Bulaşıcı Olmayan Hastalıkların Yönetiminde Engeller ve Sınırlılıklar Prof. Dr. Naile BİLGİLİ G.Ü. Sağlık Bilimleri Fakültesi Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı Bulaşıcı olmayan hastalıklar (BOH), çok sayıda etkenin doğrudan ya da dolaylı rol oynadığı karmaşık bir sürecin sonucu olup, ölümlerin önde gelen nedenlerindendir. Bu hastalıklar epidemik düzeylere ulaşmış olmakla birlikte; risk faktörlerinin azaltılması, erken teşhis ve zamanında tedaviler yoluyla milyonlarca hayatı kurtarmak, acı ve ıstırabı azaltmak, hafifletmek mümkündür (WHO, 2017). WWW.THEMEGALLERY.COM 1 2 Dünyada ve ülkemizde BOH önlenmesi ve yönetimi; güncel ve giderek büyüyen acil bir sağlık gereksinimidir. Bu konu, hem sağlık çıktılarının iyileştirilmesi hem de sağlık hizmetlerinin maliyetlerinin düşürülmesi için önemlidir. 4 HASTALIK Kardiyovasküler hastalıklar KOAH Diyabet Kanser Kronik hastalıkların çoğu önlenebilmektedir. Sağlığın Sosyal Belirleyicileri Yoksulluk Eğitimsizlik Her türlü eşitsizlikler 4 RİSK Sağlıksız beslenme Fiziksel inaktivite Tütün kullanımı Zararlı alkol kullanımı 3 4 1
Yoksulluk ve Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar Arasındaki Kısır Döngü Hane düzeyinde yoksulluk Küreselleşme Kentleşme Yaşlı Nüfus Sağlıksız davranışlara bağlı hane gelir kaybı Düşük ve orta gelirli ülkelerde nüfus Hastalık ve erken ölümlere bağlı hane gelir kaybı Değiştirilebilir risk faktörlerine artmış maruziyet Sağlıksız beslenme Fiziksel inaktivite Sigara ve alkol kullanımı Bulaşıcı olmayan hastalıklar Kardiyovasküler Hastalıklar Kanser, Diyabet, KOAH Sağlık hizmetlerine sınırlı erişim Bulaşıcı olmayan hastalıkların yönetiminde; Gerek bu hastalık etkenlerin çokluğu, gerekse etki mekanizmalarının çeşitliliği dikkate alındığında, topluma ve çevreye yönelik tüm uygulamaların sağlığın korunması ve geliştirilmesini önceleyecek biçimde ve çok paydaşlı olarak ele alınması kaçınılmaz bir zorunluluktur. Artan sağlık harcamalarına bağlı hane gelir kaybı 5 6 Bulaşıcı Olmayan Hastalıkların Etkili Yönetimiyle; Hastalık insidansının azaltılması, Komplikasyonların kontrol edilmesi, Hastalığın ilerlemesinin engellenmesi, Hastalığa bağlı engelliliğin/bağımlılığın önlenmesi Yaşamın uzatılması olasıdır. Bulaşıcı olmayan hastalıkların yönetimi hastalığın tedavisinden çok daha fazlasını kapsamaktadır. Kullanılacak yöntem yada modeller bu karmaşık, çok boyutlu sorunların çözümünde kısa sürede başarı sağlayacak sihirli bir değnek değildir. Çözümde; Kalıcı ve etkin politikalar Toplum temelli sağlık hizmetleri Kesintisiz ve planlı sağlık hizmeti Kalifiye sağlık profesyonelleri- Ekip çalışması Bilgilendiril miş aktif katılımlı birey/hasta 7 8 2
Kronik Hastalıkların Yönetimi Politikalar ve Toplumsal Kaynaklar Geniş anlamda sağlığı doğrudan yada dolaylı etkileyen her sektörü ele alan politikalar; Eğitim Politikaları Çevre Politikaları Tarım- Gıda Politikaları Dar anlamda sağlık politikaları; Sağlık politikaları ve yönetimi siyasi kaygılardan uzak bilimsel, veriye/kanıta dayalı mı? Doğru ve istikrarlı bir sağlık politikası var mı? Sağlık politikasının amacı nedir? Sadece Hastalıkların tedavisi mi?, yoksa öncelikli olarak sağlığın geliştirilmesi, koruma, tedavi ve rehabilitasyonunu sağlamak mı? Politikalar ve Toplumsal Kaynaklar Dünyada ve ülkemizde sağlık hizmetlerinin, ağırlıklı olarak sağlık sorunlarının tedavisine odaklı olduğu, Uygulamaların tanı ve test ağırlıklı olduğu, Tedavi uygulamalarının daha çok ilaç ve teknolojik girişimlerle yapıldığı, Ödeme sisteminin de hastalık odaklı olduğu gözlenmektedir. Bu durumda, kronik hastalıkların yönetiminde sorunlar yaşandığı, bu hastalıkların sağlık sistemine ciddi yük getirdiği, çoğunlukla semptomlar ve komplikasyonların tedavi edilmeye çalışıldığı söylenebilir. 9 10 Kronik Hastalıkların yönetiminde esas yaklaşım; primer sağlık hizmetleri ile sağlığın korunmasına ve geliştirilmesine yönelik hizmetlerinin ön plana çıkarmaktadır. Kronik hastalıklarda değiştirilebilir risk faktörlerinin (sigaranın bırakılması, sağlıklı beslenme, düzenli egzersiz, kilo ve kan basıncının kontrolü) kontrol altına alınması esas olmalıdır. Bu bağlamda en önemli engelimiz sağlıklı yaşam biçimi davranışları geliştirme ile ilgili eksikliklerimizdir. Sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının geliştirilmesi ömür boyu sürmesi gereken bir durumdur ve birinci basamak sağlık hizmetlerinin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Ülkemizde kronik hastalıkların önlenmesi ve yönetimine ilişkin ulusal politikalar ve stratejiler geliştirilmekle birlikte, bu konuda katkı sağlayacak paydaşların daha çok iş birliği ve ortaklık içinde çalışması gerekmektedir. SAĞLIK BAKANLIĞI ve ULUSAL POLİTİKALAR Türkiye Kalp ve Damar Hastalıkları Önleme ve Kontrol Programı Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı Fiziksel Aktiviteyi Teşvik Projesi Diyabet Kontrol Programı Tuz Azaltma Programı Obezite ile Mücadele ve Kontrol Programı Ulusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı Türkiye Sağlıklı Yaşlanma Eylem Planı ve Uygulama Programı 11 12 3
Sağlık hizmetlerinin ulaşılabilirliği ve kapsamına ilişkin sorunlar, Sağlık sistemlerinin akut ve acil durumlara yönelik olması, kronik hastalıkların etkili bir şekilde yönetimini güçleştirmektedir. Evde bakım hizmetinin kapsamına ilişkin sorunlar (Evde Bakım mı? Evde Sağlık mı?), Kronik hastalıkların izleminde hastanın sağlık verilerinin kayıt edilmesine ilişkin sorunlar, entegre elektronik hasta kayıt sisteminin yetersizliği... Donanımlı, Etkin Ekip Kronik hastalıklar bakım ekibi; hastaların bakımında rol alan ve kendi aralarında sürekli iletişiminde bulunan klinisyen ve bakım destek grubudur. Çoklu disiplinlerden oluşan bu ekipte hangi disiplinlerin bulunacağı, bakımda hangi fonksiyonların yer alacağı ve bu fonksiyonların kimler tarafından yürütüleceği önemlidir. 13 14 Donanımlı, Etkin Ekip Sağlık hizmetlerinin sunumunda gerçek anlamda ekip çalışmasından söz edebilir miyiz? Ekip üyelerinin rolleri açık ve net mi? Gerçek anlamda donanımlı, bilgili, nitelikli, koruyucu hizmetlerin önemini kavramış sağlık profesyonelleri yetiştirebiliyor muyuz? (Fakülte ve öğrenci sayılarında artış, uygulama alanı ve laboratuvar yetersizliği, tedavi hizmeti ağırlıklı eğitim sistemi ) Hasta Aile Primer Sorumlu doktor Hemşire Diyetisyen Fizyoterapist Uzman doktor Ekip Çalışması Kanıta dayalı rehberlerin olmaması veya uymama/uygulamama Bakım koordinasyon eksikliği Hasta bakımında sürekliliğin sağlanamaması Hasta eğitiminin/sağlık okuryazarlığının yetersiz olması 15 16 4
Kronik Hastalık Yönetimi: Başarıda Ana Bileşenler Entegre sağlık hizmeti sunumu, bakım sürekliliği ve koordinasyon, Multidisipliner yaklaşım, ekip çalışması, Birey/hasta eğitimi, aktif birey/hasta hastalığın hasta tarafından yönetimi (self-care), Kanıta-dayalı rehberler, protokoller, klinik yollar, Bilgi teknolojisi ve karar destek sistemlerinin kullanımı, entegre, elektronik hasta kayıt sistemi. Sürekli kalite iyileştirme. Sağlık Hizmetleri Kronik Bakım (hastalıkla yaşama) Koruyucu Bakım (sağlıklı kalma) Palyatif Bakım (yaşam sonu sorunlarla baş etme) Akut Bakım (iyileşme) Kronik Hastalık Yönetimi: Başarıda Ana Bileşenler Özellikle Birinci basamak sağlık hizmetleri, BOH risk faktörlerinin fırsatçı ve sistematik bir şekilde taranması ve riskli davranışların değiştirilmesi ile ilgili eğitimdanışmanlık hizmetlerinin sunulmasında önemli kaynaklardır. Birinci basamak çalışanlarının kronik hastalık risk düzeyinin azaltılmasına yönelik müdahaleler yapması büyük önem taşımaktadır (Ekip + alt yapı ). 17 18 Kronik Hastalık Yönetimi: Başarıda Ana Bileşenler Bilgilendirilmiş Aktif Katılımlı Birey/Hasta; Kronik hastalık yönetiminde başarı için toplumsal kaynakları kullanabilen, bilgili ve aktif katılımlı hastaların olması büyük önem taşımaktadır. Bu aşamada özellikle birey/hasta eğitimi ve motivasyonel danışmanlık çok yararlı olmaktadır. Sonuç olarak; Kronik hastalıklar sağlık sisteminin en önemli sorunu haline gelmiştir. Önleme, erken tanılama ve izlem önceliğini hedefleyen sağlık hizmeti/örgütlenmesinin esas alınmalıdır. Bu hastalıkların yönetilmesi için bakım koordinasyonu ve kanıta-dayalı tıp uygulamalarını temel alan bakım modelleri kullanılmalıdır. 19 20 5
Sonuç olarak; Değiştirilebilir risk faktörlerini azaltmak ve sağlığın geliştirilmesi için ilgili sektörlerin işbirliğinin vazgeçilemez olduğu, Bulaşıcı olmayan hastalıkların kontrolü, risk faktörleri ve altında yatan sosyal belirleyicileri insan merkezli ve birincil sağlık hizmetleri yaklaşımıyla ele alınması gerekliliği, Eğitimsizlik Yoksulluk Her türlü eşitsizlik Sonuç olarak; Entegre elektronik hasta kayıt sistemlerinin, kronik hastalık yönetimini kolaylaştıran, klinik, ekonomik ve insani sonuçları olan, hasta güvenliğini ve kalite iyileştirmede etkili olduğu dikkate alınmalıdır. Bulaşıcı olmayan hastalıkların önlenmesi ve kontrolü için yenilikçi yaklaşımlar ve yüksek kaliteli araştırma için ulusal kaynak yaratılması başarı için vazgeçilmezdir. 21 22 Seçilmiş Kaynaklar TEŞEKKÜRLER 1. WHO Global Action Plan For The Prevention And Control of Noncommunicable Diseases 2013-2020. 2. WHO Global Status Report on Noncommunicable Diseases 2010. 3. DSÖ Türkiye Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar Çok Paydaşlı Eylem Planı 2017-2025. 4. Kalender N, Çiçek ST. Kronik Hastalıkların Yönetimindeki Engeller. Turkiye Klinikleri J Nurs Sci 2014;6(1):46-53. 5. İncirkuş K, Nahcıvan N. Kronik Hastalık Yönetimi İçin Bir Rehber: Kronik Bakım Modeli. F.N. Hem. Derg, 2015(23);1: 66-75. 6. Dağıstan A, Gözüm S. Birinci basamak sağlık hizmetlerinde kardiyovasküler hastalık riskinin belirlenmesi ve yönetimi. TAF Prev Med Bull, 2016(15);6:575-82. 7. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Türkiye de Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar ve Risk Faktörleri ile Mücadele Politikaları, Ankara, 2011. 23 24 6