fi KANUNU NDA FAZLA ÇALIfiMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIfiMA ONAYI ALINMASI Resul KURT* I. G R fi 1475 say l fl Kanunu'na göre iflverenler, fazla çal flmaya bafllamadan önce iflyerinin ba l bulundu u bölge müdürlü üne baflvuruda bulunarak "fazla çal flma izni" almak zorundayd. Ancak 4857 say l yeni fl Kanunu ile bu hüküm de ifltirildi. 4857 say l yeni fl Kanunu'nda iflverenlerin Çal flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl bölge müdürlü ünden fazla çal flma izni almalar na iliflkin bir hüküm bulunmad ndan, art k ÇSGB bölge müdürlü ünden fazla çal flma izni al nmas na gerek bulunmamaktad r. Ancak, flverenlerin iflçilerine fazla çal flma yapt rmay düflünmeleri halinde her y l ocak ay nda iflçiden onay almas gerekiyor. Bu makalede hem fazla çal flma, hem de fazla sürelerle çal flma için iflçiden onay al nmas konusu ele al nm flt r. II. FAZLA ÇALIfiMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIfiMA Kanunda yaz l koflullar çerçevesinde, haftal k k rkbefl saati aflan çal flmalar fazla çal flma ve haftal k çal flma süresinin sözleflmelerle k rkbefl saatin alt nda belirlendi i durumlarda yukar da belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftal k çal flma süresini aflan ve k rkbefl saate * SGK E. Baflmüfettifli Sosyal Güvenlik Müflaviri 231
kadar yap lan çal flmalar fazla sürelerle çal flma olarak ifade edilebilecektir. fl Kanununa ve Hafta Tatili Kanununa göre, haftada alt gün çal - flan iflçiye dinlenmesi amac yla 24 saatten az olmamak kayd yla hafta tatili kulland r lmas zorunludur. 4857 say l Kanun kapsam na giren iflyerlerinde, iflçilere tatil gününden önce 63 üncü maddeye göre belirlenen ifl günlerinde çal flm fl olmalar koflulu ile yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az yirmidört saat dinlenme (hafta tatili) verilecektir. Çal fl lmayan hafta tatili günü için iflveren taraf ndan bir ifl karfl l olmaks z n o günün ücreti tam olarak ödenecektir. flçiye tan nm fl bir hak olmas na ra men baz hallerde hafta tatillerinde de iflçinin çal flmas gerekmektedir. Bu durumda, iflçiye hafta içinde baflka bir gün hafta tatili kulland r lmas gerekecektir. Ancak, hafta içinde iflçiye izin verilmesi de söz konusu olmam flsa yap lan çal flma fazla mesai olarak de erlendirilecektir. Bu durumda iflçiye hafta tatili ücretinin de ayr ca ödenmesi gerekecektir. Yani, normal çal flma ücretinin bir saate düflen miktar n n %50 art r larak bulunacak rakam üzerinden fazla mesai ücreti ödenmesi gerekecektir. Ülkenin genel yararlar yahut iflin niteli i veya üretimin art r lmas gibi nedenlerle fazla çal flma yap labilir. Fazla çal flma, Kanunda yaz l koflullar çerçevesinde, haftal k k rkbefl saati aflan çal flmalard r. 63. madde hükmüne göre denklefltirme esas n n uyguland hallerde, iflçinin haftal k ortalama çal flma süresi, normal haftal k ifl süresini aflmamak koflulu ile, baz haftalarda toplam k rkbefl saati aflsa dahi bu çal flmalar fazla çal flma say lmayacakt r. Haftal k çal flma süresinin sözleflmelerle k rkbefl saatin alt nda belirlendi i durumlarda yukar da belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftal k çal flma süresini aflan ve k rkbefl saate kadar yap lan çal flmalar fazla sürelerle çal flma olarak tan mlanabilecektir. Bu yeni düzenleme çerçevesinde yap lan çal flmalar fazla çal flma say lmayacaklar 232
gibi, 45 saatin alt nda belirlenen ortalama haftal k çal flma süreleri üzerinde de olduklar için bu tür çal flmalar fazla süreli çal flma olarak de- erlendirilmifltir. Bu çal flmalar, fazla çal flma say lamayacaklar ndan, bunlara fazla çal flma ücreti verilmesi mümkün de ildir. Yeni düzenleme ile fazla süreli çal flmalarda, her bir saat fazla çal flma için verilecek ücret normal çal flma ücretinin saat bafl na miktar n n yüzde yirmi befl yükseltilmesi ile ödenece i kabul edilmifltir. Fazla sürelerle çal flma yapan iflçi isterse, bu çal flmalar karfl l zaml ücret yerine, fazla sürelerle çal flt her saat karfl l nda bir saat onbefl dakikay serbest zaman olarak kullanabilir. flçi hak etti i serbest zaman alt ay zarf nda, çal flma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullan r. Yarg tay 9. Hukuk Dairesinin bir karar nda; flçinin günlük ifl süresi içinde kesintisiz olarak hiç ara vermeden çal flmas beklenemez. Gün içinde iflçinin yemek, çay, sigara gibi ihtiyaçlar sebebiyle ya da dinlenmek için belli bir zamana ihtiyac vard r. Ara dinlenmesi 4857 say l fl Kanununun 68. maddesinde düzenlenmifltir. An lan hükümde ara dinlenme süresi, günlük çal flma süresine göre kademeli bir flekilde belirlenmifltir. Buna göre dört saat veya daha k sa süreli günlük çal flmalarda ara dinlenmesi en az on befl dakika, dört saatten fazla ve yedi buçuk saatten az çal flmalar için en az yar m saat ve günlük yedi buçuk saati aflan çal flmalar bak m ndan ise en az bir saat ara dinlenmesi verilmelidir. Uygulamada yedi buçuk saatlik çal flma süresinin çok fazla afl ld - günlük çal flma sürelerine de rastlan lmaktad r. 4857 say l fl Kanununun 63. maddesi hükmüne göre günlük çal flma süresi 11 saati aflamayaca ndan, 68. maddenin belirledi i yedi buçuk saati aflan çal flmalar yönünden en az bir saatlik ara dinlenmesi süresinin, günlük en çok 11 saate kadar olan çal flmalarla ilgili oldu u kabul edilmelidir. Baflka bir anlat mla günde 11 saate kadar olan çal flmalar için ara dinlenmesi en az bir saat, on bir saat ve daha fazla çal flmalarda ise en az 233
bir buçuk saat olarak verilmelidir. flçi, ara dinlenme saatinde tamamen serbesttir. Bu süreyi iflyeri içinde ya da d fl nda geçirebilir, iflyerinde geçirmesi halinde bu süre içinde çal flmaya devam etmesi durumunda ara dinlenmesi verilmemifl say l r. Ancak iflçi iflyerinde kalsa bile, ara dinlenmesi süresini serbestçe kullanabilir, bu süre içinde çal flmaya zorlanamaz. Ara dinlenmesi için ücret ödenmesi gerekmez. Ancak, bu süre iflçiye dinlenme zaman olarak tan nmam flsa, iflçinin normal ücretinin ödenmesi gerekir. Bu sürenin haftal k 45 saati aflan k sm n oluflturmas halinde ise, zaml ücret ödenmelidir. Ara dinlenme süreleri kural olarak aral ks z olarak kulland r l r. Ara dinlenmesinin kulland r lmas zorunlu ise de, bunun kullan laca zaman belirlemek iflverenin yönetim hakk yla ilgilidir, iflçilerin tamam ayn anda ara dinlenme zaman n kullan labilece i gibi, belli bir plan dahilinde s rayla kullanmalar da mümkündür. Ancak ara dinlenme süresinin, ifle, ara dinlenme süresi kadar geç bafllama veya ayn süreyle erken b rakma fleklinde kulland r lmas do ru olmaz. Ara dinlenme süresinin günlük çal flma içinde belli bir zamanda amaca uygun kulland r lmas gerekir (Yarg tay 9. Hukuk Dairesinin E. 2007/34145, K. 2009/1674, T. 5.2.2009 say l karar ). Denilmek suretiyle ara dinlenmenin fazla çal flma ile iliflkisi de erlendirilmifltir. Fazla çal flma yapt n ve hafta tatillerinde çal flt n iddia eden iflçi bu iddias n ispatla yükümlüdür. Ücret bordrolar na iliflkin kurallar burada da geçerlidir. flçinin imzas n tafl yan bordro sahteli i ispat edilinceye kadar kesin delil niteli indedir. Bir baflka anlat mla bordronun sahteli i ileri sürülüp kan tlanmad kça, imzal bordroda görünen fazla çal flma alaca n n ödendi i varsay l r. Bordroda fazla çal flma bölümünün bofl olmas ya da bordronun imza tafl mamas halinde iflçi fazla çal flma yapt n ve ayn flekilde hafta tatili çal flmas gerçeklefltirdi ini her türlü delille ispat edebilir. Fazla çal flma ile hafta tatili çal flmas n n ispat konusunda iflyeri ka- 234
y tlar, özellikle iflyerine girifl ç k fl gösteren belgeler, iflyeri iç yaz flmalar, delil niteli indedir. Ancak, fazla çal flman n bu tür yaz l belgelerle kan tlanamamas durumunda taraflar n dinletmifl olduklar tan k beyanlar önem tafl maktad r. Fazla çal flmalar n ve hafta tatili çal flmalar n n uzun bir süre için hesaplanmas ve miktar n yüksek ç kmas halinde Yarg tay ca son y llarda hakkaniyet indirimi yap lmas gerekti i istikrarl uygulama halini alm flt r (Yarg tay, 9.HD. 18.7.2008 gün 2007/ 25857 E, 2008/ 20636 K., Yarg tay 9.HD. 28.4.2005 gün 2004/ 24398 E, 2005/ 14779 K. ve Yarg tay 9.HD. 9.12.2004 gün 2004/ 11620 E, 2004/ 27020 K.). Bu ücretlerden indirimi öngören bir yasal düzenleme olmasa da, bir iflçinin günlük normal çal flma süresinin üzerine sürekli olarak fazla çal flma yapmas ve sürekli hafta tatillerinde çal flmas hayat n ola an ak fl na ayk r d r. Hastal k, mazeret, izin gibi nedenlerle belirtilen flekilde çal fl lamayan günlerin olmas kaç n lmazd r. Böyle olunca fazla çal flma ve hafta tatili ücretlerinden bir indirim yap lmas gerçek duruma uygun düfler (Yarg tay 9. Hukuk Dairesinin E. 2007/34124, K. 2009/109, T. 19.1.2009 say l karar ). Yarg tay 9. Hukuk Dairesinin ve Hukuk Genel Kurulunun kararl - l k kazanm fl olan uygulamas na göre günde 24 saat çal fl lan iflyerlerinde, dinlenme ve di er ihtiyaçlar için belli bir sürenin ayr lmas ndan sonra günlük ifl süresinin 14 saat oldu u kabul edilmektedir. 4857 say l fl Kanunun 63.maddesince ilke olarak çal flma süresi haftada en çok 45 saat olarak belirtilmifl devam nda taraflar n anlaflmas ile haftal k normal çal flma süresi iflyerlerinde haftan n çal fl lan günlerine, günde 11 saati aflmamak koflulu ile farkl flekilde da t labilece i ifade edilmifltir. Ayn Kanunun 41. maddesine göre haftal k 45 saati aflan çal flmalar fazla çal flma say l r. An lan Kanunun 63. maddesinde ise, Aksi kararlaflt r lmam flsa bu süre, iflyerlerinde haftan n çal fl lan günlerine eflit ölçüde bölünerek uygulan r. Taraflar n anlaflmas ile haftal k normal çal flma sü- 235
resi, iflyerlerinde haftan n çal fl lan günlerine, günde onbir saati aflmamak koflulu ile farkl flekilde da t labilir. Bu halde, iki ayl k süre içinde iflçinin haftal k ortalama çal flma süresi, normal haftal k çal flma süresini aflamaz. Denklefltirme süresi toplu ifl sözleflmeleri ile dört aya kadar art r - labilir fleklinde kurala yer verilmifltir. Günlük çal flma süresinin 11 saati aflamayaca Kanunda emredici flekilde düzenlendi ine göre, bu süreyi aflan çal flmalar n denklefltirmeye tabi tutulamayaca n ve zaml ücret ödemesi veya serbest zaman kullan m n n söz konusu olaca kabul edilmelidir. Fazla çal flma yönünden di er bir yasal s n rlama da, fl Kanununun 41. maddesinde yaz l olan fazla çal flma süresinin toplam bir y lda ikiyüzyetmifl saatten fazla olamayaca fleklindeki hükümdür. Ancak bu s - n rlamaya ra men iflçinin daha fazla çal flt r lmas halinde, bu çal flmalar n n karfl l olan fazla mesai ücretinin de ödenmesi gerekti i aç kt r. Yasadaki s n rlama esasen iflçiyi korumaya yöneliktir.(yarg tay 9.HD. 18.11.2008 gün 2007/32717 E, 2008/31210 K.). Fazla çal flma veya fazla sürelerle çal flma sürelerinin hesab nda yar m saatten az olan süreler yar m saat, yar m saati aflan süreler ise bir saat say l r. Fazla çal flma veya fazla sürelerle çal flma yapan iflçi, isterse iflverene yaz l olarak baflvurmak kofluluyla, bu çal flmalar karfl l zaml ücret yerine, fazla çal flt her saat karfl l nda bir saat otuz dakikay, fazla sürelerle çal flt her saat karfl l nda bir saat onbefl dakikay serbest zaman olarak kullanabilir. flçi hak etti i serbest zaman, 6 ay zarf nda iflverene önceden yaz - l olarak bildirmesi kofluluyla ve iflverenin, iflin veya iflyerinin gereklerine uygun olarak belirledi i tarihten itibaren ifl günleri içerisinde aral ks z ve ücretinde bir kesinti olmadan kullan r. flçinin bu kanundan ve sözleflmelerden kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kulland r lamaz. 236
III. FAZLA ÇALIfiMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIfiMA ONAYI ALINMASI Fazla çal flma ve fazla sürelerle çal flma yapt rmak için iflçinin yaz - l onay n n al nmas gerekmektedir. Fazla Çal flma ve Fazla Sürelerle Çal flma Yönetmeli i'nin 9. maddesinde, fazla çal flma ihtiyac olan iflverenin fazla çal flma onay n her y lbafl nda iflçilerden yaz l olarak almas gerekti i belirtildi inden iflçilerin onaylar n n al nmal d r. Dolay s yla, iflverenlerin iflçilerine fazla çal flma yapt rmay düflünmeleri halinde iflçilerinden ocak ay içinde fazla çal flma yapmay kabul ettiklerine dair yaz alarak iflçi özlük dosyas nda saklamalar gereklidir. flçilerin ifllemifl olan fazla çal flma ve fazla sürelerle çal flma ücretleri normal çal flmalar na ait ücretlerle birlikte ödenir. Fazla çal flma yapan iflçilere normal ücretine ilave olarak her bir saat fazla çal flma için normal çal flma ücretinin saat bafl na düflen miktar n n yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödeme yap lmas gerekmektedir. Bu ödemeler, ücret bordrolar nda ve fl Kanunu uyar nca iflçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalar nda aç kça gösterilmelidir. Fazla çal flma süresinin toplam bir y lda 270 saatten fazla olamaz. Bu süre s n r, iflyerlerine veya yürütülen ifllere de il, iflçilerin flah slar - na iliflkindir. IV. FAZLA ÇALIfiMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIfiMA YASAKLARI Afla da say lan; a) fl Kanununun 63 üncü maddesinin son f kras uyar nca sa l k kurallar bak m ndan günde ancak 7,5 saat ve daha az çal fl lmas gereken ifllerde, b) Ayn Kanunun 69 uncu maddesinin l inci f kras ndaki tan ma göre gece say lan gün döneminde yürütülen ifllerde (flu kadar ki, gündüz ifli say lan çal flmalara ek olarak bu Yönetmelikte öngörülen fazla çal flmalar gece döneminde yap labilir), 237
c) Maden ocaklar, kablo döflemesi, kanalizasyon, tünel inflaat gibi ifllerin yer ve su alt nda yap lanlar nda, fazla çal flma yapt r lamaz. Ayr ca afla da say lan; a) 18 yafl n doldurmam fl iflçilere, b) fl sözleflmesi veya toplu ifl sözleflmesi ile önceden veya sonradan fazla çal flmay kabul etmifl olsalar bile sa l klar n n elvermedi i iflyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Baflkanl hekiminin, bunlar n bulunmad yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen iflçilere, c) Gebe, yeni do um yapm fl ve çocuk emziren iflçilere, d) K smi süreli ifl sözleflmesi ile çal flt r lan iflçilere. fazla çal flma yapt r lamaz. K smi süreli ifl sözleflmesi ile çal flan iflçilere fazla sürelerle çal flma da yapt r lamaz. flveren, fazla çal flma ve fazla sürelerle çal flma yapt rd iflçilerin bu çal flma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzal bir nüshas - n iflçinin özlük dosyas nda saklamak zorundad r. flçilerin ifllemifl olan fazla çal flma ve fazla sürelerle çal flma ücretleri normal çal flmalar na ait ücretlerle birlikte, 4857 say l fl Kanunu uyar nca ödenir. Bu ödemeler, ücret bordrolar nda ve iflçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalar nda aç kça gösterilmelidir. V. SONUÇ Fazla çal flma yapan iflçilere normal ücretine ilave olarak her bir saat fazla çal flma için normal çal flma ücretinin saat bafl na düflen miktar - n n yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödeme yap lmas gerekmektedir. Bu ödemeler, ücret bordrolar nda ve fl Kanunu uyar nca iflçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalar nda aç kça gösterilmelidir. Fazla çal flma süresinin toplam bir y lda 270 saatten fazla olamaz. Bu süre s n r, iflyerlerine veya yürütülen ifllere de il, iflçilerin flah slar - na iliflkindir. 238
Fazla çal flma veya fazla sürelerle çal flma sürelerinin hesab nda yar m saatten az olan süreler yar m saat, yar m saati aflan süreler ise bir saat say l r. Fazla çal flma veya fazla sürelerle çal flma yapan iflçi, isterse iflverene yaz l olarak baflvurmak kofluluyla, bu çal flmalar karfl l zaml ücret yerine, fazla çal flt her saat karfl l nda bir saat otuz dakikay, fazla sürelerle çal flt her saat karfl l nda bir saat onbefl dakikay serbest zaman olarak kullanabilir. flçi hak etti i serbest zaman, 6 ay zarf nda iflverene önceden yaz - l olarak bildirmesi kofluluyla ve iflverenin, iflin veya iflyerinin gereklerine uygun olarak belirledi i tarihten itibaren ifl günleri içerisinde aral ks z ve ücretinde bir kesinti olmadan kullan r. Fazla çal flma ve fazla sürelerle çal flma yapt rmak için iflçinin yaz - l onay n n al nmas gerekmektedir. Fazla Çal flma ve Fazla Sürelerle Çal flma Yönetmeli i'nin 9. maddesinde, fazla çal flma ihtiyac olan iflverenin fazla çal flma onay n her y lbafl nda iflçilerden yaz l olarak almas gerekti i belirtildi inden iflçilerin onaylar n n al nmal d r. Dolay s yla, iflverenlerin iflçilerine fazla çal flma yapt rmay düflünmeleri halinde ocak ay içinde fazla çal flma yapmay kabul ettiklerine dair yaz alarak iflçi özlük dosyas nda saklamalar gereklidir. KAYNAKÇA T.C. Yasalar (10.06.2003). 4857 say l fl Kanunu. Ankara : Resmi Gazete (25134 say l ) 239
240