SU ve MİNERALLER SU İnsan besin almadan haftalarca canlılığını sürdürmesine karşın, susuz ancak birkaç gün yaşayabilir. Yetişkin bir insanın vücut ağırlığının %60 kadarı sudan oluşmaktadır İnsan vücudunun su içeriği yaşa ve cinsiyete göre %42-71 arasındadır. İnsan vücudundaki karbonhidrat ve yağın tümü, proteinin yarısı ve vücut suyunun %10 unu yitirilirse hayat tehlikeye girer. Proteinlerden zengin gıdaların bol olarak yenilmesi halinde proteinlerin parçalanma ürünü olan üre idrarla atıldığından idrar miktarı çoğalmakta ve bu yoldan su kaybı artınca, suya duyulan gereksinim de yükselmektedir. İnsan fizyolojik gereksinimi olan suyu her gün muntazam olarak karşılamak zorundadır. Bunun yaklaşık %50'sini içeceklerden, %35'ini yiyeceklerden ve %15'ini de oksidasyon(metabolik su) suyu olarak vücuttaki gıdaların yakılmasından sağlar. 1
GİREN SU ÇIKAN SU Kaynak Miktar (ml) Kaynak Miktar (ml) Sıvılar 1500 Deri 700 Gıdalardaki su 850 Akciğer 350 Metabolik su 250 Böbrekler 1400 Dışkı 150 Toplam 2600 2600 Suyun işlevleri Besinlerin sindirimi, emilimi ve hücrelere taşınması Metabolitlerin akciğere ve böbreklere taşınması Vücut ısısının denetimi Eklemlerin kayganlığının sağlanması Organizma için gerekli suyun başlıca kaynağını İçme suyu, içecekler, bazı besinlerle alınan su metabolizmadaki reaksiyonlar sonucu oluşan su meydana getirir. SU GEREKSİNİMİ Diyetle alınan enerjinin her bir kalorisi için 1 g su alınması gerekir. Bu bebeklerde 1.5 g dır. Vücut suyunun %11-12 oranında eksilmesi ölümle sonuçlanır Su kaybı özellikle çocuklarda çok tehlikelidir. Hemen sodyum, potasyum ve glikoz içeren su verilirse çocuğun hayatı kurtarılır. 3,5g tuz+2.5g karbonat+1.5g potasyum klorit+20g glikoz/1l su (AST, ağızdan sıvı tedavisi) 2
AST bulunamadığında 2/3 silme tatlı kaşığı tuz, onun yarısı kadar yemek sodası, 1 çorba kaşığışeker, 1 ç.k. Limon suyu bir su bardağı çayda eritilerek saatte kg başına 20 ml verilmelidir. İnsan vücudundan normal koşullarda ortalama günlük deri yoluyla 500, akciğerlerden 300, böbreklerden idrarla 1500 ve bağırsaklardan 200 ml su yitirir. Bu miktarlar iklim ve çalışma koşulları, hastalıklar, diyetin bileşimi ve vücut hormon dengesine göre değişir. Sıcak ve soğuk havalarda, ağır fiziksel uğraşlarda, enfeksiyon hastalıklarında, deri yoluyla su kaybı artar. Soğuk ve kuru hava ile ağır fiziksel uğraş akciğerlerle su kaybını arttırır. Diyette protein ve tuzun çok olması böbreklerden su kaybını arttırır. Karbonhidratı yüksek diyet su gereksinmesini azaltır. İçme sularının temizliği 1-çakıl ve ince kumdan yapılmış süzgeçlerden geçirerek 2-kaynatılarak 3-klorlama: bu amaç için %25 klor içeren kireç kaymağından 40g(2.5 yemek kaşığı) 1L suda eritilir. İyice dinlendikten sonra üstte kalan kısım stok olarak kullanılır ve 3-10 damla 1L suya eklenir ve 1 saat bekletilirse içime uygun hale gelir. Çamaşır suyu ile dezenfeksiyon 100 litre suyu 0.5 aktif klor olacak şekilde %5 lik çamaşır suyu ile dezenfekte etmek için: (100X0,5)/10x5= 1 litre 3
Mineraller İnsan vücudunun %4-5 ini oluştururlar. Bunun yarıya yakını Ca, ¼ ü fosfordur. Mg, Cl, Na ve S diğer makro minerallerdir. Gıdaların mineral içeriğini kül olarak adlandırılan ve yüksek ısıda yakılmaları sonucu elde edilen beyaz öğe oluşturur. Minerallerin çoğu gıdalarda diğer organik bileşenlere bağlı olarak bulunur. Saflaştırılmış yiyeceklerde oranları çok azdır. Hücre zarının her iki tarafındaki madensel tuzları eşit yoğunlukta tutmak için suyun hücre içine giriş ve çıkışını ayarlayan kuvvet ozmotik basınç olarak bilinir. Sıvının ozmotik basıncı sıvı içindeki parçacıkların sayısına göre değişir. Eğer dokunun madensel tuz yoğunluğu doku çevresindeki sıvıya göre artarsa, su doku içine girerek yoğunluğu denkleştirir. Aksi durumda dokudan su dışarı çıkar. Vücudun ozmolar dengesini sürdürmesi çok önemlidir. Olağan dışı su kaybı madensel tuzların da kaybına yol açar. Sodyum (Na+) En önemli görevi osmotik basıncın sağlanmasıdır. Fazla sodyum klorür alınması kanda sodyum düzeyinin yükselmesine ve hipertansiyona neden olabilir. Normal diyetlerde günlük alınan sodyum miktarı 3-7g(7.5-18g tuz) arasındadır. Günlük tuz alımının 6 g ı geçmemesi önerilir. 4
Potasyum (K+) Bitkilerde yeteri kadar potasyum bulunduğu için ayrıca yemeklere eklenmesi gerekmez. Dana eti, sığır eti, tavuk eti, karaciğer, sebzelerden patates, kabak, lahana, meyvelerden mandalina, portakal, kayısı, muzda bulunur. Potasyum iyonları kas-sinir sistemini uyarır. Kana şırınga edilirse aşırı kasılmalar görülür (tetani). Kanda potasyum iyonu miktarı azalırsa çizgili kaslarda felçler ve kalp kaslarında bozukluklar meydana gelir. Kalsiyum (Ca++) Kalsiyum kemiklerimizin oluşumunu ve sağlamlığını sağlayan vücudumuz için zorunlu minerallerden biridir Tüm vücut ağırlığımızın % 1,5-2,0 sini oluşturur Bu kalsiyumun % 98 i kemiklerimizde, % 1 i dişlerimizde, diğer % 1 i ise kan dolaşımı ve yumuşak dokularda bulunmaktadır Kan dolaşımı ve yumuşak dokulardaki kalsiyumun büyük önemi bulunmaktadır Çünkü küçük miktarlardaki kalsiyum azlığında vücut kasları düzgün olarak kasılamaz, kan pıhtılaşamaz ve sinir iletimi düzgün olarak yapılamaz. Kalsiyum düzeyi diyetle dışarıdan alınarak veya kemikteki kalsiyum kullanılarak vücut tarafından dengelenmeye çalışılır. D vitamini kalsiyum ve fosforun sindirim sisteminden emilmesine yardımcı olur. Diyetle yeterince kalsiyum alınmaması durumunda vücut otomatik olarak kemiklerde depolanan kalsiyumu kullanmaya başlar ve bu uzun yıllar boyunca sürer, eksilen kalsiyum yerine konmazsa kemikler güçsüzleşir ve kolay kırılır bir hal alırlar ve osteoporoz adlı kemik hastalığını oluşturur. 5
Kalsiyumun İşlevleri Günlük Kalsiyum İhtiyacı 1-Kemik ve dişlerin gelişimi ve sağlığının korunması 2-Kandaki kalsiyum kanın pıhtılaşma etmeni için önemlidir 3-Hücre membramının taşıma işlevinde etkilidir. 4-Sinir sistemi ve kalp atımının denetiminde görev alır. 0-6 ay bebek 6 ay - 1 yaş 1-10 yaş 11-18 yaş Erişkin kadın - erkek Hamile kadın Emziren kadın Menapozdaki kadın (östrojen almayan) 360 mg 540 mg 800 mg 1000 mg 800 mg 1200 mg 1200 mg 1200 mg Bazı besinlerin Ca miktarları (mg/100g) İnek sütü: 120 Yoğurt: 120 Çökelek: 505 Kaşar peyniri: 700 Beyaz peynir (yağlı): 162 Beyaz peynir(yağsız): 96 Süt tozu: 950 Krema: 99 Bazı besinlerin Ca miktarları (mg/100g) Bakla: 77 Barbunya: 128 Fasulye: 86 Nohut: 134 Mercimek: 68 Bezelye: 64 Badem içi: 254 Yer Fıstığı: 66 Soya Fasulyesi: 226 Kestane: 30 Fındık: 209 Yeşil fıstık: 140 Ceviz içi: 84 Susam: 1200 Asma yaprağı 392 Pekmez 400 Bazı besinlerin Ca miktarları (mg/100g) Mısır: 9 Pirinç: 14 Arpa: 50 Bulgur: 40 Ekmek: 20 Makarna: 16 Tarhana: 78 Bisküvi: 217 Kalsiyum emilimini arttıran faktörler Büyüme, hamilelik, emzirme gibi doğal ihtiyaç artışı Vitamin D Süt ve ürünleri, taze meyve, sebze ve proteinli gıdaların tüketimi Kısa ve orta zincirli yağ asitlerinin varlığı Egzersiz 6
Kalsiyum Yetersizlikleri Tetani: Kan kalsiyum düzeyinin düşmesi sonucu kas seyirmesi, kramplar, ayak ve el bileğinin keskin bir şekilde bükülmesi ile kendini gösterir. Kalsiyum Yetersizlikleri Raşitizm: kemiklerde kalsiyum depolanmasının yetersiz olmasına bağlı olarak ortaya çıkan şekil bozukluklarına verilen genel addır. En sık olarak görülen, dolayısıyla raşitizm denilince ilk akla gelen D vitamini eksikliğine bağlı olarak süt çocukluğu döneminde gelişen raşitizmdir. Kalsiyum Yetersizlikleri Osteomalasi: Yetişkinlerde D vitamini kalsiyum ve fosfor yetmezliğine bağlı olarak kemiklerin yumuşamasıdır. Osteoporoz: Yaşın ilerlemesi ile birlikte kemik mineralizasyonu (kalsiyum, fosfor gibi minerallerin kemikte azalması). Kemiklerin kolaylıkla kırılabilmesine neden olur. Osteoporoz Magnezyum (Mg++) Magnezyum tahıl ve yeşil sebzelerde bol miktarda bulunduğundan normal diyetle yeterli miktarda magnezyum alınır. 7
Başlıca görevleri 1-Kemik ve dişlerin yapısında Ca ve P ile birlikte bulunur. Bu değişmeyen Mg dur. 2-Vücut sıvılarındaki Mg osmotik basıncın ve asit baz dengesinin sağlanmasında yardımcıdır. Kas ve sinir sisteminde de etkindir. Kasın dinlenmesinde etkin rol oynar. 3-Genel olarak magnezyum birçok enzimin aktivasyonu için gerekli bir mineraldir. Özellikle enerji metabolizmasında moleküle fosfor eklenmesi tepkimelerini düzenleyen enzimlerin çalışması Mg varlığını gerektirir. 4-Kan basıncının düzenlenmesinde görev alır. Demir (Fe++) İnsan vücudunda toplam 4 gr. kadar bulunur. Biyolojik yönden oldukça önemli eksikliğinde ciddi sorunlara yol açar İşlevleri: Hemoglobinin yapısında yer alarak akciğerlerden hücrelere oksijen,hücrelerden akciğerlere karbondioksit taşır. Bazı enzimlerin yapısında bulunur ve enerji oluşum metabolizmasında rol oynar. Bağışıklık sistemi için gereklidir. Zihinsel faaliyetlerin performansını etkiler. Bağırsaklardan Demir Emilimi Arttıran Durumlar Büyüme dönemi, gebelik, emzirme, kanama gibi gereksinim artması Midedeki asit salgısı C Vitamini varlığı (hem olmayan demirin emilimini 2-3 kat arttırır) Vücuttaki demirin azalması Proteinden zengin gıdalar Narenciye ve yeşil sebzeler Demir mutfak gereçleri Bakır, kobalt, mangan gibi elementlerin besinlerle alınması Bağırsaklardan Demir Emilimini Azaltan Durumlar Mideden asit salgısının azalması Antiasit ilaç kullanımı Et ve içeceklerde fosfat bulunması Kalsiyum, alüminyum, magnezyum Hububattaki fitat maddesi (Fe ile bağlanarak emilimi güçleştirir) Yeşil yapraklı sebzelerde oksalat ve tanen bulunması (Fe ile bağlanarak emilimi güçleştirir) Soya proteini 8
Çay ve kahve Barsak hareketlerinin hızlanması Fazla posa içeren besinler (posayla C vit. Alımı bu olumsuzluğu azaltmaktadır) Ağır enfeksiyon ve ameliyatlar Düşük proteinli gıdalarla beslenmek Ortamda fazla çinko bulunması Normal bir diyetteki demirin normal koşullarda ortalama %10 u emilebilmektedir. Demir yetersizliğinde bu oran yükselmektedir. Bazı besinlerdeki demir oranları Besin Dalak Karaciğer Kırmızı et Yumurta Balık Baklagiller Mercimek, pirinç Yulaf Yeşil sebze çiğ Patates 100 gr.da demir 15 mg. 8-9 mg. 2-4 mg. 2-3 mg. 0.5-1.5 mg. 2-3 mg. 3-4 mg. 4-6 mg. 1-8 mg. 0.3-2.0 mg. Fındık, fıstık Meyve Süt Pekmez Bira mayası Buğday kepeği Kabak çekirdeği Ay çekirdeği Darı Maydanoz Yer elması Ceviz Tavuk 1-3 mg. 0.3-4.0 mg. 0.1-0.4 mg. 16.1 mg. 17.3 mg. 14.9 mg. 11.2 mg. 7.1 mg. 6.8 mg. 6.2 mg. 3.4 mg. 3.1 mg. 1.5 mg. Emilimi Bitkisel yiyeceklerdeki demirin %4-15 i emilebilmektedir. İyi pişirilmiş kuru baklagillerin demir içeriği ve emilim oranı tahıllardakinden yüksektir. Hayvansal yiyeceklerden etlerdeki demirin Emilim oranı %25-30 dur. Demir yetersizliği anemisi: Bu tip anemide kan hücrelerinin sayısı azalır, hemoglobin miktarı düşer Kansızlık, baş dönmesi, yorgunluk, iştahsızlık, sindirim sisteminde bozukluklar, tırnakların incelmesi, kısa nefes alıp verme gibi belirtiler görülür 9
Çocuklarda Demir Eksikliğini Önleme Yolları: İlk 6 ay bebeğinizi anne sütü ile besleyin. İlk 2-3 aydan sonra doktor kontrolünde ek demir verin Çocuğunuzun içtiği inek sütünü günlük yarım litre ile sınırlayın. Demir içeriği zengin; kırmızı et, yumurta, balık, kuru yiyecekler (kuru kayısı, incir, ceviz, fındık) kuru fasulye ile besleyin. Çocuğunuza bol bol C vitaminince zengin gıdalar verin. C vitamini demirin emilimini arttırmaktadır. (katkısız portakal suyu, limonata) Çinko Yetersizliğinde lab. hayvanlarında büyümenin durması, epitelyum dokuda bozukluklar ve tüylerde anormallikler gibi belirtiler başta gelmektedir. Cücelik, cinsiyet organlarının gelişememesi, karaciğer ve dalak büyümesi gibi durumlar çinko yetersizliği ile ilgili bozukluklardır. Bakır Kemiklerinizin ve cildinizin dokusunu oluşturan esas proteinlerden biri olan kollajenin oluşumu için gerekli bir mineral Zengin kaynakları Badem, kabuklu yemişler, kuru üzüm, avokado, pancar, fasulye, brokoli, sarmısak, mercimek, yulaf, mantar, turunçgiller, deniz ürünleri, somon, yeşil yapraklı sebzeler ve turp Florür Dişin gelişimi ve olgunlaşması zamanlarında içme sularıyla yeteri kadar flor alınması diş çürüklüğü sıklığını azaltmaktadır Gereğinden fazla flor içeren suların tüketilmesi sonucu diş minelerinde lekeler (flüorisiz) oluşur. İçme sularındaki florid yoğunluğu 0.7-1.1 mg/l olduğu zaman florid yetersizliğine bağlı diş çürümeleri ve kemik bozuklukları sıklığı azalmaktadır Dünyanın bir çok yerinde yetersizliğini engellemek için içme sularına flor eklenmektedir 10
İyot İyot, troid bezinden salgılanan triiodotrionin (T3) ve tiroksin (T4) hormonlarının bileşimlerinde bulunur Bu hormonlar bazal metabolizma hızının denetiminde görev alır. Hücrelerin kullandığı oksijen miktarını arttırır. İyot Yetersizliği Hastalıkları 1-Endemik Guatr (basit guatr) (iyot yetersizliğinde tiroit bezi büyür ve genişler) 2-Kretenizm Yetersizliğini önlemek için tuzlara iyot eklenmektedir. İyotlu tuzun 1 g ında 70 µg iyot bulunmaktadır Tiroit bezinin gelişmemesi, doğuştan yokluğu veya bozukluğu nedeniyle tiroit hormonunun eksikliği kretenizim denilen bir hastalığa yol açar. Bu hastalığı olan çocuklarda (kreten) zeka geriliği, cücelik, şekil bozuklukları, şişmanlık, dil büyüklüğü, karın şişliği gibi zihinsel ve bedensel bozukluklar görülür. 11
Bu hastalığın nedenlerinden biri de, gebelik sırasında annede ileri derecede iyot yetersizliğidir. Doğumdan sonra hemen tedaviye alınan çocuklarda düzelme görülmekle birlikte, bozukluklar ortaya çıktıktan sonra, zeka geriliği ve öteki bozukluklar önlenemez. 12