T.C. İPEKYOLU KALKINMA AJANSI

T.C. İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU GAZİANTEP 2011

İÇİNDEKİLER 1. Giriş... 5 2. Hayvancılık Sektörüne Genel Bakış (Mevcut Durum)... 6 3. Dünyada Hayvancılık... 7 4. Türkiye de Hayvancılık... 12 5. TRC1 Bölgesi nde Hayvancılık... 14 5.1. Gaziantep te Hayvancılık... 17 5.2. Adıyaman da Hayvancılık... 19 5.3. Kilis te Hayvancılık... 21 6. Türkiye de ve TRC1 Bölgesi nde Hayvansal Üretim ve Tüketim... 23 6.1. Gaziantep te Hayvansal Üretim... 24 6.2. Adıyaman da Hayvansal Üretim... 26 6.3. Kilis te Hayvansal Üretim... 27 7. Canlı Hayvan İthalat ve İhracatı... 28 7.1. Büyükbaş Hayvan İthalat ve İhracatı... 28 7.2. Kanatlı Hayvan İthalat ve İhracatı... 30 7.3. Kırmızı Etin İthalatı, İhracatı ve Pazarlaması... 32 7.4. Bölgedeki İşletmeler ve Kapasiteleri... 33 8. Bölgedeki Yatırım Fırsatları... 35 9. Kırmızı Et Hayvancılığı ve Sanayisinde Yaşanan Sorunlar... 36 10. GZFT (SWOT) Analizi... 37 11. Bölgede Hayvancılıkta Destekleme Uygulamaları... 39 11.1. Yem Bitkileri Üretimi Destekleri... 39 11.2. Hayvan Islahı ve Yetiştirme Desteklemeleri... 40 11.3. Suni Tohumlama Desteği... 40 11.4. Süt Desteklemeleri... 40 11.5. Hayvancılık Teşvik Kredileri... 41 12. Değerlendirme ve Sonuç... 44 İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 2

TABLOLAR Tablo 1 Ülkelere Göre Büyükbaş Hayvan ÜRetim Miktarı (1000 Metrik Ton)... 9 Tablo 2 Ülkelere Göre Büyükbaş Hayvan Tüketim Miktarı (1000 Metrik Ton)... 11 Tablo 3 Türkiye'de Yılllara Göre Mevcut Hayvan Sayısı... 13 Tablo 4 TRC1 Bölgesi 2010 Yılı Hayvan Mevcudu... 16 Tablo 5 Gaziantep İli Yıllara Göre Hayvan Sayısı... 17 Tablo 6 Gaziantep İl ve İlçelerindeki Büyükbaş Hayvan Mevcudu(16.11.2011)... 18 Tablo 7 Adıyaman Merkez ve İlçelerdeki Hayvan Mevcudu (2011 Eylül)... 20 Tablo 8 Adıyaman İli Yıllara Göre Hayvan Mevcudu... 21 Tablo 9 Kilis İli Yıllara Göre Hayvan Sayısı (baş)... 22 Tablo 10 Gaziantep İli Yıllara Göre Hayvansal Ürün Üretim Miktarı... 25 Tablo 11 Adıyaman İli Yıllara Göre Hayvansal Ürün ÜRetim Miktarı... 26 Tablo 12 Kilis İli Yıllara Göre Hayvansal Ürün Miktarı... 27 Tablo 13 ABD'nin Sığır İhracatı(Baş)... 29 Tablo 14 Türkiye'nin 2010 Yılında Yapmış Olduğu Canlı Hayvan İhtalat ve İhracatı... 30 Tablo 15 Damızlık Civciv ve Yumurta İle Kuluçkalık Yumurta İhtalatı... 31 Tablo 16 Türkiye'nin Yıllara Göre Kanatlı Eti ve Sakatatı İhracatı(Ton)... 32 Tablo 17 Gaziantep İli İşletme Tipi İstatistiği... 34 Tablo 18 TRC1 Bölgesi Mevcut Hayvan Sayısı... 35 Tablo 19 Faiz İndirimli Kredi Uygulamaları... 41 Tablo 20 Hayvancılık Destekleri... 43 İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 3

ŞEKİLLER Şekil 1- Dünya Kişi Başına Et Tüketimi... 10 Şekil 2 TRC1 Bölgesi Büyükbaş Hayvan Dağılımı... 15 Şekil 3 TRC1 Bölgesi Küçükbaş Hayvan Dağılımı... 16 Şekil 4 TRC1 Bölgesi Kanatlı Hayvan Dağılımı... 16 Şekil 5 Kilis Keçisi... 21 İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 4

1. Giriş Hayvancılık, insanoğlunun yüzyıllardan beri et, süt, yumurta gibi en önemli besin ihtiyacını karşıladığı için tüm kültürlerde önemli bir yere sahiptir. Tüketiminin yanı sıra üretimi de ekonomiye ciddi katkılar sağlamış ve birçok toplumda başlıca geçim kaynağı haline gelmiştir. Hayvansal gıdaların önemi; protein, yağ, amino asitler ve vitaminler gibi beslenme için önem arzeden unsurların kaynağı olmasından dolayı daha da artmıştır. Hayvansal kaynaklı gıda tüketimine bakıldığında, gelişmiş ülkelerle gelişmemiş ülkeler arasındaki farkın ciddi anlamda fazla olduğu görülmektedir. Hayvansal ürünlerin ülkelere göre tüketimindeki farklılıkların nedenlerinin başında, yüksek alım gücü ve düşük ürün fiyatları gelmektedir. Kişi başına düşen yıllık et tüketimine bakıldığında gelişmiş ülkelerdeki et tüketiminin Türkiye ye oranla ortalama 4-5 kat fazla olduğu görülmektedir. Amerika Birleşik Devletleri nde et tüketimi (kırmızı ve beyaz et dahil) kişi başına ortalama 120 kg ın 1 üzerindeyken bu rakam Türkiye de ancak 26 kg civarındadır. Türkiye'nin doğal yapısı ve ekolojik şartları hayvancılık için elverişli olmasına rağmen Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze kadar hemen hemen hiçbir dönemde hayvansal üretim istenilen düzeye ulaşamamıştır. 2 Hazırlanan bu raporda hayvancılık sektörü büyük baş, küçükbaş ve kanatlı hayvan yetiştiriciliği, sorunları ve çözüm önerileri, Türkiye de kırmızı et ve beyaz et tüketimi ve yıllara göre izlediği seyir ve sektörün buna nasıl tepki verdiği gibi sektörün önemli konuları incelenmiştir. Hayvancılık sektörü Dünyada Hayvancılık, Türkiye de Hayvancılık ve en önemlisi TRC1 Bölge İllerindeki Hayvancılık diye ayrılmış Gaziantep, Adıyaman ve Kilis illerinin mevcut durumu ve sorunları üzerinde durulmuştur. Devletin hayvancılığa verdiği teşvik ve destekler ise her alanda ele alınmış olup bölgede uygulanan teşvikler özelinde incelenmiş ve her üç ilde de teşviklerden yararlanan firma sayısı ve dağıtılan hibenin miktarı belirtilmiştir. Devletin, kırmızı etteki yüksek fiyat ile ilgili sorunu çözmek için uyguladığı politikalar, ithal edilen hayvan sayıları, ithal edilen ülkelerdeki hayvan cinsleri ve bunların bilgileri verilmiş olup, yapılan ithalatın hayvancılığı nasıl etkilendiğinden bahsedilmiştir. 1 http://www.humanesociety.org/assets/pdfs/farm/table_us_per_capita_meat.pdf 2 Namık Kemal Üniversitesi (NKÜ) Ziraat Fakültesi Gıda Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. İsmail Yılmaz, İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 5

2. Hayvancılık Sektörüne Genel Bakış (Mevcut Durum) Hayvancılık sektörünün, temel gıda maddeleri üretimine ham madde sağlaması nedeniyle bu sektöre sadece hayvan yetiştiriciliği gözüyle bakılması yanlış olacaktır. Ekonomiye kattığı değer, hayvansal ürünlerin işlenerek son ürüne çevrilmesiyle ciddi anlamda artmıştır. Değişen beslenme alışkanlıkları beraberinde yeni ürünlerin piyasaya girmesine ve hayvancılık sektöründe elde edilen gelirin artmasına imkan sağlamıştır. Hayvancılığın durumu dünyada gelişen teknoloji ve bilime paralel olarak iyileşmiş, et ve süt verimi daha yüksek cinslerin geliştirilmesiyle, ekonomideki payı ciddi anlamda artmıştır. Türkiye de ise düşük verimli yerli ırklar yerini zamanla yüksek verimli yabancı ırklara bırakmış olup et ve süt verimliliği artırılmaya çalışılmıştır. Türkiye de nüfus sayısındaki artış beraberinde hayvan ürünlerindeki tüketimin artışını da getirmiştir. Ülkedeki nüfusun artışına karşın yeterli derecede büyüyemeyen hayvancılık sektörü, ihtiyaçları karşılayamaz hale gelmiştir. Türkiye et ihtiyacını karşılamak için canlı hayvan ithalatı yoluna giderek 1999-2011 yılları arasında 80.762 baş damızlık hayvan ithalatı yapmıştır. 2007 yılından sonra hızlanan canlı hayvan ithalatı, kırmızı et açığı ve fiyat artışına bağlı olarak yükselmiş ve ithalatın içerisindeki en büyük payı toplamda 50.541 başla ABD almıştır 3 TRC1 Bölgesi ndeki durum çok farklı olmamakla beraber, Türkiye genelinde yaşanan kırmızı et sıkınıtısı burada da baş göstermektedir. Gaziantep te küçükbaş hayvan tüketimi, özellikle koyun tüketimi diğer illere oranla daha fazladır. Kilis ve Adıyaman da da aynı durum söz konusu olup Kilis in kendine özgü süt verimi fazla olan Kilis Keçisi ise hayvancılığın lokomotifi durumundadır. Türkiye ve bölgedeki hayvancılığın en büyük sorunlarının başında yem fiyatlarının yüksek oluşu gelmektedir. Yeterli mera alanlarının olmasına karşın, etkin bir mera yönetimimizin olmayışı, yem bitkileri yetiştirme konusundaki bilinçsizlik ve yanlış otlatma gibi nedenlerden dolayı Türkiye de hayvancılık girdi maliyetleri oldukça yüksektir. 3 1999-2009 Yılları Arasında İthal Edilen Damızlık Hayvan Sayısı (Baş) TÜGEM İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 6

Kaba yem ihtiyacının sadece % 56 sının üretilmekte olması yem fiyatlarının yüksek oluşunun ana sebeplerinin başında gelmektedir. Avrupa da dekarda 560 kg ot alınırken bu rakam Türkiye de ancak 80 kg`dır. 4 Yem fiyatlarının yüksek oluşunun yanısıra hayvan hastalıkları nedeniyle oluşan ekonomik kayıplar, hastalıklar ile mücadele için bütçede ayrılan ödeneklerin yetersizliği, işletmelerin çok küçük ve dağınık olması, yetersiz teknoloji kullanımı, genetik potansiyelin yetersizliği, kayıtdışılık, eksik veteriner ve hekim kadrosu ve pazarlama organizasyonunun yetersizliği, gibi sorunlarda hayvancılık sektörünü ciddi manada etkilemektedir. Süt üretimindeki fiyat istikrarsızlığı da başlı başına sektörü etkileyen faktörlerden bir tanesidir. 10,8 milyon tonluk süt üretiminin ancak 3 milyon tonu kayıt alınmış olması hayvansal ürün maliyetlerinin ve kayıt dışı üretimin yüksek oluşunun sonucudur. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı şap, brusella, çiçek, kuduz, koyun-keçi vebası, tüberküloz, şarbon hastalıklarının kontrol altına alınamadığını, bu hastalıkların canlı hayvan ve hayvansal ürün ihracatını olumsuz etkilediğine de dikkat çekmektedir. Bakanlığın yayımladığı rapora göre; Hastalıkların neden olduğu yıllık ekonomik kayıp, süt ve et üretimimizin yüzde 25 in eş değerdir. Bu da yaklaşık 2,7 milyar TL dir. Kaynak yetersizliği nedeniyle tazminatlı hastalıklarla etkili mücadele yapılamadığı, yalnızca tüberküloz ve brusellada tazminat ödemeleri için 1,7 milyar TL kaynak gerekmesine karşın, bütçede hayvan hastalıkları ile mücadele amacıyla toplam 20 milyon TL ödenek ayrılmıştır 5. 3. Dünyada Hayvancılık Et, tüm kültürlerde beslenme zincirinin önemli halkalarından biridir. Ülkelerin ekonomik ve kültürel yapılarına bağlı olarak et tüketimi farklılıklar gösterir. Zengin kaynaklara sahip ve ekonomik olarak refah içinde olan ülkelerde et tüketimi, daha fakir ülkelere oranla çok yüksektir. Toplumlar sahip oldukları kültüre, inanca, yaşam şekline göre ekonomik refaha bağlı olarak, et ihtiyaçlarını değişik kaynaklardan sağlarlar. Domuz eti müslüman olan ülkelerde tüketilmezken Çin de ve bazı Avrupa ülkelerinde en önemli kırmızı et kaynağı 4 Avrupa Birliği ve Türkiye Tarım Politikalarında son durum www.euractiv.com.tr 5 www.tarim.gov.tr İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 7

durumundadır. Hindistan da ineklerin kutsal sayılması bu hayvanın kırmızı et kaynağı olarak tüketilmesine büyük ölçüde engel olmuştur. Bazı ülkeler de daha çok deniz ürünleri ile beslenerek et ihtiyacını gidermektedir. Kırmızı etin pahalı olduğu ülkelerde beyaz et daha çok tüketilmektedir. Ayrıca kırmızı eti insan sağlığı için riskli gören toplumlarda son yıllarda beyaz ete olan ilgi artmıştır. Günümüzde kırmızı et kaynağı olarak: sığır, manda, koyun, keçi ve domuz önemli yer tutmaktadır. Beyaz et olarak tavuk başta gelmekle beraber hindi tüketiminde de artış gözlenmektedir. Diğer bir beyaz et kaynağı olan balığın tüketimi ve ticareti önemli ölçüde okyanusa kıyısı olan ülkelerde yapılmaktadır. Balık bir çok ülkede çiftliklerde de yetiştirilerek beslenmeye katkısının yanında, ekonomiye büyük bir girdi sağlamaktadır. Dünyada kırmızı et tüketimi, ülkelerin refah seviyesine ve beslenme tercihine bağlı olarak ciddi farklılıklar göstermektedir. Örneğin Uruguay da kişi başına düşen yıllık sığır eti tüketimi 61 kg iken bu rakam Hindistan`da ancak 1.6 kg civarındadır. Avrupa Birliği ülkeleri ortalama sığır eti tüketimi 2011 Nisan ayı itibariyle 17 kg civarında iken bu rakam Türkiye de ancak 7 kg civarındadır. Dünyada en fazla sığır eti Uruguay başta olmak üzere Arjantin, Brezilya, Amerika Birleşik Devletleri ve Paraguay da tüketilmektedir. Hayvancılık sektörünün gelişmiş olduğu bu ülkelere bakıldığında yetiştirme maliyetlerinin çok düşük olduğu, yem bitkilerinin daha fazla ve yüksek verimle üretildiği ve daha geniş meralara sahip oldukları dikkat çekmektedir. Örneğin Avrupa da dekar başı alınan ot miktarı 560 kg iken bu rakam Türkiye de 80 kg civarındadır. Kanatlı hayvan tüketimine bakıldığında ise dünyada en fazla tüketimi yıllık kişi başı 60 kg ile Birleşik Arap Emirlikleri ardından 58 kg ile Kuveyt gerçekleştirmekte, bunu sırayla Brezilya ve Amerika Birleşik Devletleri takip etmektedir. Hindistan vejeteryan ağırlıklı bir beslenme kültürüne sahip olduğu için yıllık beyaz et tüketimi kişi başı ancak 2.3 kg civarındadır. Avrupa Birliği nde kişi başı ortalama kanatlı hayvan tüketimi 18 kg iken Türkiye de bu rakam TÜİK in 2011 Mayıs ayı verilerine göre bir önceki aya oranla % 13 artarak 20 kg üzerine çıkmıştır. İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 8

Tablo 1 Ülkelere Göre Büyükbaş Hayvan ÜRetim Miktarı (1000 Metrik Ton) Ülkelere göre büyükbaş hayvan karkas üretim miktarı (1000 Metrik Ton) Ülkeler 2007 2008 2009 2010 2011 Nisan EU 8.128 8.090 7.913 8.085 8.000 A.B.D 12.097 12.163 11.891 12.048 11.556 Brezilya 9.303 9.024 8.935 9.115 9.410 Çin 6.134 6.132 5.764 6.005 5.450 Hindistan 2.413 2.552 2.514 2.830 2.920 Arjantin 3.300 3.150 3.380 2.600 2.550 Avusturalya 2.172 2.159 2.129 2.087 2.050 Meksika 1.600 1.667 1.700 1.751 1.775 Pakistan 1.344 1.388 1.457 1.486 1.450 Rusya 1.430 1.490 1.460 1.435 1.400 Kanada 1.278 1.289 1.252 1.272 1.275 Türkiye 575 482 412 512 Diğerleri 9.359 9.496 8.961 9.014 9.047 Toplam 50.430 50.510 49.443 49.643 48.883 Kaynak: USDA-FAS Resmi Raporu Not: Türkiye ye ait bilgi TÜİK ten alınmıştır. Genel olarak toplam et miktarını göstermektedir Yukarıdaki tablo incelendiğinde 2010 yılında ABD nin 12 milyon tonla en fazla büyükbaş karkas üreten ülkesi olduğu görülmekte, ardından sırayla Brezilya ve Avrupa Birliği gelmektedir. Çin 1.5 milyarı aşkın nüfusuna rağmen yıllık karkas üretim miktarı ancak 6 milyon tona ulaşarak ABD ve AB nin gerisinde gelmiştir. Aynı tabloya bakıldığında Türkiye nin yaklaşık 400 bin tonla en sonlarda yeraldığı görülmektedir. 2007 yılında 575 bin ton olan karkas üretiminin ilerleyen yıllarda düşüş gösterdiği dikkat çekmektedir. Aşağıdaki haritada dünyada kişi başına düşen et tüketimi renklerle ifade edilmiştir. Amerika, Avrupa ve Avusturalya kişi başına tüketilen et miktarında en önde gelen kıtalardır. Türkiye de kişi başına düşen et tüketim seviyesi ne yazık ki Afrika ülkelerine yakın düzeydedir. İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 9

Şekil 1- Dünya Kişi Başına Et Tüketimi

Tablo 2 Ülkelere Göre Büyükbaş Hayvan Tüketim Miktarı (1000 Metrik Ton) Ülkelere göre büyükbaş hayvan tüketim miktarı (1000 Metrik Ton) Ülkeler 2007 2008 2009 2010 2011 Nisan EU 8.690 8.352 8.262 8.185 8.155 A.B.D 12.830 12.452 12.239 12.040 11.715 Brazilya 7.144 7.252 7.374 7.592 7.810 Çin 6.065 6.080 5.749 5.589 5.495 Hindistan 1.735 1.880 1.905 1.930 1.960 Arjentin 2.771 2.731 2.727 2.305 2.233 Meksika 1.962 2.033 1.971 1.944 1.955 Pakistan 1.363 1.394 1.461 1.491 1.455 Kanada 1.068 1.036 1.016 999 990 Türkiye 575 482 412 512 Diğerleri 10.872 10.976 10.406 10.938 11.039 Toplam 45.810 45.834 44.848 44.828 44.652 Kaynak: Amerika Tarım Bakanlığı Resmi Web Sitesi Rapor Sonuçları (USDA-FAS attache reports, official statistics, and results of office research) Tablo 2 ye bakıldığında AB ülkeleri genelinde büyükbaş hayvan tüketiminin giderek düştüğü gözlenmektedir. 2007 yılında 8.6 milyon ton olan büyükbaş hayvan tüketimi 2011 yılı Nisan ayı ortalaması 8.1 milyon tona düşmüştür. Dünyada en fazla tüketimin olduğu A.B.D için de aynı durum söz konusudur. 2007 yılında 12.8 milyon ton olan büyükbaş hayvan tüketimi 2011 yılı Nisan ayı ortalaması 11.7 milyon tona gerilemiştir. Bu rakam Türkiye için değişkenlik göstermekle beraber, düşüşte olan tüketim 2011 yılı için artış göstermiştir. Tablodaki toplam tüketime bakıldığında düşüşün devam ettiği görülmektedir. Dünyada kırmızı et fiyatındaki artış, beyaz ete olan ilginin artışı gibi sebeplerden dolayı büyükbaş hayvan tüketiminde düşüş yaşanmıştır.

4. Türkiye de Hayvancılık Türkiye de tarımda istihdam edilen kişi sayısının toplam istihdama oranı ortalama % 25 tir. Türkiye nin eski bir tarım ülkesi olması ve geçmişten gelen hayvancılık kültürüne rağmen, ülkemizde hayvansal üretimde ciddi dar boğazlar yaşanmaktadır. Artan nüfusa karşın istenilen ölçüye getirilemeyen hayvan mevcudu Türkiye yi et ithal eden bir ülke haline getirmiştir. Sorunu canlı hayvan ithal ederek çözmeye çalışan yetkililer, başta Uruguay ve ABD olmak üzere Macaristan, Bulgaristan ve Avusturalya gibi ülkelerden canlı hayvan ithalatının önünü açmışlardır. Tablo 14 te de görüldüğü üzere Türkiye sadece 2010 yılı içersinde 333 milyon dolarlık canlı hayvan ithalatına karşın ancak 7 milyon dolarlık ihracat gerçekleştirmiştir.(tüik) Canlı hayvan ithalatı Türkiye deki hayvancılık sorununu çözemediği gibi ithalatın yükseltmesinden dolayı ise bütçe açığına neden olmaktadır. Türkiye son 5 yıl içersinde başta ABD olmak üzere birçok ülkeden 70,000 başın üzerinde damızlık hayvan ithal etmiştir. (TÜGEM). Fiyat istikrarını korumak amacıyla son yıllarda gerçekleştirilen canlı hayvan ithalatı, yükselen et fiyatlarını kontrol altına almış fakat et fiyatlarını AB ve ABD deki et fiyatları seviyelerine düşürmeye yetmemiştir. Son 15 yıl içerisinde Türkiye deki büyükbaş hayvan sayısı ıslah çalışmaları neticesinde ciddi farklılıklar göstermiştir. Tablo 3 incelendiğinde 1995 yılında 1.7 milyon olan kültür sığırı yapılan ıslah çalışmaları neticesinde 2010 yılına gelindiğinde 2.5 kat artmıştır. Buna bağlı olarak aynı yıl sayıları 5.3 milyon baş olan yerli ırklar, düşük verimliliklerinden dolayı üretici tarafından tercih edilmediğinden, gelişen teknoloji ve yabancı ırklara olan eğilimden dolayı 2010 yılında 2.4 milyon civarlarına düşmüştür. İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 12

Tablo 3 Türkiye'de Yılllara Göre Mevcut Hayvan Sayısı Yıllar Sığır - Kültür Baş Sığır - Kültür melezi Baş Sığır - Yerli Baş Manda Baş Koyun (baş) Keçi (baş) 1995 1.702.000 4.776.000 5.311.000 255.000 33.791.000 9.111.000 1996 1.795.000 4.909.000 5.182.000 235.000 33.072.000 8.951.000 1997 1.715.000 4.690.000 4.780.000 194.000 30.238.000 8.376.000 1998 1.733.000 4.695.000 4.603.000 176.000 29.435.000 8.057.000 1999 1.782.000 4.826.000 4.446.000 165.000 30.256.000 7.774.000 2000 1.806.000 4.738.000 4.217.000 146.000 28.492.000 7.201.000 2001 1.854.000 4.620.000 4.074.000 138.000 26.972.000 7.022.000 2002 1.859.786 4.357.549 3.586.163 121.077 25.173.706 6.780.094 2003 1.940.506 4.284.890 3.562.706 113.356 25.431.539 6.771.675 2004 2.109.393 4.395.090 3.564.863 103.900 25.201.155 6.609.937 2005 2.354.957 4.537.998 3.633.485 104.965 25.304.325 6.517.464 2006 2.771.818 4.694.197 3.405.349 100.516 25.616.912 6.643.294 2007 1.702.000 4.776.000 5.311.000 255.000 25.462.293 6.286.358 2008 1.795.000 4.909.000 5.182.000 235.000 23.974.591 5.593.561 2009 1.715.000 4.690.000 4.780.000 194.000 21.749.508 5.128.285 2010 4.197.890 4.707.188 2.464.722 84.726 23.089.691 6.293.233 Kaynak:TÜİK Yerli ırka olan ilginin ve yatırımın azalmasına örnek verilecek olursa; yerli bir sığır ırkı olan Güney Anadolu Kırmızısı ortalama 500-600 kg gelirken, Amerika`dan ithal edilen Angus cinsi yetişkin erkek sığır 1000 ile 1200 kg arasında gelmektedir. Aynı şekilde Avrupa dan ithal edilen diğer cinslerde yerli ırklara oranla daha verimli oluşu zamanla bu ırkların veya melezlerin sayısını artırmıştır. İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 13

Türkiye de küçükbaş hayvan yetiştiriciliği önemli bir geçim kaynağıdır. Küçükbaş hayvan yetiştiriciliği ülkenin et ve süt ihtiyacının karşılamasından dolayı önemli bir konudur. TÜİK verilerine göre 2010 yılı itibariyle Türkiye de yaklaşık 29 milyon küçükbaş hayvan mevcuttur. Küçükbaş hayvanların başlıca etinden, sütünden ve yapağılarından faydalanılmaktadır. Türkiye nin bazı bölgelerinde, özellikle TRC1 Bölgesi nde koyun eti diğer etlere oranla daha çok tercih edilmektedir. Büyükbaş hayvanda olduğu gibi küçükbaş hayvan saysısında da son 15 yıl içerisinde ciddi düşüşler yaşanmıştır. 1995 yılında 44 milyon civarında olan küçükbaş hayvan sayısı 2010 yılına gelindiğinde 29 milyon baş civarlarına düşmüştür. Hayvancılığın diğer bir önemli alanı da kanatlı hayvan yetiştiriciliğidir. Türkiye de kanatlı hayvan denildiği zaman akla ilk gelenler tavuk ve hindidir. Tavuk yetiştiriciliği ise etli piliç yetiştiricilği ve yumurta tavukçuluğu olarak ikiye ayrılır. Türkiye de kırmızı et fiyatının yüksek oluşu tüketiciyi doğal olarak daha ucuz olan beyaz ete yöneltmiştir. TÜİK verilerine göre 1995 yılında 135 milyon adet kümes hayvanı mevcutken bu rakam 2009 yılında 235 milyon adete yükselmiştir. Artan nüfus, beslenme alışkanlıklarının değişmesi, beyaz et ihracatındaki artış, tavuk eti fiyatının kırmızı ete oranla daha düşük oluşu gibi nedenlerden dolayı kümes hayvanı tüketimi hızla artış göstermektedir. Kırmızı et fiyatının yüksek oluşu da göz önünde bulundurulursa, beyaz et tüketimine olan eğilimin daha da artması kaçınılmazdır. 5. TRC1 Bölgesi nde Hayvancılık Türkiye nin tarım ülkesi kimliğinden uzaklaşıp endüstri toplumuna dönüşmesi zamanla tarım ve hayvancılıkla uğraşan kesimin sanayide istihdam edilmesine sebep olmuştur. Özellikle köy ve kasabalarda hayvancılıkla geçimini sağlayan çiftçilerin, kentleşmenin hızlanmasıyla şehirlere göçü artırmış ve buna bağlı olarak Türkiye deki mevcut hayvan sayısındaki düşüşün nedenlerinden birisi olmuştur. 2000 yılı genel nüfus sayımına göre TRC1 Bölgesi genelinde Gaziantep, Kilis ve Adıyaman illeri toplamında yaklaşık 36.000 kişi köylerden şehirlere göç etmiştir (TÜİK). Göç eden aile bireylerinin tarım ve hayvancılıkla uğraştığı varsayılırsa tarım ve hayvancılık sektörünün ne kadar fazla istihdam kaybettiğini görmemek mümkün değildir. Yeterince teşvik edilemeyen hayvancılık, teknik bilgi eksikliği, yaşam şartlarının zorluğu gibi faktörler köy ve kasabalarda tarım ve hayvancılıkla uğraşan kesimin şehirdeki hayatı tercih etmesi, sosyal güvence ve sabit gelir beklentisi gibi sebeplerden dolayı hayvancılık ciddi sekteye uğramıştır. Üretime devam edenler ise İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 14

hayvancılığı çok küçük çapta yaptıklarından dolayı hayvancılık sektörü hiçbir zaman istenen noktaya ulaşamamıştır. Tarım Bakanlığı nın son yıllarda hayvancılığı ciddi anlamda desteklemesine rağmen hayvan sayısındaki düşüşün önüne geçilememiştir. Tablo 4 incelendiğinde TRC1 Bölgesinde toplam 147.856 büyükbaş hayvan, 706.811 küçükbaş hayvan ve 1.296.584 adet kanatlı hayvan varlığı olduğu görülmektedir. TRC1 Bölgesi Türkiye nin büyükbaşta % 1.3 ünü küçükbaşta % 2.4 ünü ve kanatlı hayvanda ise ancak % 0.5 ini oluşturmaktadır. TRC1 Bölgesi nin TÜİK in en son verilerine göre Türkiye toplam nüfusuna oranının % 3,4 olduğu ve nüfus artış hızının Türkiye ortalamasının üzerinde seyrettiği varsayılırsa tüketime bağlı olarak mevcut hayvan sayısının düşük olduğu görülmektedir. Bölge içindeki dağılıma bakıldığında ise; Gaziantep in % 58 ile en fazla büyükbaş hayvan varlığına sahip il olduğu göze çarpmaktadır. Bunu sırayla Adıyaman ve Kilis illeri izlemektedir. Şekil 2 TRC1 Bölgesi Büyükbaş Hayvan Dağılımı Aynı durum küçükbaş hayvan sayısı incelendiğinde de farklılık göstermemektedir. Aşağıdaki şekilde de görüleceği üzere Gaziantep yine %61 ile ilk sırada yer alırken, arkasından % 24 ile Adıyaman ve % 15 ile Kilis gelmektedir. İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 15

Tablo 4 TRC1 Bölgesi 2010 Yılı Hayvan Mevcudu Gaziantep Adıyaman Kilis TRC1 Türkiye TRC1/TR Büyükbaş 85.545 57.227 5.084 147.856 11.454.526 1,3 Küçükbaş 426.793 172.018 108.000 706.811 29.382.924 2,4 Kanatlı 855.924 247.455 193.205 1.296.584 238.972.961 0,5 Kaynak TÜİK Şekil 3 TRC1 Bölgesi Küçükbaş Hayvan Dağılımı Şekil 4 e bakıldığında kanatlı hayvan sayısında da durumun farklı olmadığı göze çarpmaktadır. Gaziantep % 66 ile ilk sırada gelirken, % 19 ile Adıyaman ve ardından % 15 ile Kilis ili gelmektedir. Gaziantep in TRC1 Bölgesi nin toplam nüfusunun % 71 ne sahip olduğu düşünülecek olursa ve nüfus artış hızının da diğer illere oranla fazla olduğu da göz önünde bulundurulursa tüketimdeki payının yüksek oluşu doğal bir sonuçtur. Şekil 4 TRC1 Bölgesi Kanatlı Hayvan Dağılımı İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 16

5.1. Gaziantep te Hayvancılık Gaziantep sanayisiyle ön plana çıkmış, istihdamın çoğunluğunun endüstride yoğunlaştığı bir şehir olmasından dolayı nüfusu göçe bağlı olarak hızla artmaktadır. Nüfusun artışı beraberinde hayvansal ürünlerin talebinde artışa sebep olmaktadır. Gaziantep te kırmızı etin hakim olduğu bir mutfağın olması nedeniyle kırmızı ete olan talep yüksektir. Et tüketimine olan talebin artışına rağmen canlı hayvan üretiminde istenilen ölçüde artış sağlanamamış aksine canlı hayvan sayısında düşüş yaşanmıştır. TÜİK ten alınan veriler incelendiğinde hayvan sayılarında yıllara göre düşüş yaşandığını görülebilmektedir. Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere 1995 yılında 33.913 olan inek sayısı 2009 yılında 23.000 civarlarına kadar gerilemiştir. Aynı durum küçükbaş ve kümes hayvanı için de farklı değildir. 1995 yılında 369 bin baş olan koyun mevcudu 2007 yılına gelindiğinde 320 bin başa kadar gerilemiştir. Aynı durum keçi içinde sözkonusudur. 1995 yılında 207 bin baş olan keçi sayısı 2009 yılına gelindiğinde 114 bin başa kadar gerilemiştir. Artan nüfusa karşın üretimde yaşanan gerileme ciddi anlamda et ürünlerinde darboğaz yaşanmasına neden olmaktadır. Artan kırmızı et talebi başka bölgelerde ve ülkelerde yapılan canlı hayvan ihtalatıyla çözülmeye çalışılmaktadır. Bölgede hayvancılığa verilen desteklerin artmasına rağmen, üretim girdilerinin yüksek oluşundan dolayı hayvancılık istenilen ölçüde yapılamamaktadır. Tablo 5 Gaziantep İli Yıllara Göre Hayvan Sayısı YIL Dana ve buzağı: erkek (baş) Dana ve buzağı: dişi (baş) Tosun: 1-2 yaş (baş) Düve: 1-2 yaş (baş) İnek: 2 yaş ve üzeri (baş) Boğa ve öküz: 2 yaş ve üzeri (baş) Manda (baş) Keçi (baş) Koyun (baş) Kümes hayvanı (baş) 1995............ 33.913 2.528 120 207.350 369.550 835.963 1996............ 29.935 2.186 120 188.470 341.410 589.000 1997............ 23.261 2.453 100 201.310 330.100 742.160 1998............ 28.381 935 80 241.520 393.740 736.150 1999............ 26.285 980 50 206.980 346.910 630.030 İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 17

2000............ 28.730 1.556 130 176.820 344.170 671.250 2001............ 26.021 1.127 140 174.810 353.430 757.162 2002............ 26.261 1.169 145 173.762 341.714 737.985 2003............ 21.603 6.432 137 171.799 337.178 525.210 2004 6.070 7.439 13.276 6.151 14.653 1.171 134 165.625 326.5 11 462.40 0 2005 7.403 8.788 11.610 8.295 17.502 1.153 147 152.883 327.572 546.644 2006 7.597 8.935 11.547 8.567 19.518 1.322 162 152.988 327.483 551.720 2007 6.387 7.448 8.537 8.985 20.230 3.532 151 131.992 345.857 580.834 2008 6.179 6.345 8.923 8.054 20.549 2.632 100 121.782 333.085 2.481.128 2009 5.428 5.766 8.375 7.993 23.372 3.482 105 114.960 321.902 591.821 Kaynak TÜİK Gaziantep in mevcut hayvan sayısına ilçe bazından bakıldığında Oğuzeli nin 8095 büyükbaş hayvanla ilk sırada geldiği görülmektedir. Nizip Gaziantep in merkez ilçeler dışında en fazla nüfusa sahip ilçesi olmasına rağmen toplamda 1170 başla en az hayvan varlığına sahiptir. Merkez ilçeler olan Şehitkamil ve Şahinbey hayvan nüfusu bakımından Oğuzeli nden sonra en fazla büyükbaş hayvan nüfusuna sahip olan ilçelerdir. Tablo 6 Gaziantep İl ve İlçelerindeki Büyükbaş Hayvan Mevcudu(16.11.2011) İLÇELER TOSUN İNEK ERKEK DANA ERKEK BUZAĞI DÜVE DİŞİ DANA DİŞİ BUZAĞI BOĞ A TOPLAM ARABAN 244 1.107 176 36 275 193 50 101 2.182 İSLAHİYE 291 1.468 314 135 461 312 136 186 3.303 NİZİP 152 513 94 80 109 93 68 61 1.170 NURDAĞI 67 1.028 140 205 104 172 320 31 2.067 OĞUZELİ 1.725 3.405 527 438 1.023 111 117 749 8.095 ŞAHİNBEY 634 2.073 343 253 1.061 326 669 530 5.889 ŞEHİTKAMİL 1.163 1.524 231 70 916 252 101 43 4.300 YAVUZELİ 161 805 220 64 200 232 255 94 2.031 İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 18

GAZİANTEP Toplam 4.437 11.923 2.045 1.281 4.149 1.691 1.716 1.79 5 29.037 Kaynak: Gaziantep İl Tarım, Gıda ve Hayvancılık Müd. 5.2. Adıyaman da Hayvancılık Adıyaman sulu tarıma elverişli topraklarıyla bölgenin en fazla ürün hasat edilen ilidir. İlin hayvancılık için elverişli topraklara sahip olması, verilen teşvik ve desteklerin giderek artması gibi olumlu gelişmelere rağmen üretim girdilerinin yüksek oluşu, ilde hayvancılığa olan ilgiyi azaltmıştır. Mera ıslah çalışmalarının yapılamaması, doğal olan otlama alanlarının zamanla tarım veya orman alanlarına dönüşmesi çiftçilerin hayvanlarını sadece dışardan aldıkları yemle beslemesi sonucu maliyet ciddi ölçüde yükselmiştir. Artan maliyet karşısında birçok üretici hayvanını besleyemez hale gelmiş ve satmıştır. Aşırı yüksek olan yem fiyatları en büyük problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bölgedeki hayvancılığı geliştirmenin en önemli yollarından birisi yem bitkilerinin bölge çiftçisi tarafından yetiştirilmesini sağlamak ve teşvik etmektir. Özellikle yonca üretiminin teşvik edilmesi ve bunla ilgili gerekli teknik ve mali desteğin sağlanması büyük önem arzetmektedir. Bu sayede, yem bitkileri ile hayvanların kaba yem ihtiyaçları karşılanmış ve gerekli besin maddelerinin bir kısmı sağlanmış olur. Diğer bir sorun ise hayvanclıkta verilen kredi ve teşviklerin 50 baş ve üstüne yapılmasıyla daha alt tabakadaki çiftçileri zor durumda kalmış olmasıdır. Ortalama 250.000 TL sermaye gerektiren yatırım için gerekli finansmanı bulamayan çiftçiler zamanla hayvancılığı bırakmıştır. Finansman teminiyle ilgili diğer bir problem ise kredi verme aşamasında bankaların teminat için yüksek ipotek bedelleri istemesi, çiftçilerden arazi yerine satışı kolay olabilecek konut ipotek talep etmesi gelmektedir. Mevcut sorunların çözümüyle ilgili olarak ise yapılması gerekenler sırayla; Yem bitkisi üretimi yapılarak maliyetin düşürülmesi, Süt besiciliğinde yüksek olan enerji masraflarının alternatif enerji kaynakları oluşturarak düşürülmesi, Tarım il müdürlüklerinin verdiği teknik ve eğitim desteklerinin artarak devam etmesi, Köylerde kooperatifler kurularak küçük üreticilerin desteklenmesi, Hibe verilen yetiştiricilerin seçiminde işin ehli olmasına dikkat edilmesidir. İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 19

Tablo 7 Adıyaman Merkez ve İlçelerdeki Hayvan Mevcudu (2011 Eylül) Merkez Besni Çelikhan Gerger Gölbaşı Kahta Samsat Sincik Tut Toplam Küçükbaş Hayvan Sayısı Büyükbaş Hayvan Sayısı Tek Tırnaklılar Kanatlılar Koyun 23.294 21.500 3.500 5.330 7.500 19.500 2.300 4.850 1.400 89.174 Kıl Keçisi 18.800 18.600 5.100 14.225 13.400 14.500 4.082 7.450 4.600 100.757 Tiftik Keçisi 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Manda 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Deve 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Kültür 2.790 1.216 1.036 1.674 2.447 3.614 413 953 684 14.827 Yerli 5.170 1.202 206 2.720 1.179 5.456 188 1.446 256 17.823 Melez 6.040 2.082 1.008 2.606 2.874 4.930 599 1.601 760 22.500 At 400 350 40 770 700 400 10 300 550 3.520 Katır 70 70 100 250 60 110 0 420 110 1.190 Eşek 170 150 80 670 500 460 40 280 310 2.660 Yumurtacı 90.00 30.00 500 11.000 13.00 150.00 11.00 8.500 12.0 326.00 Tavuk 0 0 0 0 0 00 0 Hindi 3.000 100 100 400 400 450 500 60 500 5.510 Ördek 900 50 50 270 100 300 750 50 100 2.570 Yeni Tip 10.120 2.845 7.600 5.860 2.720 4.966 305 7.310 1.450 43.176 Sığır Kaynak: Adıyaman İl Tarım Müdürlüğü Adıyaman merkez ve ilçelerinin 2011 yılı Eylül ayı itibariyle hayvan mevcuduna bakıldığında ise toplamda 89 bin baş koyun ve 100 bin baş keçi bulunmaktadır. Enfazla keçi ve koyun merkezde bulunmaktadır. Besni, en fazla küçükbaş hayvan sayısına sahip ilçesi olup Kahta ise en fazla küçükbaş ve kanatlı kümes hayvan sayısına sahip ilçeleridir. Büyükbaş hayvan sayısına bakıldığında ise merkez ile Kahta ilçesinin hayvan mevcudunun eşit olduğu görülmektedir. Toplamda Adıyaman da 190 bin baş civarında küçükbaş ve 55 bin baş civarında büyükbaş hayvan mevcuttur. Hayvancılığın yıllara göre değişimini görmek için Tablo 8 incelendiğinde ise büyükbaş hayvan sayısının yıllar geçtikçe düştüğü görülmektedir. 1995 yılında 59.000 civarında olan inek sayısı 2009 yılına gelindiğinde 24.000 civarlarına gerilemiştir. Aynı şekilde koyun ve keçi sayısında da gerileme meydana gelmiştir. 1995 yılında 313 bin olan koyun sayısı 2009 yılında 119 bin civarlarına gerilemiştir. İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 20

Tablo 8 Adıyaman İli Yıllara Göre Hayvan Mevcudu YIL Dana ve buzağı: erkek (baş) Dana ve buzağı: dişi (baş) Tosun: 1-2 yaş (baş) Düve: 1-2 yaş (baş) İnek: 2 yaş ve üzeri (baş) Boğa ve öküz: 2 yaş ve üzeri (baş) Sığır: 2 yaşın altında (baş) Koyun (baş) Keçi (baş) Kümes hayvanı (baş) 1995............ 59.155 4.138 22.927 313.900 183.850 586.640 1996............ 57.467 5.308 25.395 310.800 186.140 483.820 1997............ 60.138 4.211 23.781 266.020 176.270 318.240 1998............ 61.687 3.909 22.474 268.740 171.610 591.600 1999............ 64.637 4.561 27.222 307.880 170.430 661.000 2000............ 62.201 3.458 26.521 272.980 162.610 493.300 2001............ 54.180 4.455 27.245 230.660 162.870 483.000 2002............ 49.371 3.869 25.008 237.807 158.395 509.600 2003............ 45.499 7.968 17.180 241.100 151.100 496.945 2004 8.305 9.879 6.731 10.234 35.750 2.035... 221.880 148.305 491.495 2005 9.192 10.230 7.103 11.347 33.474 2.056... 218.600 138.650 471.554 2006 8.499 10.246 5.931 10.699 30.318 2.086... 193.610 103.397 333.161 2007 6.041 7.729 6.028 9.484 25.228 3.525... 153.939 71.535 278.308 2008 6.557 8.420 5.931 10.328 25.354 3.645... 150.431 61.349 249.080 2009 6.473 7.752 5.675 9.813 24.420 3.333... 119.292 53.699 263.503 Kaynak TÜİK 5.3. Kilis te Hayvancılık Kilis ili bölgedeki diğer illerden farklı olarak Kilis Keçisi olarak da bilinen türün ana vatanıdır. Kilis keçisi her türlü iklim koşullarına iyi uyum sağlayabilen, eksantif ve ensantif koşullarda, küçük aile işletmeleri halinde Şekil 5 Kilis Keçisi veya sürüler halinde yetiştirilebilen, sağlam vücut yapılı, süt ve döl verimi yüksek bir keçi ırkıdır. İldeki mevcut keçi sayısının 35.000 kadarını Kilis keçisi oluşturmaktadır. Laktasyon süt verimi 400-450 kg olan Kilis keçisi hayvancılıkta ciddi bir gelir kaynağı olmuştur Kilis Kaynak:www. kiliskecisi.net keçisinin anavatanı olmasına karşın İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 21

istatistiklere bakıldığında keçi sayısında ciddi bir artış görülmemektedir. Tablo 9 incelendiğinde 1995 yılında 59.000 civarında olan keçi sayısı 2009 yılında 60.000 civarında olmuştur. Bölge de, keçi sayısında istenilen artışın sağlanamamasının nedenleri vardır. Bunların başında yüksek yem ve enerji giderleri gelmektedir. Bölgenin keçi sütünde yeterli düzeyde faydalanamaması da ayrıca önem arz eden diğer bir konudur. İlde entegre bir süt işleme merkezinin olmayışından dolayı, keçi sütü işlenmeden çevre iller ve bölgelerden gelen gıda firmalarına satılmaktadır. İl ve ilçelere kurulacak olan süt toplama merkezleri, günde 50 ton işleme kapasiteli entegre bir tesis, bölgede toplanan sütü, katma değeri yüksek süt ürününe çevirerek bölge insanına ekonomik katkı sağlayacak ve hayvancılığı teşvik edecektir. İlde mevcut bulunan irili ufaklı işletmelerle Kilis keçisi yetiştirilmesine devam edilmektedir. Diğer illerde olduğu gibi Kilis te de yem bitikisi üretimi teşvik edilmeli ve desteklenmelidir. Yüksek üretim maliyetleri düşürülmediği sürece hayvancılık önemini yitirecek ve kırmızı et ve canlı hayvan ithali kaçınılmaz olacaktır. Aşağıdaki tablo incelendiğinde büyükbaş hayvan sayısında da ciddi bir atış görülmemektedir. 1995 yılında 1940 baş olan inek sayısı 2009 a gelindiğinde 2700 başa yükselmiştir, ancak gerek nüfus artışı gerekse ekonomik gelişme gözönünde tutulursa üretimin istenilen düzeyde olmadığı anlaşılmaktadır. Kümes hayvanı sayısına bakacak olursak 2000 li yılların başında 240 bin civarında olan hayvan sayısı 2009 yılında 118 bin civarlarına gerilemiştir. Tablo 9 Kilis İli Yıllara Göre Hayvan Sayısı (baş) YIL Dana ve buzağı: erkek Dana ve buzağı: dişi Tosun: 1-2 yaş Düve: 1-2 yaş İnek: 2 yaş ve üzeri Boğa ve öküz: 2 yaş ve üzeri Sığır: 2 yaşın altında 1995............ 1.940 325 985 91.160 58.910 191.100 1996............ 1.946 327 957 91.200 58.900 113.000 1997............ 2.002 35 1.003 68.000 19.600 119.200 1998............ 1.969 27 974 65.000 17.750 119.200 1999............ 1.972 27 971 65.000 13.160 119.200 2000............ 2.210 487 903 71.310 52.400 233.000 2001............ 2.301 613 1.196 75.000 55.000 245.300 Koyun Keçi Kümes hayvanı İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 22

2002............ 2.416-1.734 77.169 56.881 248.250 2003............ 3.385 236 534 79.330 61.025 244.315 2004 215 319 236 637 2.748 -... 71.157 60.070 233.685 2005 75 576 379 560 3.325 -... 83.900 57.200 224.735 2006 50 601 393 567 2.774 -... 75.900 54.100 109.181 2007 282 963 58 267 2.827 -... 76.000 56.000 109.958 2008 280 954 88 303 2.890 -... 75.000 55.000 106.820 2009 344 1.176 107 383 2.720 -... 62.000 60.000 118.745 Kaynak TÜİK 6. Türkiye de ve TRC1 Bölgesi nde Hayvansal Üretim ve Tüketim Yüzyıllardan beri insanoğlu protein ihtiyacının büyük bir bölümünü hayvansal kaynaklardan karşılamaktadır. Kırmızı ve beyaz et, yumurta, süt ve süt ürünleri en temel hayvansal ürünlerdir. Ekonomik refah seviyesine bağlı olarak, tüketim farklılıklar göstermektedir. Kırmızı et fiyatının yüksek oluşu beyaz ete karşı olan tüketim eğilimini artırmış özellikle son yıllarda ciddi bir taleple karşılaşılmıştır. Et fiyatlarının yüksek oluşunun yanı sıra, son yıllarda sağlıklı beslenmeye yönelik eğilimin artışı, kırmızı etten beyaz ete dönülmesinin diğer bir nedenidir. Amerika Birleşik Devletlerinde Ulusal Kanser Enstitüsü tarafında 617.000 kadın ve erkek üzerinde yapılan bir deney sonucunda kırmızı ve işlenmiş et ürünü tüketen insanlarda kanser riskinin % 22 ve kalp-damar hastalıklarına yakalanma riskinin ise % 27 artttığı tespit edilmiştir 6. İstatistik Kurumu tarafından yayımlanan aylık kırmızı et üretim istatistiklerine göre 2011 yılı Nisan ayı içerisinde toplam kırmızı et üretimi 51.812 ton olmuştur. Toplam kırmızı et üretimi, bir önceki aya göre %2,3 oranında artarken bir önceki yılın aynı ayına göre %12,9 oranında azalmıştır. Kırmızı etin 44.878 tonu sığır etinden 5.677 tonu ise koyun eti üretiminden sağlanmaktadır. Sığır eti üretimi, bir önceki aya göre %4,5 oranında artarken, bir önceki yılın aynı ayına göre %8,4 oranında azalmıştır, aynı şekilde koyun eti üretimi, bir önceki aya göre %7,3 oranında azalırken, bir önceki yılın aynı 6 Meat Choices Linked to Heart Disease and Cancer Deaths. By Pamela Jones, MA www. bidcm.org İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 23

ayına göre %37,9 oranında azaldığı görülmektedir. Dünyada yıllık kişi başı et tüketim miktarına bakıldığında Türkiye ye oranla ciddi farklılıklar görülmektedir. Şekil 1 de ülkelere göre yıllık et tüketim haritası çıkarılmış olup, ülkelerin yıllık et tüketimi belli bir aralıkta verilmektedir. Türkiye 23-34 kg arası yıllık et tüketimi (kırmızı ve beyaz et toplamı) varken, bu rakam gelişmiş ülkelerde ciddi farklılıklar göstermektedir. Dünyada en fazla et tüketen Kuzey ve Güney Amerika ülkeleri yanı sıra Avrupa Birliği ülkeleri olurken en az tüketimin hiç gelişmemiş olan Afrika ülkelerinde olduğu görülmektedir. Hayvancılık için en önemli hususlardan birisi de istenilen miktarda ve kalitede yem bitkisi temininin olmayışıdır. Bugün Türkiye nin hayvancılıkta yaşadığı en önemli sorunların başında yetersiz yem bitkisi üretimi, hektar başına alınan verimin düşük olmasının sonucu fiyat istikrarsızlığı ve aşırı fiyatlandırma gelmektedir. Hayvan yetiştirme maliyetinin düşürmenin en önemli yolu daha ucuz fiyata yem bitkileri temin etmektir. Ülkede etkili bir mera yönetiminin olmayışı, yem bitkilerinde yapılamayan ıslah çalışması, hektar başına alınan düşük hasat vb sorunlar yem bitkisi fiyatlarını ciddi anlamda etkilemektedir. Hayvan üreticileri yüksek maliyette aldığı yem bitkilerini doğal olarak üretim maliyetine yansıtmaktadırlar ve bunun sonucu olarak son ürün fiyatı ciddi anlamda yükselmektedir. Yüksek üretim maliyeti et ve et ürünlerine yansımakta tüketiciler Avrupa ve Amerika ülkelerine oranla iki ve üç kat daha fazla ödeyerek et ürününe sahip olmaktadır. Yukardaki tabloya bakıldığında Gaziantep, Adıyaman ve Kilis illerinde 1995 yılından günümüze kadar ne kadar bir alanda yem bitkisi üretimi yapıldığını göstermektedir. Bütün illerde ortak olan tek şey, üretim alanlarının giderek genişlemesidir. Gaziantep te 1995 yılında yok denecek kadar az olan üretim alanı mera ıslah çalışmaları sonucu 4265 hektara yükseltilmiştir. Adıyaman içinse aynı şey söz konusu olup 1995 de 452 hektar olan üretim alanları 2009 a gelindiğinde 7247 hektara çıkmıştır. Kilis için de aynı şey geçerlidir. Çok düşük olan üretim alanı 2009 yılına gelindiğinde 1000 hektara yaklaşmıştır. Genel olarak bölge illerine bakıldığında en fazla alana Adıyaman ın sahip olduğu dikkat çekmektedir. 6.1. Gaziantep te Hayvansal Üretim İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 24

Gaziantep bölge içerisindeki en kalabalık il olması sebebiyle göreceli olarak hayvansal ürün tüketimi yüksektir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin tamamında yaygın olan küçükbaş hayvan eti tüketim alışkanlığı burada da yoğunlaşmıştır. Koyun etinin Gaziantep mutfağında tercih edilmesinden dolayı koyun en fazla kesimi yapılan hayvan durumundadır. Tüm Türkiye de olduğu gibi Gaziantep te de kırmızı et tüketimi, et fiyatlarının yükselmesine bağlı olarak düşüş yaşamıştır. 90 lı yıllarda 12000 ton olan kırmızı et üretimi 2009 yılına gelindiğinde 7900 tona kadar düşmüştür. Gaziantep mutfağı her ne kadar etli yemeklerin ağırlıkta olduğu bir mutfak olsa da yüksek et fiyatları, özellikle düşük ve orta gelirli ev halkının et tüketimini ciddi yönden etkilemiştir. Kırmızı et fiyatlarının yüksek olması, bölge insanının beyaz ete olan talebini ciddi ölçüde artırmıştır. 1990 lı yıllarda ortalama 1000 ton olan beyaz et üretimi 2009 da 3300 tonun üzerine çıkmıştır. Yumurta sayısına bakıldığında ise üretimin bölgede ciddi anlamda düştüğü görülmektedir 90 lı yıllarda 90 milyon adet olan yumurta üretimi 2009 yılına gelindiğinde 23 milyon civarına gerilemiştir. Süt üretimi de aynı şekilde zaman içerisinde büyük düşüş yaşamıştır. Aşağıdaki tablo incelendiğinde inek sütü üretiminin 90 bin tondan 51 bin tona gerilediği görülmektedir. Keçi ve koyun sütünde ise durum farklı olmayıp yıllar geçtikçe hayvan sayısında azalmaya bağlı olarak düşüş yaşanmıştır. Tablo 10 Gaziantep İli Yıllara Göre Hayvansal Ürün Üretim Miktarı YIL Beyaz et (ton) Kırmızı et (ton) Tavuk yumurta sayısı (1000) İnek sütü (ton) Manda sütü (ton) Koyun sütü (ton) Keçi sütü (ton) Deri (adet) Bal (ton) 1995 281 11.585 93.273 90.832 52 18.97 10.4 450.508 112 8 32 1996 1.529 9.398 62.569 87.608 50 16.264 8.126 372.013 69 1997 815 12.084 110.610 63.486 33 14.663 8.249 481.381 111 1998 1.086 15.426 103.740 76.761 28 17.708 9.730 631.252 180 1999 2.000 14.209 98.502 69.785 17 17.132 8.811 599.739 126 2000 1.309 8.479 41.020 87.957 46 16.294 7.360 364.028 166 2001 1.248 5.612 65.608 76.590 55 17.110 7.025 229.109 132 2002 1.521 9.461 33.775 77.474 57 14.383 6.818 325.239 132 2003 2.030 9.735 61.359 36.151 82 9.407 7.874 347.114 144 2004. 14.793 72.945 30.456 62 7.603 5.582 384.601 138 2005. 12.490 66.916 37.307 66 7.595 5.326 378.071 145 2006. 11.639 66.960 41.272 69 7.690 5.596 388.671 146 2007 2.179 7.574 30.192 43.138 64 8.266 4.572 426.486 115 2008 3.039 12.374 18.351 45.896 54 9.044 4.263 559.832 173 İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 25

2009 3.310 7.968 23.152 51.875 53 8.879 3.936 340.040 170 Kaynak: TÜİK 6.2. Adıyaman da Hayvansal Üretim TÜİK verilerine göre 1995 yılında 1159 ton olan kırmızı et üretimi 2009 yılında 2639 ton olarak gerçekleşmiştir. Aşağıdaki tabloya bakıldığında kırmızı et üretim miktarında ciddi dalgalanmalar görülmektedir. Yumarta üretiminin yumurta tavukçuluğundaki düşüşe bağlı olarak her yıl gerilediği görülmektedir. 1995 yılında 57 milyon yumurta üretilirken bu rakam 2009 yılına gelindiğinde yaklaşık % 50 gerileyerek 28 milyon civarına gelmiştir. Süt üretim miktarına bakıldığında durumun iyi olmadığı görülmektedir, canlı hayvan sayısındaki düşüş ister istemez süt miktarındaki azalışa sebep olmuştur. 1995 yılında 77 bin ton olan inek sütü üretimi 2009 yılına gelindiğinde 56 bin tona gerilemiştir. Aynı düşüş koyun ve keçi sütünde de görülmektedir. Genel olarak bakıldığında gerek Adıyaman gerek bölgenin diğer illeri hayvan sayısındaki azalışa bağlı olarak hayvansal üretim miktarında ciddi bir düşüş yaşamıştır. Entegre olamamış küçük çaptaki üreticiler zamanla maliyetleri karşılayamadıkları için hayvanlarını satmışlar ya da elindeki çok az sayıdaki hayvan varlığını koruma yoluna gitmişlerdir. Tablo 11 Adıyaman İli Yıllara Göre Hayvansal Ürün ÜRetim Miktarı YIL Beyaz et (ton) Kırmızı et (ton) Tavuk yumurta sayısı (1000) İnek sütü (ton) Koyun sütü (ton) Keçi sütü (ton) Deri (adet) 1995 1 1.159 57.236 77.842 10.127 4.999 39.480 1996 163 1.327 33.788 77.232 9.761 4.818 42.754 1997 111 1.677 50.644 88.119 7.725 4.857 75.262 1998 70 1.554 49.043 88.388 7.909 4.568 69.441 1999 81 2.419 29.639 92.492 9.240 4.308 88.414 2000 41 3.644 49.327 88.064 8.391 4.024 123.869 2001-3.921 48.506 77.005 6.491 4.030 111.223 2002-2.280 43.583 73.431 6.186 3.792 54.127 İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 26

2003-1.063 44.156 80.826 8.654 7.664 26.116 2004-3.449 43.813 71.758 5.967 5.335 61.198 2005-2.793 44.017 68.693 5.940 5.008 67.336 2006-2.773 28.475 63.766 4.823 3.645 48.108 2007-3.319 28.679 57.210 3.801 2.592 78.589 2008-3.132 27.055 58.497 3.904 2.352 69.429 2009-2.639 28.211 56.143 3.249 2.142 40.975 Kaynak TÜİK 6.3. Kilis te Hayvansal Üretim Aşağıdaki tablo incelendiğinde Kilis te 1995 yılında 462 ton olan kırmızı et üretiminin 1990 sonlarına doğru artış eğiliminde olduğu, 2000 yılından sonra tekrar düşüş yaşadığı ve 2009 yılına gelindiğinde ise 242 tona düştüğü görülmektedir. Yumurta sayısına gelince diğer illere kıyasla daha fazla artış kaydedilmiştir. 1995 yılında 5.7 milyon adet yumurta sayısı 2009 yılına gelindiğinde 26 milyon civarına ulaşmıştır. İnek sütü incelediğinde ise üretimde çok ciddi farklılıklar olmadığı görülmektedir. 1995 yılında 6,7 milyon ton olan inek sütü üretimi 2009 yılında ancak 7.7 milyon tona ulaşmıştır. Aynı tabloda görüleceği gibi koyun sütünde azalış bir bakıma inek sütü ile telafi edilmiştir. Keçi sütü, Kilis ilinin en değerli hayvansal ürünü olmasına rağmen tablodan da anlaşılacağı üzere çok ciddi bir üretim artışı olmamıştır. 1995 yılında 2.7 milyon ton olan üretim 2009 yılına gelindiğinde ancak 2.8 milyon tona ulaşmıştır. Yerel üreticilerin, süt toplama ve entegre süt işleme merkezlerinin eksikliğinden dolayı, sütünü ham olarak çevre illerden gelen üreticilere vermesi ve bundan elde edilen gelirin çok düşük olması üretici sayısının azalmasına yol açmıştır. Bölgede kurulacak süt toplama ve tam donanımlı entegre süt işleme merkezleri ile sütün daha verimli ve hijyenik toplanması sağlanabilecek, sütün, katma değeri yüksek ürünlere çevrilerek yerel ekonomiye katkısı artırılabilecektir. Sattığı sütten daha fazla gelir elde edecek olan üretici daha fazla hayvan yetiştirmeye teşvik edilmiş olacaktır. Tablo 12 Kilis İli Yıllara Göre Hayvansal Ürün Miktarı YIL Beyaz et (ton) Kırmızı et (ton) Tavuk yumurta İnek sütü Koyun sütü Keçi sütü Deri (adet) Bal (ton) İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 27

sayısı (ton) (ton) (ton) (1000) 1995 124 462 5.700 6.784 4.719 2.736 22.549 20 1996 150 633 5.700 6.790 4.726 2.737 22.660 20 1997 516 748 24.500 7.432 3.520 910 30.691 22 1998. 917 24.500 7.402 3.447 867 36.826 20 1999 406 716 24.500 7.404 3.447 533 35.128 22 2000 130 729 35.000 7.468 2.914 1.912 35.901 41 2001. 486 22.000 7.806 3.062 1.978 26.992 34 2002. 557 25.200 8.311 3.821 2.305 25.640 35 2003. 236 25.752 7.517 3.478 2.735 14.299 30 2004. 429 24.080 6.394 2.787 2.787 28.128 29 2005. 106 24.360 7.747 3.191 2.680 6.078 34 2006. 145 23.863 6.813 2.676 2.550 10.275 33 2007. 523 23.730 7.027 2.666 2.639 24.077 33 2008. 346 23.060 7.196 2.645 2.592 18.036 27 2009. 242 26.040 7.734 2.257 2.827 10.736 34 Kaynak TÜİK 7. Canlı Hayvan İthalat ve İhracatı 7.1. Büyükbaş Hayvan İthalat ve İhracatı Türkiye, büyükbaş hayvan sayısının yetersiz oluşu ve yüksek maliyetlerden dolayı çoğunlukla canlı hayvan ithal eden ülke konumundadır. Hayvan sayısı ve veriminin düşük olması kırmızı et fiyatının yükselmesine neden olmuş bu durum ülkedeki kurum ve özel teşebbüslerin canlı hayvan ithalatına yönelmesini kaçınılmaz kılmıştır. Bu bağlamda Et ve Balık Kurumu, kırmızı et fiyatını düşürmek için canlı hayvan ithalatına başlamıştır. Et ve Balık Kurumu, çoğunluğu Avrupa Birliği üyesi Estonya, Letonya, Litvanya ve Macaristan gibi ülkelerin yanı sıra ABD, Uruguay, Brezilya ve Arjantin gibi Okyanus aşırı ülkelerden de canlı hayvan ithal etmektedir. Avrupa Birliği menşeli bazı tarım ürünleri ithalatında tarife kontenjanı uygulaması çerçevesinde Angus, Hereford, Montofon, Holstein ve Simental kasaplık canlı sığırların ırkı ve melezleri ithal edilmektedir. Tablo 14 e bakılığında Türkiye nin 2010 yılındaki yapmış olduğu canlı hayvan ithalat ve ihracat rakamları görülmektedir. Tablodan anlaşılacağı üzere en fazla ithalat 124 milyon dolar ile Uruguay ile gerçekleşmiştir. Ardından 62 milyon dolar ile Macaristan ve ABD gelmektedir. Avusturalya ve Bulgaristan ise İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 28

20 milyon dolarlık ithalat ile bu ülkelerin altında yer almaktadır. Tabloya baktığımızda Türkiye irili ufaklı toplam 45 ülke ile çoğunluğu ithalat olmak üzere canlı hayvan ticareti yapmıştır. Türkiye, 2010 yılı içersinde AB ülkeleri ve okyanus aşırı ülkelerden toplam 333 milyon dolar ithalat yapmıştır Tablo 13 ABD'nin Sığır İhracatı(Baş) Mayıs- 10 Haz- 10 Temmuz- 10 Agus- 10 Eyl- 10 Ekim- 10 Kasım- 10 Aralık- 10 Ocak- 11 Şubat- 11 Mart- 11 Nisan- 11 Mayıs- 11 Kanada 3.265 4.047 2.285 3.008 2.883 2.963 8.957 3.929 2.526 4.798 6.834 4.537 5.842 Turkiye 1.598 1.501 2.006 687 2.055 3.805 2.013 4.649 5.345 709 7.393 3.487 4.829 1.959 1.972 1.332 960 1.316 1.794 5.765 2.476 3.180 613 2.242 3.504 1.275 Diğer Ülkeler Toplam 6.822 7.520 5.623 4.655 6.254 8.562 16.735 11.054 11.051 6.120 16.469 11.528 11.946 Kaynak: Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı resmi istatistikleri (USDA-FAS attache reports, official statistics, and results of office research) Tablo 13 incelendiğinde ise Türkiye nin Kanada dan sonra ABD nin ikinci en büyük sığır ihracatı yaptığı ülke konumunda olduğu görülmektedir. ABD den bir yıl içerisinde 40.000 baş civarında sığır ithalatı yapılmıştır. İthalatın yanı sıra az da olsa ihracat yapmış ve bu rakam 2010 yılında 7.3 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. 2010 yılı Mayıs ayında 1598 baş olan sığır ihracatımız 2011 yılının aynı ayında 4829 başa yükselmiştir. İPEKYOLU KALKINMA AJANSI TRC1 BÖLGESİ HAYVANCILIK DURUM RAPORU 29