ORMAN MÜHENDİSLERİ VE ORMAN MÜHENDİSLİĞİ SON SINIF ÖĞRENCİLERİ İÇİN SÜRDÜREBİLİR ORMAN YÖNETİMİNİN UYGULANMASI İÇİN MESLEKİ EĞİTİMİ MODÜLÜ www.forestvet.net Bulgarıa Forest Management Project
ORMAN MÜHENDİSLERİ VE ORMAN MÜHENDİSLİĞİ SON SINIF ÖĞRENCİLERİ İÇİN SÜRDÜREBİLİR ORMAN YÖNETİMİNİN UYGULANMASI İÇİN MESLEKİ EĞİTİMİ MODÜLÜ
FORESTVET Kastamonu Orman Bölge Müdürlüğü Kastamonu Regional Directorate of Forestry Saraçlar Mahallesi Halime Çavuş Caddesi No: 5 Kastamonu - Türkiye Tel: 0366 214 60 26 www.kastamonuobm.ogm.gov.tr Bu kitap 2013-1-TR1-LEO05-47503 nolu FORESTVET adlı proje kapsamında hazırlanmış ve Avrupa Birliği tarafından fonlanmıştır. Hiçbir durumda Avrupa Birliği nin veya Avrupa Birliği Eğitim ve Gençlik Programları Merkezi Başkanlığı- Türk Ulusal Ajansı görüşlerini yansıtmaz. This book has been prepared within the scope of FORESTVET Project numbered as 2013-1-TR1-LEO05-47503 and granted by European Union. The contect does not reflect the views of European Union or Center for European Union Education and Youth Programmes-Turkish National Agency in any case. Kastamonu - 2015 Editör / Editor: Prof. Dr. Sezgin AYAN Kastamonu Üniversitesi Kastamonu Universty
Proje Ortakları Project Partners Kastamonu Orman Bölge Müdürlüğü Kastamonu Regional Directorate of Forestry Adem GENÇ İsmail ÇETİN Sofya Orman Üniversitesi University of Forestry Sofia Prof. Dr. Veselin BREZIN Kastamonu Üniversitesi Orman Fakültesi Kastamonu University Faculty of Forestry Prof. Dr. Temel SARIYILDIZ BPM Uluslarası Proje Yönetimi ve Danışmanlık BPM International Project Management & Consultancy Mehmet DEMİRTAŞ Taşköprü Tarım Hayvancılık Balıkçılık ve Kültürel Değerleri Yaşatma Derneği Taşköprü Agriculture, Livestock, Fisheries and Society for the Protection of Cultural Values Rıdvan GENÇ Collegium Balticum Szczecinska Szkola Wyzsza Barbara KUSIAK Slovenya Orman Genel Müdürlüğü Slovenia Forest Service Andrej BREZNIKAR Katalonya Orman Birimleri Merkezi Centre Tecnologic Forestal De Catalunya Rosa M. RICART Fotoğraflar Photos Rüknettin TEKDEMİR Tasarım ve Baskı Design and Printing by Can Akbaş Tasarım Stüdyosu 0312 467 84 04
Önsöz Hüseyin DİNÇER Kastamonu Orman Bölge Müdürü Ormancılıkta sürdürülebilirlik kavramı, özellikle 20. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan çevre sorunlarıyla birlikte önem kazanmaya başladı. Hızlı kalkınma ve sanayileşmenin getirdiği sorunların bertaraf edilmesi, en azından etkilerinin azaltılmasına yönelik arayışların sonucu olarak ortaya çıkan Sürdürülebilir Orman Yönetimi, Orman Genel Müdürlüğümüzce de yönetim süreçlerine dahil edildi. Bu doğrultuda Orman Genel Müdürlüğü tarafından Sürdürülebilir Orman Yönetimi Kriter ve Göstergeleri hazırlandı. Genel Müdürlüğümüzün talimatları doğrultusunda Bölge Müdürlüğümüze bağlı işletme müdürlüklerinde 2012 yılında başlatılan sertifikasyon çalışmaları sırasında gerek idari ve teknik karar verici konumunda görev yapan kurum personelimizin gerekse ormancılık çalışmalarında görev alan işçi ve köylülerimizin Sürdürülebilir Orman Yönetimi(SOY) ile ilgili yeterli bilgi ve donanıma sahip olmadığının ortaya çıkmasıyla bir eğitim modülüne olan ihtiyaç belirginleşti. Bu amaçla Bölge Müdürlüğümüz koordinatörlüğünde, 5 ülkeden 8 kurumun katılımıyla hazırlanan projenin AB fonlarından 216.369 Euro luk hibe destek almasıyla Sürdürülebilir Orman Yönetimi Mesleki Eğitim Modüllerinin Geliştirilmesi Projesi çalışmaları başlatıldı. Proje ile hem mühendisler hem de işçi ve köylüler için sürdürülebilir orman yönetimi eğitim modüllerinin yanı sıra yine Kastamonu Üniversitesi Orman Fakültesince de orman ve orman endüstri mühendisleri için Mesleki İngilizce Eğitim Seti hazırlandı. Hazırlanan bu kitap ile orman mühendisleri ve orman mühendisliği bölümü öğrencileri için hazırlana eğitim modülü tüm meslektaşlarımızın hizmetine sunuluyor. Bu projenin gerçekleşmesinde bizden desteğini esirgemeyen Genel Müdürlüğümüze, projenin her aşamasında görev alan paydaşlarımıza ve emeği geçen herkese teşekkür ediyor, hazırlanan eğitim modüllerinin ve tüm proje çıktılarının hayırlı olmasını diliyorum. Eylül 2015
GİRİŞ Ormanlar, yeryüzündeki en önemli ekosistemlerinden biridir. Ormancılık alanı ise ormanlardan aynı anda hem maddi hem de manevi faydalar sağlarken bu değer biçilemez eko sistemin korunmasında önemli rol oynar. Sürdürülebilir orman yönetimi (SOY) ormanların dikkatli bir şekilde korunmasını ve yaşam şekilleri çeşitliliğinin ve gerek günümüzde gerek gelecekte içerisinde barındırdığı ilişkilerin sürdürülmesini esas alan ilkelerden meydana gelmektedir. SOY, toplumun farklı orman ürünlerine ve sağladığı faydalara her geçen gün daha fazla gösterdiği talep ile ormanların canlılığının, sağlığının ve çeşitliliğinin korunması arasındaki dengeyi koruyor. Bu denge, ormanların korunması ve geçim kaynağı orman olan kişilerin refahının sağlanması açısından son derece büyük önem arz ediyor. Sürdürülebilirlik olgusu orman yönetimi kavramı olarak ilk kez 300 yıl önce Alman Hans Carl Carlowitz in kaleme aldığı Sylvicultura oeconomica (1713) isimli kitabında kullanılmıştı. Yazarın yaptığı sürdürülebilirlik tanımı kadar geliştirilerek genişletilmesiyle birlikte günümüzde çok çeşitli orman fonksiyonlarının tamamını içerir bir kavram olmuştur. Doğa ve birden fazla fonksiyonu olan orman yönetimine ilişkin sürdürülebilirlik görevinin ne kadar karmaşık olduğu orman müdürlerinden orman işçilerine ve orman köylülerine kadar uzanan orman yönetimi zincirinde yer alan tüm aktörler arasında geniş çapta yaygınlaştırılmış engin bilgi sahip oldukça anlaşılmaktadır. Farklı ölçeklerde ormancılık alanında bilgi transferi yapılırken çok ciddi kapasite problemleri ile karşılaşılmaktadır. Kullanıcı dostu bilgilerin sağlanması ve geliştirilmesi; bir orman kurumunun, bir orman idaresinin ve hatta bir ülkenin tek başına sahip olacağı kapasitenin çok üstündedir. Sinerjilerin oluşturulması ve uzman bilginin paylaşılması için mevcut bilgilerin esas alınması ve bu bilgilerin ulus ötesi ortak etkinlikler kapsamında yaygınlaştırılması gereklidir. ForestVET: Ormanda SOY: sürdürülebilir orman yönetiminin uygulanması için mesleki eğitim modüllerinin geliştirilmesi isimli proje; LLP Leonardo da Vinci (Yeniliğin Aktarımı) programı tarafından desteklenen bir proje olup 5 ülkeden 8 ortağın ortaklaşa yürüttüğü bir girişimdir ve yeni bilgilerin, özelde Türkiye de Kastamonu bölgesinde ve geniş çapta sürdürülebilir yaklaşıma dayalı orman yönetim politikası olan diğer ülkelerde orman uygulayıcıları için eğitim modüllerinin ve materyallerinin sağlanmasını kolaylaştırmaktadır. Her bir öğrenme sürecinin ve bilgi aktarımının çok iyi tanımlanmış yapısı vardır. Bu proje, eğitim ihtiyaçlarının değerlendirilmesi ile başlar, eğitim hedeflerinin tanımlanması, eğitim materyallerinin geliştirilmesi, öğrenme yöntemlerinin tanımlanması, eğitimin uygulanması ve eğitim sonuçlarının değerlendirilmesi ile devam eder. Bilgi aktarımındaki bu aşamalar ayrıca ForestVET projesinde de yürütülmektedir. Eğitim metodolojisinin ve materyallerinin geliştirilmesi, çok iyi hazırlanmış ve daha önceden test edilmiş çözümlerle birlikte son ForestVET eğitim çıktılarını desteklemek üzere daha önceden yapılmış VETWOOD ve PAWS- MED isimli iki adet LLP Laonardo da Vinci projelerini esas alınmaktadır. Eğitim programlarının ve materyallerinin eğitim alanındaki aktörler ile kurulan yakın ilişkiler ile geliştirilmesi gereklidir: kaynak olarak üniversiteler ve orman araştırma kurumları ve bilginin son kullanıcıları olan orman uygulayıcıları. Üniversitelerden, liselerden, yetişkin eğitimi sağlayıcılarından ve araştırma kurumlarından alınan bilgilerin ulusal ve bölgesel orman hizmetlerine, yerel topluluklara ve proje / IT yönetim ekiplerine aktarılmasına tüm paydaşları dahil eden ForestVET proje ortaklarının geliştirdiği ortak eğitim ve metodoloji SFM eğitim modüllerinin ayrıntılı ve kapsamlı bir şekilde geliştirilmesine katkıda bulundu. Günümüzde ormanları ve orman ekosistemi yönetimini etkileyen (şehirleşme, iklim değişikliği, doğal tehlikeler, yeni talepler ) çeşitli güçlüklerin olduğu göz önünde bulundurulduğunda ormancılık alanında profesyonel yeterliliğin arttırılmasına daha da çok ihtiyaç vardır. ForestVET projesi kapsamında meydana getirilen bilgi aktarımı yapısı ve eğitim modülleri, sürdürülebilir orman yönetimi alanında sahip olunan profesyonel bilgiye ve karar destek sistemine önemli ve kapsamlı katkılar sağlayacaktır. Andrej Breznikar, Slovenya Orman Servisi
İçindekiler 1. ORMAN KAYNAKLARI 1.1. Orman Planlama 1.1.1. Sürdürülebilirlik ve Sürdürülebilir Orman Yönetimi Kavramları 1 1.1.2. Ormanların Planlanmasının SOY ne Katkısı 4 1.1.3. Ormanların Fonksiyonlarına Göre Planlamasının Önemi 6 1.1.4. Orman Planlarının İzlenmesi ve Değerlendirmesi 8 1.2. Orman Alanları 1.2.1. Ormansızlaşmanın SOY ne Etkisi 11 1.2.2. Orman Alanlarının Planlamasının SOY ne Katkısı 12 1.2.3. Orman Alanlarının Envanterinin SOY ne Katkısı 15 1.2.4. Orman Alanlarının Artmasının Su ve Toprağa Etkisi 16 1.2.5. Orman Alanlarının Artmasının Hava Kirliliğine 17 1.2.6. Orman Alanlarının İzlenmesi ve Değerlendirmesi 18 1.3. Biyokütle, Dikilen Servet, Artım 1.3.1. Orman Serveti Ölçüm Metotları 21 1.3.2. Orman Servetinin Karbon Döngüsüne Etkisi 23 1.3.3. Orman Servetinin İzlenmesi ve Değerlendirilmesi 24 1.4. Yaş- Çap Sınıfları 1.4.1. Yaş ve Çap Sınıflarına Göre Envanter ve Planlamanın SOY ne Etkisi 26 1.5. Karbon Stoku 1.5.1. Karbon Stoku Kavramı 28 1.5.2. Karbon Stokunun İklim Değişikliğine Etkisi 30 1.5.3. Karbon Piyasası Önemi 32 2. ORMAN EKOSİSTEMLERDE BİYOÇEŞİTLİLİK, KORUMA VE GELİŞİM 2.1. Orman Ekosistemleri 2.1.1. Yetişme Ortamı ve Biyoçeşitlilik 34 2.1.2. Kapalılığın Biyoçeşitliliğe Etkisi 35 2.1.3. Karışımın Biyoçeşitliliğe Katkısı 37 2.1.4. Ormanların Parçalanmasın Etkileri 39 2.1.5. Orman İçi Açıklıkların Biyoçeşitliliğe Etkisi 42 2.1.6. Orman İçi Sulak Alanların Biyoçeşitliliğe Etkisi 43 2.2. Doğal Gençleştirme, Ağaçlandırma, Rehabilitasyon ve Restorasyon 2.2.1. Doğal Gençleştirmenin Biyoçeşitliliğe Etkisi 45 2.2.2. Yapay Gençleştirmenin Biyoçeşitliliğe Etkisi 47 2.2.3. Ekstrem Alanlarda Gençleştirme- Ağaçlandırmanın SOY Açısından Önemi 50 2.3. Doğallık 2.3.1. Doğaya Yakın Ormancılığın Biyoçeşitliliğe Etkisi 54 2.4. Yabancı Ağaç Türleri 2.4.1. Yabancı Türlerin Biyoçeşitliliğe Etkisi 56 2.4.2. Hızlı Gelişen Tür Plantasyonlarının SOY Açısından Önemi- Etkisi 59 2.5. Genetik Kaynakları 2.5.1. Gen Kaynaklarının Biyoçeşitliliğe Etkisi 62 2.5.2. Tohum Kaynakları ve SOY Açısından Önemi 64 2.6. Peyzaj 2.7.1. Peyzaj Kavramı 66 2.7. Tehdit Altındaki Türler, Habitatlar 2.7.1. Tehdit Altındaki Türlerin Önemi ve Korunması Gerekliliği 68 2.8. Korunan Ormanlar
2.8.1. Korunan Alanların Biyoçeşitlilik ve SOY ne Etkisi 70 3. ORMAN EKOSİSTEMİNİN SAĞLIK ve CANLILIĞININ KORUNMASI 3.1. Sağlıklı Orman Kavramı ve Göstergeleri 3.1.1. Sağlıklı Orman Kavramı 74 3.2. Biyotik Zararlar 3.2.1. Böceklerin Neden Olduğu Zararlar ve Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 76 3.2.2. Mantarların Neden Olduğu Zararlar ve Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 78 3.3. Abiyotik Zararlar 3.3.1. Doğal Orman Yangınları ve Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 80 3.3.2. Çığ, Kar ve Fırtına Zararları ve Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 82 3.3.3. Kuraklık ve Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 84 3.3.4. Erozyon ve Sel Zararı ile Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 86 3.4. İnsan Kaynaklı Zararlar 3.4.1. Ormansızlaşma/İşgal Kaynaklı Zararlar ve Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 87 3.4.2. Yangınların Neden Olduğu Zararlar ve Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 90 3.4.3. Kesme Zararları ve Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 92 3.4.4. Otlatma Zararları ve Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 94 3.5. Başarılı Doğal Gençleştirmenin Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 3.5.1. Başarılı Doğal Gençleştirmenin Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 96 3.6. Yaprak Kaybının Ormanların Sağlık ve Canlılığına Etkisi Eğitimi 3.6.1. Yaprak Kaybının Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 98 3.7. Toprak Verimliliğinin Etkisi 3.7.1. Toprak Verimliliğinin Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 100 3.8. Hava Kirleticileri 3.8.1. Hava Kirleticileri Kavramı ve Hava Kirleticilerin Ormanın Sağlık ve Canlılığına Etkileri 102 4. ÜRETİM FONKSİYONLARININ SÜRDÜRÜLMESİ ve GELİŞTİRİLMESİ 4.1. Amenajman Planı ve Üretim Fonksiyonları 4.1.1. Üretim Fonksiyonları ve Çevresel Kısıtların Etkileri 104 4.1.2. Üretim Fonksiyonları ve Sosyal Faktörlerin Etkileri 106 4.1.3. Üretim Fonksiyonları ve Piyasa Taleplerinin Etkileri 107 4.1.4. Üretim Fonksiyonları ve Toplum İhtiyaçlarının Karşılanması 109 4.2. Artım ve Kesim İlişkisi 4.2.1. Artım ve Kesim İlişkisi 111 4.3. Odun Üretimi ve Değeri 4.3.1. Türkiye Odun Üretim Kapasitesi ve Miktarı 113 4.3.2. Türkiye Odun Üretimi ve İthal Miktarı 114 4.3.3. Odun Üretiminin Kalitesinin Artırılmasının Önemi 115 4.3.4. Orman Yönetimi Sertifikalandırılmasının Odun Üretimi ve Ticaret Açısından Önemi 116 4.4. Odun Dışı Ürün Üretim ve Değeri 4.4.1. Odun Dışı Ürünlerin Teşhisinin Önemi 118 4.4.2. Odun Dışı Ürünlerin Planlanmasının Önemi 120 4.4.3. Odun Dışı Ürünlerin Ekonomik Değeri 122 4.5. Ormanlık Alanda Pazarlanabilen Hizmetler ve Değeri 4.5.1. Ekoturizmin Önemi 124 4.5.2. Rekreasyon Alanlarının Önemi 128 5. ORMANIN KORUYUCU FONKSİYONLARININ SÜRDÜRÜLMESİ ve GELİŞTİRİLMESİ 5.1. Koruyucu Fonksiyonlar 5.1.1. Koruma Amaçlı Yönetilen Ormanların Önemi 130
5.2. Toprak Degredasyonu İle Mücadele 5.2.1. Çölleşme İle Mücadelenin Önemi 132 5.2.2. Şevlerin Stabilizasyonu Teknikleri 134 6. DİĞER SOSYOEKONOMİK FONKSİYONLARIN SÜRDÜRÜLMESİ ve GELİŞTİRİLMESİ 6.1. Odun Ürünleri Ekonomik Değerinin Önemi 6.1.1. Türkiye Odun Üretiminin Ekonomik Değeri 137 6.1.2. Kastamonu Odun Üretiminin Kastamonu Ekonomisine Katkısı 138 6.2. Odun Dışı Orman Ürün ve Hizmetlerinin Ekonomik Değerinin Önemi 6.2.1. Besin Değeri 139 6.2.2. Tıbbi ve Aromatik Değerler 142 6.2.3. Rekreasyon Değeri 143 6.2.4. Av ve Yaban Hayatı Değeri 145 6.2.5. Ekoturizm Değeri 147 6.2.6. Orman ve Su 149 6.3. Ormancılıkta İşgücü ve Yaratılan İstihdam 6.3.1. Ormancılık ve İstihdama Katkısı 151 6.4. Ormancılıkta İş Güvenliği ve Sağlığı 6.4.1. Ormancılık Faaliyetlerinde İş Güvenliği ve Sağlığı Mevzuatı 152 6.4.2. Ormancılık Faaliyetlerinde Kişisel Koruyucu Donanımlar ve Önemi 155 6.5. Odun Kaynaklarından Üretilen Enerji 6.5.1. Yakacak Odun Üretimi ve Toplumsal Önemi 157 6.5.2. Biyokütleden Enerji Üretme Kavramı 158 6.6. Ormancılık Sivil Toplum Kuruluşları 6.6.1. Ormancılıkta Paydaşlar ve Önemi 160 6.7. Ormanların Diğer Fonksiyonları 6.7.1. Ormanların Düzenleyici Fonksiyonları 6.7.1.1. Ormanların Atmosferik Gazların Düzenlemesine Katkısı 162 6.7.1.2. Ormanların İklim Düzenlemesine Etkisi 164 6.7.1.3. Ormanların Su Kontrolü ve Düzenlenmesine Etkisi 166 6.7.1.4.. Ormanlar ve Toprak Oluşumu 168 6.7.2. Habitat Fonksiyonu 6.7.2.1. Ormanların Barınak Fonksiyonu (Yerleşim, Üreme, vb) 169 6.7.3. Ormanların Bilgi Fonksiyonları 6.7.3.1. Ormanlar ve Estetik Bilgisine Katkısı 172 6.7.3.2. Ormanlar ve Eğlence 174 6.7.3.3. Ormanlar ve Kültürel İlham 175 6.7.3.4. Ormanların Manevi ve Tarihsel Bilgi Fonksiyonları 176 6.7.3.5. Ormanların Bilimsel ve Eğitimle İlgili Fonksiyonları 179 KISALTMALAR 181
MODÜLÜN ADI ALT- BAŞLIK EĞİTİM NOTUNUN BAŞLIĞI EĞİTİMİN AMACI EĞİTİM SONUNDA ELDE EDİLMESİ HEDEFLENEN KAZANIMLAR EĞİTİM ARAÇLARI EĞİTİMİN SÜRESİ EĞİTİM TEKNİĞİ HEDEF GRUP GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURULMASI GEREKEN HUSUSLAR EĞİTİM NOTLARI 1. ORMAN KAYNAKLARI 1.1. Orman Planlama 1.1.1. Sürdürülebilirlik ve Sürdürülebilir Orman Yönetimi Kavramları Öğrenicilerin sürdürülebilirlik ve sürdürülebilir orman yönetimi ile ilgili temel kavramlara dair aşinalıklarının arttırılması; Öğrenicilere sürdürülebilir orman yönetiminin kilit unsurlarının (biyoçeşitliliğin sürdürülmesi, üretkenlik, ormanların yenilenme kapasitesi ve canlılıkları, ormanların ekolojik, ekonomik ve sosyal fonksiyonları, vb.) öğretilmesi; Eğitim materyalini tamamladıklarında, öğreniciler: - Sürdürülebilirlik ve sürdürülebilir orman yönetimi ile ilgili temel kavramları biliyor olacaklar - Sürdürülebilir orman yönetiminin karşı karşıya olduğu mevcut güçlükleri biliyor olacaklar - Sürdürülebilir orman yönetiminin kilit öğelerini biliyor olacaklardır. Power Point Sunumu 20 DAKİKA Ofis Eğitimi Orman mühendisleri ve Orman Mühendisliği Bölümü Son sınıf Öğrencileri Hedef gruplar arasındaki farklı bilgi ve pratik deneyim düzeylerini göz önünde bulundurarak, eğitmenler farklılaştırılmış bir yaklaşım uygulamalıdırlar. Genel anlamda sürdürülebilirlik; şu basit ilkeye uyulmasını temel alır: Yaşamımızı sürdürmek ve esenliğimizi sağlamak için ihtiyaç duyduğumuz her şey doğrudan ya da dolaylı olarak doğal çevremize bağlıdır. Sürdürülebilirlik, insanların ve doğanın üretken bir uyum içinde var olabilecekleri ve böylece şimdiki ve gelecekteki nesillerin sosyal, ekonomik ve diğer gereksinimlerinin karşılanmasına imkân sağlayan koşulları oluşturur ve muhafaza eder. Sürdürülebilirlik, suya ve insan sağlığını ve çevremizi korumak için ihtiyaç duyulan materyallere ve kaynaklara şimdi ve gelecekte sahip olmamızın güvence altına alınması açısından önemlidir. Ormanlar dünyanın toplam kara alanlarının neredeyse üçte birini kaplamaktadır. Ormanlar, biyo- çeşitliliğin korunması, karbon tutumu ve çölleşmenin önlenmesi gibi çok sayıda küresel çevresel fayda üretme konusunda eşsiz bir potansiyele sahiptir. Sürdürülebilir bir şekilde yönetilen ormanlar, geçimleri açısından ormana bağımlı olan 1,6 milyar insan tarafından odun ve odun dışı orman ürünlerinin sağlanmasına katkıda bulunabilir. Orman ekosistemlerinin gelişmekte olan ülkelerde yaşayan insanların iklim değişikliklerinin etkilerine uyum sağlamalarına yardım etme konusunda da kilit bir rol oynamaları beklenmektedir. Küresel ölçekte, ormanlar yeryüzünün atmosferinden daha fazla karbon depolarlar. 2007 yılından bu yana, ormanların önemli karbon rezervuarları olarak oynadığı rol küresel iklim değişikliği ile ilgili tartışmalarda kayda değer bir ilgi çekmeye başlamıştır. Ormansızlaşma ve orman degradasyonundan kaynaklanan emisyonun azaltılması, gelişmekte olan ülkelere ormansızlaştırmanın azaltılmasına yönelik teşvikler sunarak ve sürdürülebilir kalkınma için düşük karbonlu yöntemlere yatırım yaparak ormanlarda depolanan karbon için finansal bir değer oluşturulmasına yönelik bir çabadır. Orman yönetimi, doğal ve dikili ormanlarla ilgili spesifik çevresel, ekonomik, yasal, sosyal ve kültürel amaçların yerine getirilmesi için ormanların ve diğer ağaçlandırılmış arazilerin korunması ve kullanımına yönelik uygulamaların planlanma ve uygulanma süreçleridir. Orman yönetimi doğal ve dikili ormanların genel idarî, ekonomik, yasal, sosyal, teknik ve bilimsel yönlerini ele alır. Orman ekosistemlerinin ve bu ekosistemlerinin işlevlerinin korunmasını ve bakımını hedefleyen eylemlerden orman ürün ve hizmetlerinin iyileştirilmesi amacıyla sosyal ve ekonomik olarak değerli türlere veya tür gruplarına öncelik verilmesine kadar çeşitlilik gösteren bir dizi değişen 1
ölçekteki kasıtlı insan müdahalesini içerebilir. Sürdürülebilir Orman Yönetimi nin (SOY) üzerinde küresel ölçekte görüş birliğine varılmış bir tanımı, dünya çapında orman tiplerinin, koşulların ve sosyoekonomik bağlamların çok büyük farklılıklar göstermeleri nedeniyle çok genel bir düzeyin ötesinde pratik değildir. Bununla birlikte, genel itibariyle SOY insan müdahalesi yoluyla çoklu orman değerinin korunması ve arttırılması amacıyla ormanların sürdürülebilir bir şekilde kullanımı ve korunması olarak düşünülebilir. İnsanlar SOY nin merkezinde yer almaktadır, çünkü SOY toplumun çeşitlilik gösteren ihtiyaçlarına sürekli bir biçimde katkı sağlamayı amaçlar. Sürdürülebilir orman yönetimi insanlara ve çevreye yönelik yönelik doğrudan faydaları arttırırken orman degradasyonu ve ormansızlaşma konularını ele alır. Sosyal düzeyde, sürdürülebilir orman yönetimi insanların geçimlerine, gelir kaynakları üretilmesine ve istihdama katkıda bulunur. Çevresel düzeyde, karbon tutumu ve su, toprak ve biyoçeşitliliğin korunması gibi önemli hizmetlere katkı sağlar. Ormanların sürdürülebilir bir biçimde idare edilmesi, kereste ve gıda da dâhil olmak üzere ormanların faydalarının toplumun ihtiyaçlarını orman ekosistemini günümüzdeki ve gelecekteki nesillerin faydasına koruyacak ve sürdürecek bir şekilde arttırılması anlamına gelir. Dünyadaki ormanların ve ağaçlandırılmış arazilerin birçoğu, özellikle de tropikal ve subtropikal bölgelerde yer alanlar, hâlâ sürdürülebilir bir biçimde yönetilmemektedir. Bazı ülkeler uygun ormancılık politikalarından, mevzuatından, kurumsal çerçevelerden ve sürdürülebilir orman yönetimini destekleyecek teşviklerden yoksundur. Diğer bazı ülkeler ise fonlar ve teknik kapasite konusunda yetersizlik içinde olabilmektedir. Orman yönetim planlarının var olduğu durumlarda, bunlar bazen ormanların sunduğu diğer birçok ürün ve hizmete önem vermeksizin sadece sürdürülebilir odun üretiminin güvence alınmasıyla sınırlı olabilmektedir. Aynı zamanda, tarım gibi diğer arazi kullanımları kısa vadede orman yönetimine kıyasla finansal olarak daha cazip görünebilmekte ve bu da ormansızlaşma ve arazi kullanımı değişikliklerini teşvik edebilmektedir. Sürdürülebilir orman yönetimi gelişmekte olan bir süreçtir ve onu tanımlayan parametreler en son bilimsel bilgilere ve toplumun bu kavrama yönelik anlayışına bağlı olarak zamanla değişiklikler göstermektedir. Orman ekosistemi son derece komplekstir ve çok sayıda dış faktör tarafından etkilenmektedir. Benzer şekilde, dünyanın farklı bölgelerindeki farklı orman tipleri farklı sürdürülebilir yönetim stratejilerini gerektirmektedir. Bu, sürdürülebilir orman yönetimi kriterlerinin sürekli olarak yeni koşullara uyarlanmaları gerektiği anlamına gelmektedir. Bu kriterlerin ulusal bağlamın ve spesifik ekolojik ve çevresel koşulların yanı sıra sosyal, ekonomik, politik, kültürel ve manevî boyutları da yansıtması gerekmektedir. Bu nedenle, sürdürülebilir orman yönetiminin sağlanmasında karşılaşılan güçlük, şu sıralanan hususları sağlayacak bir yaklaşımın geliştirilmesidir: - Sürdürülebilir orman yönetimi için, tüm dünyadaki paydaşların kabulünü sağlayan ve en iyi bilgi ve uygulamaları ve değişen beklentileri bünyesine katacak şekilde sürekli güncellenen, sürdürülebilir orman yönetimi için küresel ölçekte güçlü standartların ve gerçekçi kriterlerin belirlenmesi; - Söz konusu yaklaşımın, yerel düzeydeki ilgili bütün tarafların sağladığı girdilerle belirlenen spesifik ulusal koşulları yansıtacak fakat aynı zamanda da ulusal gerekliliklere de uygun olacak şekilde esnek olması ve - Söz konusu yaklaşımın sadece büyük doğal orman ve dikili ağaçlandırılmış alanları yöneten çokuluslu şirketler için değil, aynı zamanda geçimlerinin önemli bir kısmını ormanın oluşturduğu milyonlarca küçük aile ve yerel topluluk ormanı sahipleri için de 2
erişilebilir, uygulanabilir ve finansal olarak güç yettirilebilir olması. Sürdürülebilir orman yönetiminin kilit unsurları, bölgesel ve uluslararası kriterleri ve gösterge girişimlerini temel alan şu yedi ortak tematik alanı içermektedir: Orman kaynaklarının kapsamı; Biyolojik çeşitlilik; Ormanın sağlığı ve canlılığı; Üretim fonksiyonları ve orman kaynakları; Koruma fonksiyonları ve orman kaynakları; Sosyoekonomik fonksiyonlar; Yasal, politikayla ilgili ve kurumsal çerçeve. HAZIRLAYANLAR Doç. Dr. Petar Antov, University of Forestry, Sofya, Bulgaristan Doç. Dr. Tanya Pancheva, University of Forestry, Sofya, Bulgaristan KAYNAKLAR http://www.epa.gov/sustainability/basicinfo.htm Erişim Tarihi:15.06.2015 http://www.fao.org/forestry/sfm/85084/en/ Erişim Tarihi:15.06.2015 http://www.itto.int/sustainable_forest_management/ Erişim Tarihi:15.06.2015 https://www.thegef.org/gef/sfm Erişim Tarihi:15.06.2015 http://www.cpfweb.org/76228/en/ Erişim Tarihi:15.06.2015 http://www.pefc.org/standards/sustainable- forest- management Erişim Tarihi:15.06.2015 http://www.sfiprogram.org/ Erişim Tarihi:15.06.2015 http://www.cifor.org/acm/methods/toolbox1.html Erişim Tarihi:15.06.2015 3
MODÜLÜN ADI ALT- BAŞLIK EĞİTİM NOTUNUN BAŞLIĞI EĞİTİMİN AMACI EĞİTİM SONUNDA ELDE EDİLMESİ HEDEFLENEN KAZANIMLAR EĞİTİM ARAÇLARI EĞİTİMİN SÜRESİ EĞİTİM TEKNİĞİ HEDEF GRUP GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURULMASI GEREKEN HUSUSLAR EĞİTİM NOTLARI 1. ORMAN KAYNAKLARI 1.1 Orman Planlama 1.1.2 Ormanların Planlanmasının SOY ne Katkısı Öğrenicilere orman planlamasının sürdürülebilir orman yönetimi üzerindeki etkileri konusunda aşinalık kazandırmak Eğitim materyalini işleyen öğrencilerin aşağıdaki nitelikleri kazanmış olmaları beklenmektedir: Orman planlamasının rolünü ve sürdürülebilir orman yönetimi üzerindeki etkilerini öğrenmiş olmaları; Orman yönetimi planlama sürecinin farklı adımlarını öğrenmiş olmaları; Orman yönetimi planı da dâhil olmak üzere, ormancılık faaliyetlerini öğrenmiş olmaları. Power Point Sunumu 20 DAKİKA Ofis Eğitimi Orman mühendisleri ve orman mühendisliği bölümünde eğitim gören üniversite öğrencileri Hedef grubun farklı bilgi ve pratik deneyim düzeylerini göz önünde bulundurarak, eğiticilerin farklılaştırılmış bir yaklaşım uygulamaları gerekir. Orman yönetimi, ormanların ve spesifik çevresel, ekonomik, sosyal ve kültürel amaçlarla hedeflenmiş diğer ağaçlık alanların korunması ve kullanımına yönelik uygulamaların planlanması ve uygulanması sürecidir. Orman yönetimi planlaması SOY nin temel bir bileşenidir ve yerelden ulusala kadar değişen çeşitli ölçeklerde gerekli olabilir. Bu modül yerel ölçeğe (ya da orman yönetim birimi ölçeğine) odaklanmaktadır. Orman yönetimi planlamasının rolü, belli bir orman alanındaki orman yönetiminin amaçlarının belirlenmesi ve ifade edilmesi ve bu amaçların gerçekleştirilmesinde atılacak adımların ortaya saptanmasıdır. Orman yönetimi planlaması birçok nedenden ötürü önemlidir. Örneğin, Ormanların sahiplerinin ve yöneticilerinin ormandan ne istediklerini belirlemelerine yardımcı olur ve bu amaçların gerçekleştirilmeleri için verimli eylem haritaları sağlar; Paydaşların orman yönetimine katılabilecekleri yollar ve çeşitli paydaşların rol ve sorumluluklarının netleşmesini sağlar; Bir yandan kaynakların varlığını ve işlevselliğini garanti altına alırken bir yandan da bu kaynakların değerini arttırır (örneğin belli bir kaynağın nerede, nasıl ve hangi koşullar ve kısıtlamalar altında kullanılabileceğini belirleyerek); Zamandan tasarruf sağlar ve maliyetleri azaltır (örneğin yol inşasında ve odun hasadında); Riskleri ve risklerin etkilerini azaltır ve potansiyel olarak yüksek maliyetli orman yönetim hatalarından kaçınılmasını sağlar (örneğin yanlış ağaçların hasat edilmesi veya yanlış zamanlarda hasat yapılması, yangın yönetiminin uygulanmaması ya da bir böcek istilasının ihmâl edilmesi gibi); İdarî düzenlemeleri resmîleştirerek ve orman faaliyetlerinin izlenmesine yönelik bir temel oluşturarak zaman içinde yönetim işlemlerinde sürekliliği sağlar; Gelecekteki hasat hacimlerini ve kazançları projelendirir ve Bilgilerin etkin bir biçimde toplanmasına ve iş kayıtlarının düzenlenmesine yardımcı olur. Orman yönetim planlama süreci şu adımları içermektedir: ön değerlendirme (örneğin, yasal, biyo- fiziksel, sosyoekonomik ve Pazar yönlerinin değerlendirilmesi); orman kaynakları değerlendirmesi (örneğin, orman envanteri; katılım ve danışma; yönetim 4
amaçlarının belirlenmesi; orman alanının kuşaklanması ya da katmanlandırılması; (odun ve odun dışı ürünler için) sürdürülebilir verimin hesaplanması; eğer varsa ilgili devlet kuruluşunun sağladığı formata uygun olarak orman yönetim planının içeriğinin geliştirilmesi; orman yönetim planının ormancılıktan sorumlu yetkili kuruluş tarafından onaylanması (uygulamadan önce) ve sahada yapılan izleme ve değerlendirmelere dayanılarak planın periyodik olarak revize edilmesi. Planlama sürecinin sonucu metin, haritalar, tablolar ve grafikler şeklinde gerekli bütün bilgileri içeren bir belgedir ki genellikle orman yönetim planı olarak adlandırılır. Bu plan, belirlenmiş olan amaçlar doğrultusunda neler yapılacağı ve yapılacak işlerin nerede, ne zaman, neden ve kimler tarafından yapılacağı konularında SOY uygulamasına rehberlik eder. Birçok ülkede, faaliyetlerin başlamasından önce bu tür planların yetkili bir devlet kuruluşu tarafından onaylanması şarttır. Orman yönetim planı, bir orman bölgesine yönelik hedefleri, eylemleri ve kontrol düzenlemelerini belirleyerek planlanan ormancılık faaliyetlerini (örneğin envanter, verim hesaplama, hasat, ağaçlandırma, koruma ve izleme) tanımlar. Bir orman yönetim planı aynı zamanda ormanların içinde ya da yakınında yaşayan insanların ve diğer paydaşların SOY nin uygulanışına katılmalarının ve ormancılık hedef ve stratejilerinin bu kesimlere aktarılmasının sağlanması açısından da önemli bir araçtır. Bir orman yönetim planı genellikle yönetim planında belirtilen tek bir ortak yönetim sistemiyle yönetilen bir orman alanı olan bir orman yönetim birimi (OYB) için geçerlidir. Bir OYB büyük bir imtiyazlı orman arazisi, bir ya da birden fazla sahibi olabilen bir grup küçük ormancılık işletmesi ya da orman arazisiyle ilgili çeşitli diğer düzenlemelerden biriyle belirlenmiş olabilir. Bir OYB ne yönelik detaylı yönetim planı, farklı süre ve stratejik öneme sahip şu üç planı içermelidir: 20 ilâ 40 yılı (ya da daha uzun bir süreyi) kapsayan ve her 5 ilâ 10 yılda bir gözden geçirilebilen stratejik ya da uzun vadeli yönetim planı; stratejik yönetim planının orta vadeli ifadesi olan (örneğin birbirini takip eden 5 ilâ 10 yıllık dönemleri kapsayan) taktik yönetim planı ve taktik yönetim planının yıllık bazda programlandığı, uygulandığı ve izlendiği operasyonel plandır. HAZIRLAYANLAR KAYNAKLAR Orman yönetim planı şunları belirlemelidir: Belli bir süre içerisinde orman ürünlerinin hasat edileceği maksimum alan ya da hasat edilecek orman ürününün maksimum miktarı ya da bunların her ikisi; hasat planına, yerel koşullara ve diğer ilgili faktörlere göre ihtiyaç duyulan altyapı; gerçekleştirilecek orman koruma önlemleri; ağaçlandırma da dâhil olmak üzere, gerçekleştirilecek orman geliştirme operasyonları ve orman envanteri, haritalandırma, teknik ve sosyal anketler, izleme, planlama ve kamuoyunun görüşünün alınması da dâhil olmak üzere, yönetim amaçlarının gerçekleştirilmesi için gerekli olan diğer konular. Doç. Dr. Petar Antov, University of Forestry, Sofya, Bulgaristan Doç. Dr. Tanya Pancheva, University of Forestry, Sofya, Bulgaristan http://www.fao.org/sustainable- forest- management/toolbox/modules/forest- management- planning/in- more- depth/en/ Erişim Tarihi:15.06.2015 http://www.fao.org/docrep/w8212e/w8212e07.htm Erişim Tarihi:15.06.2015 http://sfrc.ufl.edu/extension/florida_forestry_information/forest_management/plan.ht ml Erişim Tarihi:15.06.2015 http://esrd.alberta.ca/lands- forests/forest- management/forest- management- plans/ Erişim Tarihi:15.06.2015 http://www.forestasyst.org/managementplan.html Erişim Tarihi:15.06.2015 https://extension.usu.edu/files/publications/publication/nr_ff_003.pdf Erişim Tarihi:15.06.2015 http://www.ontariowoodlot.com/forman_plan.html Erişim Tarihi:15.06.2015 5
MODÜL ADI ALT BAŞLIK EĞİTİM NOTUNUN BAŞLIĞI EĞİTİMİN AMACI EĞİTİMİ SONUNDA HEDEFLENEN KAZANIMLAR EĞİTİM ARAÇLARI EĞİTİMİN SÜRESİ EĞİTİM TEKNİĞİ HEDEF GRUP DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR EĞİTİM NOTLARI 1. ORMAN KAYNAKLARI 1.1 Orman Planlama 1.1.3 Ormanların Fonksiyonlarına Göre Planlanmasının Önemi Sürdürülebilirlik ve Sürdürülebilir Orman Yönetimi Kavramlarını, Plansız ormancılığın ormanlar üzerindeki olumsuz etkilerine dayalı öğretmek Ormanların fonksiyonları, ekosistem tabanlı fonksiyonel plan yaklaşımı, fonksiyonel plan süreci ve katılımcılığın önemi konusunda görüş sahibi olmak Power Point Sunu 20 DAKİKA Büro Eğitimi Orman Mühendisleri ve Orman Mühendisliği Bölümü Son Sınıf Öğrencileri Ormancılığın ve orman işletmesinin en önemli görevi, toplumun orman ürün ve hizmetlerine olan ihtiyaçlarını karşılamak olduğundan, işletmenin amaç veya hedeflerini saptayabilmek ve bu amaç veya hedefleri bir araya getirebilmek için, halkın ormanların çeşitli fonksiyonlarına olan ihtiyaçlarının ve isteklerinin bilinmesi gerekmektedir. Bu nedenle de ormanların planlama aşamalarında katılımcılık gereği halkın planlama aktivitesine katılması önem arz etmektedir. 1992 yılında Rio Zirvesiyle dünya gündemine giren ormanlardan çok amaçlı faydalanma prensibi ile ormanların ekonomik, ekolojik ve sosyokültürel fonksiyonlarını öne çıkaran ekosistem tabanlı fonksiyonel planlama gündeme gelmiştir. Ormanlardan çok amaçlı faydalanma, bir orman alanını aynı zamanda iki veya daha fazla amaç veya hedef için kullanmaktır. Bir orman alanı için birden fazla amaç veya hedefin saptanması durumunda bunlardan birinin ana amaç veya hedef, diğerlerinin yan amaç veya hedef olarak nitelendirilmesi, bütün amaç ve hedeflerin birbirlerini desteklemesi gerekir. Ormanın çeşitli fonksiyonlarını bir araya getirirken yetişme ortamı şartlarını, ormanın aktüel ve gelecekteki kuruluşunu, toplumun bugünkü ve gelecekteki ihtiyaçlarını göz önünde tutmak, ortaya çıkacak fonksiyon ve amaç uyuşmazlıklarını ve çelişkilerini gidermek, işletme tekniğinde yapılacak olası kısıtlamaları belirlemek gerekmektedir. Orman fonksiyonları ile işletme amaçları ve koruma hedefleri arasında sıkı bir ilişki vardır. Ormanın hangi fonksiyonundan veya fonksiyonlarından faydalanmak isteniyorsa bu fonksiyonlardan faydalanma orman işletmecisinin amaç veya hedefini oluşturur (1). Uluslararası süreçlerle uyumlu olarak ana orman fonksiyonları ekonomik, ekolojik ve sosyokültürel olarak üçe ayrılmıştır(1). Bu ana fonksiyonlar altında Eraslan (1982 aşağıda gösterilen on adet genel orman fonksiyonunu belirlemiştir. Bu fonksiyonlar; *Orman ürünleri üretim fonksiyonu, *Doğayı koruma fonksiyonu, *Erozyonu önleme fonksiyonu, *İklim koruma fonksiyonu, 6
*Hidrolojik fonksiyon, *Toplum sağlığı fonksiyonu, *Estetik fonksiyon, *Ekoturizm ve rekreasyon fonksiyonu, *Ulusal savunma fonksiyonu, *Bilimsel fonksiyon (2). HAZIRLAYAN KAYNAKLAR Orman Genel Müdürlüğünce 2005 yılında 1 adet ekonomik, 3 adet ekolojik ve 6 adet sosyal olmak üzere 10 değişik fonksiyon amenajman planlarının yapımında kullanılmaya başlanmıştır. Plan hazırlık aşamasında bu fonksiyonları karşılayacak şekilde alan, yetişme ortamı, biyolojik çeşitlilik, ağaç serveti ve artım, odun dışı orman ürünleri, ormanın hizmet fonksiyonları, sosyo- ekonomik durum ve sağlık durumu envanterleri yapılmaktadır. 5 Şubat 2008 tarihinde yürürlüğe giren Ekosistem Tabanlı fonksiyonel Planlama Amenajman Yönetmeliği ile Türkiye Ormancılığında planlamada yeni bir dönem başlamıştır. İsmail ÇETİN- Orman Mühendisi- Kamu Yönetimi Uzmanı (1)OGM(2014). 299 Sayılı Tebliğ, Aralık 2014, http://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/tebligler/forms/allitems.aspx Erişim Tarihi :15.12.2014 (2)ERASLAN, İ., (1982), İ.Ü. Orman Fakültesi, Orman Amenajmanı Ders Kitabı, İSTANBUL 7
MODÜLÜN ADI ALT- BAŞLIK EĞİTİM NOTUNUN BAŞLIĞI EĞİTİMİN AMACI EĞİTİM SONUNDA ELDE EDİLMESİ HEDEFLENEN KAZANIMLAR EĞİTİM ARAÇLARI EĞİTİMİN SÜRESİ EĞİTİM TEKNİĞİ HEDEF GRUP GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURULMASI GEREKEN HUSUSLAR EĞİTİM NOTLARI 1. ORMAN KAYNAKLARI 1.1 Orman Planlama 1.1.4 Orman Planlarının İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Öğrenicilere orman planlarının izlenmesi ve değerlendirilmesinin farklı adımlarına yönelik aşinalık kazandırılması Eğitim materyalini işleyen öğrencilerin aşağıdaki nitelikleri kazanmış olmaları beklenmektedir: Orman yönetimi planlarının izlenmesinde ve değerlendirilmesinde kullanılan farklı yöntemleri öğrenmiş olmaları; Operasyonel ve stratejik izlemenin kilit unsurlarını öğrenmiş olmaları; Orman yönetim planlarının düzenli olarak izlenmesinin, değerlendirilmesinin ve revize edilmesinin önemini öğrenmiş olmaları. Power Point Sunumu 20 DAKİKA Ofis Eğitimi Orman mühendisleri ve Orman Mühendisliği bölümünde eğitim gören üniversite öğrencileri Hedef grubun farklı bilgi ve pratik deneyim düzeylerini göz önünde bulundurarak, eğiticilerin farklılaştırılmış bir yaklaşım uygulamaları gerekir. Artan deneyimin, yeni bilgilerin ve değişen koşulların ışığı altında, orman yönetim planı periyodik olarak gözden geçirilmeli ve gerektiğinde revize edilmelidir. Her bir revizyon orman yöneticilerinin amaç ve yöntemleri yeniden değerlendirmeleri için bir fırsattır. Örneğin, imtiyazlı orman arazilerinde imtiyaz döneminin seyri boyunca her 5 ilâ 10 yılda bir gözden geçirmeler gerçekleştirilmelidir. İzleme ve değerlendirme, orman yöneticisinin yönetimin orman yönetim birimi ve çevre bölgeler üzerinde yol açtığı etkiler konusunda bilgi sahibi olması açısından zorunludur. İzleme ve değerlendirmenin yönetim amaçlarıyla ilişkilendirilmesi özellikle önem taşır. İzlemenin sonuçları planlama sürecine geri bildirim olarak aktarılmalıdır, çünkü yol açtığı etkilerle ilgili veriler olmaksızın orman yönetiminin iyileştirilmesi mümkün olamaz. Ormancılık kuruluşunun operasyonlarının çevresel, finansal ve sosyal yönlerini düzenli olarak izlemesi gerekir. İzleme iki düzeyde ele alınmalıdır: Operasyonel izleme ve stratejik izleme. Operasyonel izleme orman yöneticilerine uygulamaların gereği gibi gerçekleştirilip gerçekleştirilmediğini ya da belli operasyonların etkilerinin beklendiği gibi olup olmadığını belirleme imkânını sağlar. Operasyonel izleme önemlidir, çünkü orman yönetimi uygulamalarının başarılarını ya da başarısızlıklarını tanımlar (örneğin, bir hasat sonrası değerlendirmesi - operasyonel prosedürlerin hilafına toprak yolların sıklıkla suyollarıyla kesiştiğini ve dere yataklarına zarar verdiğini ortaya çıkarabilir); gelecekteki yönetim faaliyetlerinde yapılacak değişiklikler için bir temel oluşturur (örneğin, kesim başlamadan önce dere kenarı tampon bölgelerinin sınırlarının işaretlenmesini sağlamak için yeni yönetmelikler geliştirilebilir); düzeltici (ya da iyileştirici) eylemlere (örneğin, kaydırma sonucu bloke edilen ya da hasar gören suyollarının temizlenip eski haline döndürülmesine) ihtiyaç duyulan alanları belirler. Operasyonel izleme, gayri resmî kayıt tutma, düzenli yönetim ziyaretleri ve/veya resmî denetim programları ile faaliyetlerin etkin bir denetimini sağlayabilir. Bir denetim programı orman yönetim performansının prosedürler ya da yönetim 8
planında ortaya konulan standartlara göre düzenli ve sistematik bir biçimde değerlendirilmesini içerir. Etkinliği orman yöneticisi tarafından değerlendirilmesi gereken her türlü yönetim faaliyetini kapsayabilir. Bir orman kuruluşunda, bu faaliyetler sıklıkla şunları içerir: hasat, yol inşası ve bakımı; ağaçlandırma faaliyetleri; meslekî sağlık ve güvenlik; müteahhit faaliyetleri; kereste üretimi. Orman operasyonlarının mali denetiminin operasyona yönelik diğer denetim süreçleriyle ya da operasyon sonrası değerlendirmelerle bağlantılı olması gerekir. Örneğin, orman korucuları ağaç kesim müteahhitleri ile sahada bulunabilir ve kaydedilen ilerlemenin ve sözleşme şartlarına uyulduğunun teyit edilmesi için günlük izleme kayıtları tutmaları istenebilir. Ya da alternatif olarak orman yöneticileri aktif bölümleri aralıklı olarak, örneğin belki haftada bir, ziyaret ederek operasyonları kontrol edebilirler. Mali denetim faaliyetleri bu rutin kontrollerden bazılarıyla birleşmeyi amaçlamalı, onları tekrar etmemelidir. Stratejik izleme orman yönetiminin çevresel ya da sosyal etkilerinin uzun vadeli, tekrarlanan gözlemlerini veya ölçümlerini içerir. Stratejik izleme yönetim sonuçları hakkında bilgiler sağlamayı amaçlar ve bu bilgiler daha sonra planlama ve yönetim sistemlerine geri beslenebilir. Bu, özellikle büyük ölçekli, uzun vadeli ve potansiyel olarak orta ilâ uzun dönem etkilere sahip orman kuruluşları ile ilgilidir. Hangi parametrelerin izlenmesi gerektiğine karar verilmesi çok önemlidir. En uygun olan yol, analizi ve kullanımı açısından fazla hacimli olan yeni veriler biriktirmek ve derlemek yerine, SOY nin en önemli göstergeleri gibi birkaç kilit ölçüme odaklanmaktır. Eğer veriler analiz edilip orman yönetim sistemine girilmezlerse, izlemenin fazla bir değeri olmaz. Orta ve büyük ölçekli kuruluşlar, ayrıntılı ve uzun vadeli izlemeyi içeren bir izleme programı başlatmayı değerlendirmelidirler. Bu tür bir program şu unsurları içerebilir: saha üretkenliği ve meşcere gelişimi (büyüme ve verim); su kalitesi ve miktarı; toprak erozyonu, pekişme ve verimlilik; yaban yaşamı popülasyonları; biyolojik çeşitliliğin korunması ve HCV ler; ekolojik etkileşimler ve ormanların yenilenmesi; paydaş faaliyetleri ve bağımlılıkları. Stratejik izlemenin kilit alanları şunları içerir: Büyüme ve verim izlemesi: Büyüme ve verimle ilgili tahminler kalıcı numune arazileri (KNA lar) üzerinde gerçekleştirilen ölçümler temel alınarak yapılır. KNA bir tür dinamik orman envanteri ve ağaç büyümesini, ölüm oranını ve yenilenmesini ölçmenin birer aracıdırlar. Aynı KNA ların belli aralıklarla tekrarlanan ölçümleri ağaçların zaman içinde kaydettikleri büyüme oranlarıyla ve tür bileşiminde meydana gelen değişikliklerle ilgili bilgiler sağlar; Çevresel izleme: Çevresel izlemenin kapsayabileceği meseleler şunlardır: toprak erozyonunun ve toprak verimliliğindeki değişikliklerin düzeyleri ve etkileri; orman yönetiminin su kalitesi ve miktarı üzerindeki etkileri; yaban hayatı popülasyonları, nadir ve tehlike altındaki türler; egzotik türlerin yerel çevre üzerindeki etkileri, vb.; Sosyal izleme: Sosyal etkilere yönelik olarak orman kuruluşunun kendisi tarafından gerçekleştirilecek temel izleme, yasalara ve yönetmeliklere uyulup uyulmadığının, paydaşlarla yapılmış olan anlaşmalara (bütün taraflarca) uyulup uyulmadığının ve kilit paydaşların orman yönetiminin uygulanışından memnun olup olmadıklarının kontrol edilmesine imkân sağlayacaktır. Bu yolla, problemler ve problemlerin yanı sıra gelişim fırsatları da tanımlanabilir. Net amaçlar ve hedefler belirlenmesi, orman yönetim planlarının hangi yönlerinin izleneceğine karar verilmesi açısından önemlidir. Yerel çıkarların, algıların ve 9
HAZIRLAYANLAR KAYNAKLAR tutumların sürekli bir biçimde değerlendirilmesi, izleme ve değerlendirme programının çok önemli bir parçasını oluşturur. Doç. Dr. Petar Antov, University of Forestry, Sofya, Bulgaristan Doç. Dr. Tanya Pancheva, University of Forestry, Sofya, Bulgaristan http://www.fs.usda.gov/internet/fse_documents/stelprdb5377523.pdf Erişim Tarihi:15.05.2015 http://www.fs.fed.us/emc/met/ Erişim Tarihi:15.05.2015 http://www.fao.org/docrep/v6530e/v6530e00.htm Erişim Tarihi:15.05.2015 http://www.cifor.org/publications/pdf_files/books/bguariguata0801.pdf Erişim Tarihi:15.05.2015 https://ic.fsc.org/preview.evaluating- and- monitoring- social- impacts.a- 256.pdf Erişim Tarihi:15.05.2015 10
MODÜL ADI ALT BAŞLIK EĞİTİM NOTUNUN BAŞLIĞI EĞİTİMİN AMACI EĞİTİMİ SONUNDA HEDEFLENEN KAZANIMLAR EĞİTİM ARAÇLARI EĞİTİMİN SÜRESİ EĞİTİM TEKNİĞİ HEDEF GRUP DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR EĞİTİM NOTLARI 1. ORMAN KAYNAKLARI 1.2.1. Orman Alanları 1.2.1. Ormansızlaşmanın SOY ne Etkisi Sürdürülebilirlik ve Sürdürülebilir Orman Yönetimi Kavramlarını Plansız ormancılığın ormanlar üzerindeki olumsuz etkilerine dayalı öğretmek Ormansızlaşma neden ve sonuçları üzerinde görüş kazanmış olmak Power Point Sunu 20 DAKİKA Büro Eğitimi Orman Mühendisleri ve Orman Mühendisliği Bölümü Son Sınıf Öğrencileri Ormansızlaşma; orman örtüsünün ve habitatının tamamen ortadan kaldırılması, dönüştürülmesi, tahrip edilmesi anlamına gelmektedir. Günümüzde çölleşme sürecinin en önemli aşaması olarak kabul görmektedir. Ormansızlaşmanın ana nedenler arasında - Orman yangınları - Tarla yapma ve yerleşme amacıyla yapılan açmalar - Aşırı ve kanunsuz faydalanmalar - Yanlış ve aşırı otlatmalar - Endüstrileşmenin neden olduğu hava kirliliği sonucu orman ölümleri - Yanlış ormancılık politikaları yer almaktadır. Ormansızlaşma sorunu; yerel, ulusal, bölgesel ve küresel boyutları olan bir konudur. Ormansızlaşmanın ekolojik, ekonomik ve kültürel açıdan ortaya çıkan olumsuz etkileri ulusal sınırları aşmaktadır. Çünkü ormansızlaşma sonucu hava ve suyun kalitesi korunamamakta, biyolojik çeşitlilik sürdürülememekte, havadaki karbon miktarı artmakta ve ormanlara bağımlı olarak yaşamlarını sürdüren yerel toplulukların kültürleri ortadan kalkabilecektir. Bu sorun, dünyada yaşayan tüm canlıları, habitatları ve canlı ekosistemlerini tehdit etmektedir (1). Ayrıca ormansızlaşma, ormanların önemli ölçüde karbon emilimi işlevini zayıflatmaktadır. Tüm sera gazı emisyonlarının % 15 inin ormansızlaşma sonucu olduğu tahmin edilmektedir. Ormansızlaşma; orman alanı ve ağaç servetindeki azalmanın yanında atmosferdeki sera gazlarının artmasına, küresel ısınmaya, erozyona sebep olmakta, yine su kaynakları ve biyolojik çeşitliliği de tehlikeye atmaktadır. HAZIRLAYAN KAYNAKLAR Bu da ormanlardan faydalanmanın sürdürülebilirliğini, ormanların kendisinden beklenen ekolojik, ekonomik ve sosyal fonksiyonlarını yerine getirmesini dolayısıyla sürdürülebilir orman yönetimi kavramını ortadan kaldırmaktadır. (2) İsmail ÇETİN- Orman Mühendisi- Kamu Yönetimi Uzmanı (1).TANIŞIR, M., (2003), Küresel ve Ulusal Boyutta Ormansızlaşma Sorunu ve Çözüm Yolları, Siyasal Kitabevi, Ankara (2) http://www.worldwildlife.org/habitats/forest- habitat Erişim tarihi: 25.12.2014 11
MODÜL ADI ALT BAŞLIK EĞİTİM NOTUNUN BAŞLIĞI EĞİTİMİN AMACI EĞİTİMİ SONUNDA HEDEFLENEN KAZANIMLAR EĞİTİM ARAÇLARI EĞİTİMİN SÜRESİ EĞİTİM TEKNİĞİ HEDEF GRUP DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR EĞİTİM NOTLARI 1. ORMAN KAYNAKLARI 1.2. Orman Alanları 1.2.2. Orman Alanlarının Planlamasının SOY ne Katkısı Sürdürülebilirlik ve Sürdürülebilir Orman Yönetimi Kavramlarını Plansız ormancılığın ormanlar üzerindeki olumsuz etkilerine dayalı öğretmek Türkiye ve Avrupa Ormancılığında yaşanan ormancılık ve planlama yaklaşımları ile orman alanlarının vüsat ve nitelik olarak varlığının SOY'a etkisi hakkında görüş sahibi olmak Power Point Sunu 20 DAKİKA Büro Eğitimi Orman Mühendisleri ve Orman Mühendisliği Bölümü Son Sınıf Öğrencileri Türkiye de teknik ormancılık faaliyetleri 1850 lere kadar uzanmaktadır. Bu dönemde Fransız ormancılarının desteği ile ormancılığımızdaki kurumsallaşma çalışmaları başlamıştır. Türkiye de ilk amenajman planı 1917 yılında 5 Avusturyalı ve 5 Türk uzman tarafından Adapazarı- Hendek civarında Çamdağı Ormanları (Mustafa Şeref Ormanı) için hazırlanmıştır. Orman kaynaklarından devamlılık ilkesi kapsamında faydalanmak, o günlerden günümüze kadar da ormancılığımızın temel yaklaşımı olmuştur. 2000 li yıllardan itibaren de ekosistem tabanlı çok fonksiyonlu orman planlanması süreci başlamıştır. Bu süreç kapsamında ormanların diğer fonksiyonlarının da göz önünde bulunduran, ekosistem yönetimi anlayışını benimsemiş, biyolojik çeşitliliği vb. diğer fonksiyonları bir planlama hedefi olarak ele alan bir ormancılık anlayışı geliştirilmiştir. (1) Türkiye ormanlarının toplum yararına kullanılması sırasında gözetilen amaçlar; kapsadığı alanın büyüklüğüne, niteliğine ve saplanması sırasında gözetilen esaslara göre hiyerarşik acıdan uç gruba ayrılmaktadır. Bunlar; ulusal ormancılık amaçları, işletme amaçları ve işletme tekniği (silvikültürel) amaçlardır. Eraslan, ulusal ormancılık amaçlarını: "... Türk Ulusunun orman ürünlerine olan bugünkü ve gelecekteki gereksinimlerini geniş ölçüde karşılamak, aynı zamanda ormanların sunduğu hidrolojik, klimatik, erozyonu önleme, toplum sağlığı, doğayı koruma, rekreasyon, ulusal savunma, estetik ve bilimsel fonksiyonlarından Türk Ulusunu geniş ölçüde yararlandırmak" biçiminde özetlenmektedir (2). Çevre açısından sürdürülebilirlik; biyolojik çeşitliliğin ve ekosistemin üretkenliğinin devamlılığını ifade eder. Özellikle Batı ve Orta Avrupa ülkeleri ekonomik çıkar için ormanlarında yaptıkları geniş çaplı tür değişiklikleri ile doğal ormanlarını kaybetmişlerdir. Oluşturdukları monokültür ormanlar doğa olaylarına karşı dirençli olmadığından afetler sonucu büyük zarar görmüşlerdir. Bunların yanında yapılan tür değişikliği sonucu zengin flora ve fauna yapısı olumsuz yönde etkilenmiştir. Bu nedenle doğaya dönüş hareketi olarak nitelendirilen "Doğaya yakın ormancılık" 19. asrın başlarından itibaren Avrupa ormancılığında öne çıkan bir silvikültürel yaklaşımdır. Oysa Türkiye ormancılığında belirli dönemlerde, yanlış politika ve teknik uygulamalara rağmen Avrupa ormancılığındaki bu devinimler Türkiye ormancılığı için ciddi anlamda yaşanmadan ders olmuş ve sürdürülebilir ormancılık Türkiye Ormancılığına yansımıştır. Dünyadaki gelişmelere bakıldığında, orman kaynaklarını arttırmanın yanında, mevcut olan bu kaynaklardan faydalanma yöntem ve tekniklerinin de yeni koşullara uygun 12
olarak geliştirilmesi ve değiştirilmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır. Bu zorunluluğun bir sonucu olarak, pek çok ülkede orman amenajmanı ve planlama sistemlerinde yeni model arayışlarına gidilmiş ve klasik planlama sistemlerinden farklı olarak yeni planlama modelleri geliştirilmeye başlanmıştır. Federal Almanya da yeniden canlandırılan Möller in Sürekli Orman (Daurewald) düşüncesi ve buna uygun olarak önerilen Meşcere Bazında Planlama (Einzelplannung) tekniği, Kanada ve ABD de son yıllarda geliştirilen Konumsal Planlama (Spatial Planning), bu yöndeki çabaların birer ürünü olarak karşımıza çıkmaktadır (3). Biyolojik çeşitlilik teriminin ormancılık içerisinde kullanılması da doğaya uygun orman işletmeciliği kavramının ortaya çıkması ile başlamıştır. Başkent (1999) a göre; ekosistem amenajmanı ya da doğaya uygun orman amenajmanı, ilgili ekolojik değişimin akışı ve biyolojik çeşitliliği sağlamak ve kontrol etmek için vejetasyonun konumsal yapısını sayısal olarak tanımlayarak yeterli miktarda, nitelikte ve uygun konumsal yapıda bu vejetasyonun veya habitatın uzun vadeli sürekliliğini sağlamak ve aynı zamanda toplumun ormandan beklentilerini de en ekonomik biçimde karşılamaya yönelik entegre bir planlama şekli olarak tanımlanmaktadır (4). 2012 yılı envanter sonuçlarına göre; Türkiye nin orman varlığı 21.678.134 hektar ile ülke yüzölçümünün % 27,6 sını kaplamaktadır. Bu alan içerisinde normal orman alanı 11.558.668 hektar ile toplam ormanlık alanın % 53,3 ünü, bozuk orman alanları ise 10.119.466 hektar ile toplam ormanlık alanının % 46,7 sini oluşturmaktadır. Ormanların % 79,6 sı koru, % 20,4 ü baltalık olarak işletilmekte, toplam ağaç serveti yaklaşık 1,5 milyar m3, ormanların odun hammaddesi verim gücünün bir göstergesi olan artım ise 42,2 milyon m3 düzeyindedir. 2013 yılında Orman Genel Müdürlüğünce 13.667.987 m3 endüstriyel odun ve 5.981.703 ster yakacak odun üretilmiştir (5). HAZIRLAYAN KAYNAKLAR Türkiye nin yıllık odun tüketimi ise 19-20 milyonu endüstriyel, 8 milyon m3 ü de yakacak odun olmak üzere 27-28 milyon m3 düzeyindedir. Bunun her yıl yaklaşık 1-1,5 milyon m3 ü yuvarlak odun halinde ithal edilmek suretiyle karşılanmaktadır. Türkiye nin odun talebinin %76 sı Orman Genel Müdürlüğü, %18 i özel sektör (kavak, vb.) tarafından ve %6 sı da ithalat yoluyla karşılanmaktadır. İthal edilen ürünler daha çok kalitesi yüksek orman emvalleridir. Sektörün yıllık 500-600 bin m3 I. ve II. sınıf kalitedeki tomruğa olan ihtiyacının yaklaşık %20 sine denk gelen 120-130 bin m3 ü Orman Genel Müdürlüğünün gerçekleştirdiği üretim ile karşılanmaktadır. Yine lif- yonga talebinin bir kısmı da ithalat yoluyla karşılanmaktadır (6). Üretim politikalarında yapılacak düzenlemeler ile Türkiye de bulunmayan türler dışında ithalatla karşılanan talebin büyük oranda karşılanması mümkündür. Uğur ŞAHİN- Orman Mühendisi- Batı Karadeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü (1)Ormanlar ve Biyolojik Çeşitlilik, (Doğa Koruma Merkezi), (2008). Ankara (2)ASAN, Ü., 1990, Orman Kaynaklarının Çok Amaçlı Kullanımı ve Fonksiyonel Planlama, İ. Ü. Orman Fakültesi Dergisi, Sayı:3, Cilt:40, İstanbul (3)BATUR, M., (2005). Fonksiyonel İdare Süresi Tespitinin Teorik ve Pratik Esasları, Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü Teknik Bülten Serisi No: 30, İzmir (4)ÖZÇELİK, R., (2006). Biyolojik Çeşitliliği Korumaya Yönelik Yapılan (planlama ve koruma) Çalışmalar ve Türkiye Ormancılığına Yansımaları, SDÜ Orman Fakültesi Dergisi, Seri:A, Sayı:2, Isparta (5)Orman Genel Müdürlüğü, 2013 Yılı İdare Faaliyet Raporu, (2014), Ankara (6)Orman Genel Müdürlüğü, İşletme Pazarlama Eğitim Notları, (2013), http://www.ogm.gov.tr/ekutupane/egitimdokumanlari/forms/allitems.aspx Erişim Tarihi:20.12.2014 13