı payı s ü re k li düşm üş ve 2000 y ılı d ü n ya an tepfıstığ ı ü re tim in d e % l3, 9 luk pay ile üçüncü sırada yer alm ıştır Çizelge Ülkeler itibariyle antepfıstığı üretim payları (% ) Yıllar Iran A B D Türk iye Çm Suriye Y unanıstan İtalya Diğerlen Dünya 1980 30,3 16.1 9,9 23,7 10,3 3,3 2,1 4,3 100 1981 64.9 3.5 13,3 9,8 4,9 1.2 0,9 1,5 100 1982 59.5 12,2 8,0 I 1,8 5.0 1,3 0,1 2,1 100 1983 61,9 6 2 12,9 10,3 4,8 1,7 0,8 1,4 100 1984 51.7 15.8 12,7 9,9 6,0 2,0 0,1 1,8 100 1985 54,6 6,4 18,3 9,9 6,3 2,1 1,0 1,4 100 1986 47,9 16,7 14,7 10,3 7.0 1,8 0,1 1,5 ıoo ] 987 56,0 7,4 14,8 10,8 6,1 2,1 1,5 1,1 100 1988 55,2 18,6 6,6 8,7 7,8 1,9 0,1 1,1 100 1989 55,5 7,5 17,0 9.1 6.6 2,4 0,9 1.0 100 1990 59,6 19.9 5,1 8.1 4,8 1,3 0,1 M 100 1991 55,4 10.6 19,4 7,0 4,4 1,5 0,7 1,0 100 1992 58 0 19,2 8.3 6,2 5.8!,4 0,0 1,1 100 1993 57 8 17.4 12,6 6,0 3,5 1.4 0,5 0,8 100 1994 56 9 17 1 1 1.7 7.3 4,4 1.6 0.1 0.9 100 1995 60,7 17.1 9.2 6.4 3.7 1.4 0,6 0,9 100 1996 60,7 1 ı.ı 14,0 6.5 5.7 1,0 0.0 1,0 100 ] 997 33.3 24,4 20,8 8,9 8,8 1,1 1,5 1,2 100 1998 61,2 16,6 6,8 6.2 7,0 0,9 0.1 1,2 100 1999 44,9 19,1 10,3 10,9 10,3 2,1 0,9 1,5 100 2000 46,5 21,9 13,9 7,4 7,7 1,5 0,0 1,1 100 Ka\ı;ak htlp //wwvv :*pps hu' o r g /p n g f A ntepfıslığının 1 9 8 0-2 0 0 0 y ılla r ı a ra sın d a k i veıim cilalam ası T ü rk iy e 'd e 17.8 k g /d a iken s ıra s ıy la Amerika da 200 kg da, ve İran da ise 95 k g da olmuştur ( http ://w w w.apps.fao o rg /page) Türkiye'de a n te p fıstığ ı ü re tim i 65 ilde yapılmasına rağm en bu ille rin ç o ğ u n d a k ü çü k dtajı.aıda ve az m iktarda y a p ılm a k ta d ır Son beş y ılın ortalamasına göre antepfıstığ ı ü re tim in in % 8 7, 5 i G aziantep, Ş an lıu rfa, A d ıy a m a n, K a h ra m a n m a ra ş ve Siirt illerinden sağlanm aktadır (A n o n im 19 8 0-2 000) 1.2. Dış Ticaret T ü r k iy e nin 21 y ıllık dönem için de ih ra c a tın d a is tik ra rs ız lık la r olduğu ve her geçen y ıl d ü n y a antepfıstığı ih racatın d aki p ayın ı k aybettiğ i görülm ektedir (Ç ize lg e 1,2). 389
A. AKSOY, T. ATSAN, F. YAVUZ Ç i z e l g e 1.2. Ü l k e l e r it ib a r iy le a n te p fıs tığ ı ih ra c a t p a y la r ı ( % ) Yıllar Iran ABD Surıve Türkiye İtalya Yunanistan Diğerleri Dünya 1980 68.8 0,0 0.0 16,3 6,9 3,1 4,9 100 1981 55,0 0,0 0,0 28,7 5,8 2,8 7,7 100 1982 44,8 15,7 0,0 30,2 4,0 0,7 4.6 100 1983 54,0 18,7 0,0 14,5 4.6 0,8 7.4 100 1984 59.3 9.8 0,0 17.4 3,4 1,4 8,7 100 1985 63.3 4,6 0,0 23,4 1,3 0,1 7.3 100 1986 77.4 5,7 Ü.O 9.9 0.5 0,3 6,2 100 1987 77.5 4.7 0.1 3.9 0,5 0,0 13,3 100 1988 69,9 3,7 0,1 7,4 0.7 0.0 18,2 100 1989 73,3 5.4 0,5 4,3 0.8 0,1 15,6 100 1990 74,7 4,6 1,5 2,5 1,1 0,1 15,5 100 1991 76.2 5.1 3.3 0,5 0,6 0,0 14,3 100 1992 69,5 10,7 1,4 0,7 0,4 0,1 17,2 100 1993 68,7 7,6 5,7 0,2 0,6 0,2 17,0 100 1994 63,2 8,5 3,8 0,4 0,7 0,2 23,2 100 1995 67,5 7,9 2,0 0,9 0,7 0,2 20,8 100 1996 66,7 5,2 4,9 0,6 0,4 0,2 22,0 100 1997 44,8 8,7 9,3 3,3 0,9 0,5 32,5 100 1998 64,3 8,2 3,0 0,3 0,3 0,2 23,7 100 1999 59,9 8,1 2,7 0,3 0,6 0,1 28,3 100 2000 61,9 9,6 2,2 0.1 0,4 0.1 25,7 100 kaynak http://www apps i ao org/pagt* T o p l a m d ü n y a a n t e p fıs t ığ ı ih r a c a ıın ın % 6 1,9 ' u n u [ra n e lin d e b u l u n d u r u r k e n ik in c i sıra d a % 9,6 ile A m e r i k a g e lm e k t e d ir. T ü r k i y e, İta ly a ve Y u n a n i s t a n ın t o p la m d ü n y a ih r a c a t ın d a k i p a y la r ın d a a z a lm a m e y d a n a g e ld iğ i g ö r ü lm e k t e d ir, Ö z e l lik le T ü r k i y e n in p a y ı % 1 6 la rd a n % 0, 1 le re d ü ş m ü ş tü r. İra n ise bu 21 y ı l l ı k sü re iç e r is in d e p a z a r p a y ın ı k o r u m a y ı b a ş a r m ış t ır. 1.3. İç T ü k e tim A n t e p f ıs t ı ğ ı iç t ü k e t im i ile ilg ili y a p ılm ış ç a l ış m a o lm a d ı ğ ın d a n 21 y ı l l ı k s ü r e d e k i iç t ü k e t im, y ılb a ş ı s to k u o y i ik i ü r e t im v e y in e o y i l k i ith a la tın t o p la m ın d a n o y ı l k ı ih r a c a t ve y ıls o n u sto k u n ç ı k a r ı l m a s ı ile b u l u n m u ş t u r ( Ç i z e l g e 1.3 ). 1 9 8 0-2 0 0 0 y ı l l a r ı a r a s ın d a a n t e p fıs t ığ ı iç t ü k e t im i o rt a la m a 3 3.9 0 4 ton o lm u ş, k iş i b a ş ın a t ü k e t im ise o rta la m a 5 8 8 g ra m o la r a k g e r ç e k le ş m iş t ir. İlk ve son d ö rt y ılın o r t a la m a la r ın a b a k ıld ığ ın d a n ü fu s t a % 3 9, 1 lik artış m e v d a tıa g e lir k e n iç t ü k e t im d e % 14 0. 8 51ik b ir artış m e y d a n a g e ld iğ i g ö r ü lm e k t e d ir. İç t ü k e t im in n ü fu s a r tış ın d a n d a h a fa z la a rttığ ın ı g ö s t e r m e k te d ir Çizelge I 3. Antepfıstığı iç tüketimi ve fert başına tüketim Fert Baş. Tüketim Nüfus Tük Yıllar Ton Bin kişi Gram 1980 6.220 44 438 14Û 1981 23.039 45.366 508 1982 11.681 46 312 252 1983 23.968 47.864 501 1984 20 916 49.070 426 1985 24.530 50.306 488 1986 24.860 51.433 483 1987 29.447 52.561 560 1988. 10.672 53.715 199 1989 32.287 54.893 588 1990 14.683 56.203 261 1991 55 180 57.305 963 1992 34.843 58.401 597 1993 47.070 59 491 791 1994 40.051 60.576 661 1995 37.221 61.644 604 1996 59.393 62.697 947 1997 66.460 62.866 1057 1998 36.932 63.459 582 1999 40.458 64.336 629 2000 72.076 65.225 1105 Ortalama 33.904 55.627 588 K a y n a k A n o n i m! 9 7 9-2 0 0 0 6. 390
Türkiye Antepfıstığı Sektörünün Ekononıetrik Analizi 1.4. Politikalar D e vle tin a n t e p fıs t ığ ı s e k t ö r ü n e u y g u la d ığ ı politikalar, fiy a t d e s t e k le m e s i, g ird i s ü b v a n s iy o n u v e 2001 y ılın d a ü lk e g e n e lin d e u y g u l a n m a y a b a ş la y a n doğrudan g e lir d e s te ğ in d e n o lu ş m a k t a d ır. F i y a t d esteklem esin i 0 2.0 8.1 9 4 0 y ı l ı n d a k u r u la n G a z ia n t e p Fıstık T a r ım S a tış K o o p e r a t if le r i B i r l i ğ i y ü r ü t m e y e başlam ıştır. 1 9 6 8 y ı l ı iç e r is in d e b ö lg e d e y a p ıla n in celem eler n e tic e s in d e, G a z ia n t e p, K a h r a m a n m a r a ş, M alat\a, Ş a n lıu r f a, M a r d in, A d ı y a m a n, E l a z ı ğ ve M ersin il ve ilç e le r in d e b a k liy a t, ü z ü m, z e y t in ve k ırm ız ıb ib e r k o o p e ra t if le r i k u r u lm u ş t u r. D a h a so n ra beş ayrı tüzel k iş ilik t e ç a lış a n bu b ir lik le r, S a n a y i ve Ticaret B a k a n l ı ğ ı n ı n 3 0.0 6.1 9 8 9 ta rih v e 2 2 3 4 0 sayılı k a ra rı ile tü z e l k i ş i l i k l e r i s o n a e r d ir ile r e k G ü n eyd o ğ u T a r ı m S a tış K o o p e r a t if le r i B i r l i ğ i (G ü n e y d o g u b ir lik ) ad ı a lt ın d a te k b ir lik h a lin e g etirilm iştir ( A n o n i m 1 9 9 6 ). in c e le n e n 21 y ı l l ı k s ü re iç e r is in d e 1 9 8 1-1 9 8 4, 1 9 8 6, 1 9 9 0 ve 1995 y ıl l a r ı n d a d e s t e k le m e f iy a t ı a ç ı k la n m a m ış t ır ( Ç iz e lg e 1.4 ). B u y ı lla r d a ü r e t ic i ü r ü n ü n ü t ü c c a r a d ü ş ü k f iy a tla rd a n s a t m a k z o r u n d a k a lm ış t ır. A n t e p f ıs t ığ ı ta b a n fiy a tı 1 9 9 7 y ı l ı h a r iç d iğ e r y ılla r d a m a liy e t in ü z e r in d e b e lir le n m iş v e m a li y e t in d e s t e k le m e f iy a tın a o ra n ı % 2 8, 8 ile % 8 4, 7 a r a s ın d a d e ğ iş m iş t ir. Ç if t ç i e lin e g e ç e n f iy a t ise 1 9 8 0, 1 9 9 7, 1 9 9 8, 1 99 9 ve 2 0 0 0 y ılla r ın d a m a liy e t in a lt ın d a k a lm ış, d iğ e r y ılla r d a ç if t ç i e lin e g e ç e n f iy a t m a liy e t in ü z e rin d e g e r ç e k le ş m iş ve m a liy e t in ç if t ç i e lin e g eç e n fiy a ta o ra n ı % 3 1,2 ile % 8 4, 7 a r a s ın d a d e ğ iş m iş t ir. Ö z e l l i k l e son dört y ıl d a ç if t ç i e lin e g e ç e n fiy a tla r m a liy e t le r in o ld u k ç a a ltın d a k a lm ış t ır. B ö y l e o lm a s ı ü re t ic ile r in b a h ç e le rin d e k i h a s t a lık ve z a r a r lıla r la m ü c a d e le k o n u s u n d a g e r e k li it in a y ı g ö s t e r m e m e le r in e neden o lm u ş tu r. Ç izelg e 1,4. D e s t e k le m e f iy a t ı, ç if t ç i e lin e g e ç e n fiy a t v e m a li y e t le r in k a r ş ıla ş t ır ılm a s ı Destekleme Fiyatı Çiftçi El. Geç. Fiyat Maliyet Maliyet/D. Fiyatı Maliyel/Ç.E.G.F. Yıllar TL/kg, 1987=100 TL/kg, 1987=100 TL/kg, 1987=100 % % 1980 2362 1.134 1535 65,0 135,4 1981 0 2.029 1494 0,0 73,7 1982 0 1.977 1581 0,0 80,0 1983 0 2.218 867 0,0 39,1 1984 0 1.911 1618 0,0 84,7 1985 2679 2.044 1364 50,9 66,7 1986 0 2.289 1654 0,0 72,2 1987 2200 2 447 1845 83,9 75.4 1988 3125 2 340 2038 65.2 87,1 1989 2750 2.635 1795 65,3 68,1 1990 0 2.382 1346 0,0 56,5 1991 2593 2.513 1070 41,3 42,6 1992 2414 2.233 696 28,8 31,2 1993 1726 2.045 920 53,3 45,0 1994 2467 2.337 1467 59,5 62,8 1995 0 2.391 1727 0,0 72,2 1996 2244 2 529 1894 84,4 74,9 1997 1942 1.714 2786 143,5 162,6 1998 2951 1.616 2196 74,4 135,9 1999 3088 1.720 2519 81,6 146,5 2000 2891 1.680 2349 81,3 139,8 K a y n a k : A n o n im 1 9 7 9-2 0 0 0 a v e A n o n im l 9 7 9-2 0 0 0 b G ü n e y d o ğ u b ir lik a lım m ik t a r ın d a y ılla r itib a ri ile önem li d a lg a la n m a la r m e y d a n a g e lm iş t ir ( Ç iz e lg e 1.5). B a z ı y ı l l a r a lım y a p m a m ı ş t ır. B u y ılla r ın haricinde G ü n e y d o ğ u b ir lik a lim in in ü re tim içerisin d eki p a y ı % 0, l ile % 15,5 a ra s ın d a d eğ işm e kte d ir. Y ı l l ı k s t o k la r, y ü k s e k o la n 198 0 y ılı ç ık a rılırsa, o y ı l k ı ü re tim iç e r is in d e k i p a y la n % 0,2 ile % 14,0 a ra s ın d a g e r ç e k le ş m e k t e d ir, A n t e p f ıs t ığ m a 1 999 y ılın d a ih ra c a t fo n u u y g u la n m ış fa k a t d e v le t bu u y g u la m a d a n iste d iğ i s o n u c u a la m a y ın c a ertesi y ıl t e k ra r k a l d ır ılm ış t ır. 2 0 0 1 y ılın d a ü lk e g e n e lin d e u y g u la n m a y a b a ş la n a n d o ğ ru d a n g e lir d este ğ i ile d e k a r b a ş ın a 1 0.0 0 0 0 0 0 7 L ö d e m e y a p ılm ış t ır, B i r ç o k ü re tic i a r a z ile r in in ta p u s u n u n o lm a m a s ı ve b ir k ıs m ıd a v e r g i ç e k in c e s in d e n d o la y ı bu d e s te k te n f a y d a la n a m a m ış t ır, 391
A. AKSO Y, T. ATSAN, F YAVUZ Ç i z e l g e 1.5, G ü n e y d o ğ ı ı b i r l i k a lım la rı ve y ı l l ı k Güneydüğubırlik Y İM Alımı Stok Üretim Alım / Üretim Y. Stok / Üretim Yıllar (kab)ton (kab)ton (kab)ton % % 1980 569 2 157 7.500 7,6 28,8 1981 0 1.769 25 000 0,0 7,1 1982 0 388 13.000 0,0 3,0 1983 0 74 25.000 0,0 0,3 1984 0 55 23 000 0,0 0,2 1985 5229 3.793 35.000 14,9 10,8 1986 0 3.529 30.000 0,0 11,8 1987 21 1.414 30.000 o,ı 4,7 1988 74 80 15.000 0,5 0,5 1989 4000 3.780 40.000 10,0 9,5 1990 0 806 14.000 0,0 5,8 199! 9935 8 971 64 000 15,5 14,0 1992 2557 2.331 29.000 8,8 8,0 1993 6775 5 594 50.000 13,6 11,2 1994 3451 4.780 40.000 8,6 12,0 1995 0 2.210 36.000 0,0 6,1 1996 5262 3.860 60 000 8,8 6,4 1997 4235 4.153 70.000 6,1 5,9 1998 42 2.314 35.000 0,1 6,6 1999 1062 1 456 40.000 2,7 3,6 2000 4230 4 000 75 000 5.6 5.3 K a y n a k :.A n o n im 1 9 7 9-2 0 0 0 b v e A n o n im 1 9 8 0-2 0 0 0 2. MATERYAL ve METOT A r a ş t ı r m a d a, m a t e r y a l o la r a k ik in c il v e r ile r k u l l a n ı l m ı ş, d e ğ iş ik k a y n a k la r d a n eld e e d ile n bu v e r ile r d e n m o d e lin t a h m in in d e ve s e k tö rü n y a p ıs ın ın o n a y a k o n u lm a s ın d a y a r a r la n ılm ış t ır. B u v e r ile r, T a r ı m İl M ü d ü r l ü k l e r i, G ü n e y d o ğ ııb ir lik, G ü n e y d o ğ u A n a d o lu İh r a c a t ç ıla r B i r l i ğ i, T ic a r e t B o r s a la r ı, ü n iv e r s it e le r, z ir a a t o d a la r ı, F A O ve D İ E nin y a y ı n l a r ı n d a n e ld e e d il m iş t ir. V e r i l e r, a n te p fıstığ ı ü r e t im i, d e k a r a v e r i m, d ü n y a ü r e t im i, ih ra ca t, iç t ü k e t im, s to k, T ü r k i y e n ü fu s u, ( a n t e p fıs tığ ı, c e v i z ve f ın d ık ) ü re tic i v e t ü k e lic i p e ra k e n d e fiy a t la r ı, T ü r k i y e t a rım in d e k s i ve d o la r d ö v iz k u rla r ın d a n o lu ş m a k t a d ır. M o d e l d e k u lla n ıla n v e r ile r 1 9 8 0-2 0 0 0 y ı l l a r ı n ı k a p s a y a n z a m a n s e ris i v e r ile r id ir. T ü r k i y e a n t e p fıs t ığ ı s e k tö rü e k o n o m e lr ik m o d e li, a n t e p fıs t ığ ı a r z ı, iç ta le b i ve s to k d e n k le m le r in d e n o lu ş m a k t a d ır. M o d e l in t a h m in in d e E n k ü ç ü k K a r e l e r M e to d u k u l l a n ı l m ı ş t ı r ( Y a v u z 2 0 0 1 ). M o d e l S H A Z A M e k o n o m e t r i b ilg is a y a r p ro g r a m ın d a t a h m in e d il m iş t ir ( W h i t e, 1 9 9 7 ). A n t e p f ıs t ı ğ ı s e k t ö r ü n ü t e m s il e d e n e k o n o m e t r ik m o d e ld e b ir in c i d e n k le m, v e r im ve a n te p fıs tığ ı ü re tic i f iy a tı t a r a f ın d a n a ç ık la n a n a n te p fıs tığ ı a r z m o d e lid ir. İ k i n c i d e n k le m, a n te p fıs tığ ı p e ra k e n d e f iy a tı, g e lir, n ü fu s ve c e v iz p e ra k e n d e fiy a tı t a r a lın d a n a ç ı k la n a n tale p m o d e lid ir. S o n d e n k le m ise ü r e t im, ih ra c a t, y ılb a ş ı sto k u ve t ü k e tim t a r a lın d a n a ç ı k la n a n a n t e p fıs t ığ ı sto k m o d e lid ir. 392 A n t e p fıs tığ ı s e k tö rü e k o n o m e t r ik m o d e li: U t = / ( V t, P ) T t = / ( F t, G t N t C, ) S t = / ( Lît, i,s,lftt) D e n k le m le r d e : U, : K a b u k lu a n te p fıs tığ ı ü re tim i (to n ) V. : A n t e p f ıs t ığ ı v e r im i (k g / d a ) P,.ı : B i r ö n c e k i y ı l ç ift ç i e lin e g eç e n fiy a t ( T L / k g ), 1 9 8 7 = 1 0 0 T, : Y u r t içi a n te p fıs t ığ ı t ü k e t im i (to n ) F t : A n t e p f ıs t ığ ı p e r a k e n d e fiy a tı ( T L ' k g ), 1 9 8 7 = 1 0 0 G, : K i ş i b a ş ın a G S M H (b in T L ), 1 98 7 = 1 00 N, : N ü f u s m ik t a r ı ( b in ) C : C e v i z p e r a k e n d e f iy a tı ( T L / k g ), 1987= 100 S t : Y ı l so n u k a b u k lu a n te p fıs tığ ı stoku (ton) I t : T o p la ttı a n te p fıs tığ ı ih ra c a tı (to n ) S,_ ı: Y ı l b a ş ı k a b u k lu a n te p fıs tığ ı sto ku (ton)
Türkiye Antepfıstığı Sektörünün Fkonomctrık Analizi Model sonuçlan istatistik ve ekonomik teoriye uygunluk yönünden incelenmiş ve yorumlanarak sunulmuştur 3. ARAŞTIRM A B l L G L L A R I A n tep fıstığ ı a r? e ş it li ğ i, d e k a r a a n t e p f ı s t ığ ı v e r i m i ve çiftçi eline g e ç e n f iy a t ile R 2-0, 9 8 8 g ib i o l d u k ç a \tiksek bir a ç ı k la m a o r a n ın a s a h ip t ir ( Ç i z e l g e 3 1) Bu d eğ işk en le rin ik i s i n i n d e k a t s a y ı l a r ı n ı n iş a re ti ekonomik t e o riy e u y g u n d u r. B e k l e n d i ğ i g ib i antepfıstığı a rz ı ile a n t e p t ıs t ığ ın ın d e k a r a s e r i m i çiftçi eline g e ç e n f iy a t a r a s ın d a p o z i t i f ili ş k i mevcuttur D e ğ işke n le rin h e r ik is i d e i s t a t is t ik s e l o la r a k önemli ç ık m ış t ır. B u r a d a v e r i m p a r a m e t r e s i n d e k i t oranının 4 4.0 7 g ib i y ü k s e k o l m a s ı Ü r e t im in arttırılmasında v e r im in ç i f t ç i e lin e g e ç e n f iy a t t a n daha fazla e tk ili o ld u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d ir. A n tepfıstığı p e r a k e n d e f i y a t ı, g e l i r, n ü f u s v e c e v i z perakende f iy a tı t a r a f ın d a n a ç ı k l a n a n a n t e p f ı s t ığ ı talep eşitliği d e n k le m le r in in a ç ı k l a m a g ü c ü n ü ifa d e eden. 0.651 R 2 d e ğ e r in e s a h ip t ir ( ç i z e l g e 3.2 ). N ü f u s v e hariç diğer parametrelerin katsayılın ekonomik teoriye ters düşmektedir Modeldeki t oranlarının oldukça düşük olması bağımsız değişkenlerden nüfus hariç tüketim üzerine etkilerinin fazla olmadığını göstermektedir İstatistiksel olarak %5 önem seviyesinde yalnızca nüfus önemli çıkmıştır Antepfıstığı tüketimi ile ilgili verilerin sağlıklı olmaması böyle hır sonuç elde edilmiş olmasında etkili olabilir l retim, ihracat, dönem başı stok ve tüketim tarafından belirlenen antepfıstığı stok eşitliği, bu değişkenler tarafından 0.960 gibi yüksek bir R1 ile önemli ölçüde aç ıklan maktadır (Çizelge 3 3) Katsayılar ekonomik teoriye uygun çıkmıştır Üretim vc dönem başı stokun katsayıları pozitif iken ihracat ve tüketimin katsayıları negatif çıkmıştır. İstatistikse! olarak tüm değişkenlerin önemli olduğu görülmektedir Sektörde önemli bir problem olın aşırı stokları iç tüketim ve ihracat azaltıcı bir rol oynamaktadır Çizelge 3.1 A n t e p f ıs t ığ ı a r z m o d e li t a h m i n s o n u ç l a r ı T c r u R3 = 0.988 Û V, p... katsa> ı -1 1039,0 2192.2 5,0585 Standart hata 5301.0 49,74 1,263 t oranı -2,082 44,07 4,005 P değeri 0,052 0,000 0,001 Elastikiyet 1,0432 0,3008 Çizelge 3.2 Antepfıstığı tüketim modeli tahmin sonuçları R 3 = 0,651 0-2 F, G, N, C t katsayı -93422,0 1,2506-7,5622 2,6902-4,3662 Standart hata 0,0000034 4226 23,24 1,174 5,167 t oranı -2,674 0,2960-0,3254 2,292-0,8450 p değeri 0,007 0,767 0,745 0,022 0,398 Elastikiyet 0,1644-0,3182 4.4138-0,5187 Çizelge 3.3 Antepfıstığı stok modeli tahmin sonuçları R 3 = 0,960 a3 U. I, S, T, Katsayı -334,32 0,88381-0,86162 0,89915-0,86058 Standart hata 350,6 6,139 8,966 8,464 6,575 t oranı -0,9534 14.40-9,610 10,62-13.09 p değeri 0,355 0,000 Û.OUU 0.000 0.000 Elastikiyet 11,6251-0,7143 0,8648-10,65 393
A AKSOY, T. ATSAN, F YAVUZ 4. SONUÇ ve ÖNERİLER A ntepfıstığı üretimi yıllar itibari ile arlarken ihracatta önem li ölçüde azalma meydana gelmiş, üstelik iç tüketiminde yeterli miktarda artmaması sektörün en önemli problemi olan arz fazlalığı problem ini meydana getirmiştir. Daha önceki bölüm lerde değinilen, dış ticaret ile ilgili kısımda verilen Ç izelge 1.2'ye bakıldığında ihracatın y ıllar itibari ile azaldığı, günümüzde % 01'lere gerilediği görülm ektedir. A rz fazlalığı ülkede stokların oluşm asına neden olm akladır Ekonometrik modelin stok eşitliğinde, stok ile ihracat ve tüketim arasında ters ilişki olduğu görülmektedir. Bu nedenle arz fazlalığı problem inin çözümü için iç tüketim ve ihracat arttırılm alıdır. T ü rk iy e de üretilen antepfıstığı dünya piyasalarında değişen talep isteklerine hitap etmediği için ihracatı her geçen gün azalmaktadır. Dünya piyasaları iri gösterişli fıstık talep ederken, T ü rk iy e de üretilen fıstık küçük ve gösterişsizdir. Türkiye, bu şekildeki üretim ile dünya piyasalarındaki payını her geçen gün kaybetmektedir. Y eni tesis edilen antepfıstığı bahçelerinde dünya piyasalarının istediği çeşitler yetiştirilm eli, kaliteli aşı kalem leri üreticilere dağıtılm alıdır. Dünya piyasalarında tüketici tercihinin T ü rk iy e de üretilen antepfıstığına yönelm esi için üstün özellikleri vurgulanarak reklam faaliyetlerinin yapılm ası gerekir. Hüküm etlerin uyguladıkları politikaların yetersiz ve yanlış olduğu görülm ekledir. Ülkenin sektöre yönelik uyguladığı en önemli politika fiyat desteklem esidir. Tutarsız politikalarından dolayı devlet adına fiyat verip alım yapan G üneydogubirlik in elinde stoklar oluşmuş, kooperatif birçok y ıl alım yapamamıştır. Destekleme alim inin yapıldığı yıllarda da peşin alım yapmamış üreticiyi büyük tüccarlara ezdirmiştir. Sektörün gelişebilmesi için devletin sürekli, yeterli seviyede ve peşin ödeme ile destek yapması gerekmektedir. KAYNAK! AR A n o n im l 9 7 9-2 0 0 0 a. T ü r k i y e İs t a t is t ik Y ı l l ı ğ ı T C B a ş b a k a n lık D e v le t İs t a t is t ik E n s t it ü s ü, A n k a r a A n o n im 1 9 7 9-2 0 0 0 b G ü n e y d o ğ u 'T a r ım S a t ış K o o p e r a tifle ri B i r l i ğ i ( G ü n e y d o ğ ıı b ır l ık ) K a y ı t la r ı, G a z ia n t e p A n o n im 1 9 8 0-2 0 0 0 Tanımal Y a p ı v e Ü r e t im T C B a ş b a k a n lık D e v le t İs t a t is t ik E n s t it ü s ü, A n k a r a A n o n im 1 9 9 6. G ü n e y d o ğ u T a r ım S a t ış K o o p e r a t if le r i B ir liğ i ( ü ü n e y d o g u b ı r l ı k j K a y ı t la r ı, G a z ia n t e p A n o n im 1 9 8 8-2 0 0 0 G ü n e y d o ğ u A n a d o lu İh r a c a t ç ı B ir lik le r i K a y ı t la r ı, G a z ia n t e p A n o n v ın o u s 2 0 0 1 h ttp V /v v w w a o o s fa o o r ^ p a e e A r p a c ı. S., A t l ı H S, 1 9 9 9 T C B a ş b a k a n lı k D e v le t P la n la m a T e ş k ila t ı V I I I B e ş Y ı l l ı k K a l k ı n m a P la n ı B itk is e! Ü r ü n le r ü z e l ih t is a s K o m i s y o n u A n t e p f ıs t ığ ı R a p o ru. T a r ım v e K ö y İ ş l e r i B a k a n lığ ı, T a r ım s a l A r a ş t ır m a la r G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü.a n t e p f ıs t ığ ı A r a ş t ır m a E n stitü sü M ü d ü r lü ğ ü, G a z ia n t e p A y f e r, M., 1 9 9 0 A n t c p f ıs t ığ ın ı n D ü n ü B u g ü n ü G e le c e ğ i. T ü r k iy e I A n t e p f ıs t ığ ı S e m p o z y u m u ( 1 1-1 2 E y l ü l), s: 14-2 3, G a z ia n t e p T e k in, H., A r p a c ı S, v e A t l ı H. S, 2 0 0 1 A n te p fıs tığ ı Y e t i ş t i r i c i l i ğ i A n t e p f ıs t ığ ı /A ra ş tırm a E n stitü sü M ü d ü r lü ğ ü, Y a y ın N o 1 3, G a z ia n t e p W h ıt e, K e n n e t lı J, 1 9 9 7 S H A Z A M T h e E c o n o m e t r ic s C o m p u te r P r o g ra m V e r s io n 8.0, U s e r s s R e f e r e n c e M a n u e l, I r w m / M c G r a w - H ı l l Y a v u z, F, 2 0 0 1 E k o n o m e t r i T e o r i v e U y g u la m a D e rs N o tla rı A t a t ü r k Ü n iv e r s i t e s i Z ir a a t F a k ü lt e s i O fs e t T e s is i, A t a t ü r k Ü n iv e r s i t e s i Z ir a a t F a k ü lt e s i D e rs Y a y ın la r ı 19 6 s. N o I 8 5, E r z u r u m 394