ARAŞTIRMA Çalışma Ortamı Riskleri ve Yaşam Kalitesi T A D Hemşirelerin Çalışma Ortamı Riskleri ve Yaşam Kalitesi ile İlişkisi Working Environment Risks of Nurses and its Relationship with Quality of Life Döne Aras 1, Ersin Uskun 2 1 Süleyman Demirel Üniversitesi Araştırma ve Uygulama Hastanesi, Isparta, Türkiye 2 Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Isparta, Türkiye Özet Giriş: Çalışma ortamı sağlık çalışanlarının sağlık, sosyal ve kültürel durumlarına etki eden faktörlere sahiptir. Yaşam kalitesi; sağlık durumunun değerlendirilmesinde önemli bir sonuç ölçümüdür. Amaç: Bu araştırmanın amacı bir il merkezinde kamu hastanelerinde çalışan hemşirelerin çalışma ortamı risklerini belirlemek ve yaşam kalitesi ile ilişkisini incelemektir. Gereç ve Yöntem: Kesitsel tipteki bu çalışma bir il merkezinde kamu hastanelerinde gerçekleştirildi. Araştırmanın evrenini il merkezindeki kamu hastanelerinde çalışan hemşirelerin tamamı oluşturdu (n:909) ve %80,3 üne (n:730) anket uygulandı. Yaşam kalitesi ölçümü için Dünya Sağlık Örgütü Yaşam Kalitesi Ölçeği Kısa Formu-Türkçe Versiyonu (WHOQOL-BREF-TR) kullanıldı. Analiz için, tanımlayıcı istatistikler, Mann Whitney U, t-testi, Pearson korelasyon ve lineer regresyon analizleri kullanıldı. Bulgular: Araştırma grubunun ortalama yaşı 34,0±7,3 dü ve %92,5 i kadınlardan oluşmaktaydı. Fiziksel, psikolojik, sosyal, çevresel ve kültüre standardize (ulusal) çevre puanları sırasıyla 14,3±2,4, 14,4±2,2, 14,5±2,5, 12,8±2,0 ve 13,1±4,8 di. Çalışma ortamında en yaygın belirlenen riskler sırasıyla psikososyal (%98,1), fiziksel (%94,8), biyolojik (%93,8), kimyasal (%85,9) ve ergonomik (%81,0) risklerdi. Sonuç: Bu araştırmada; cinsiyetin, medeni durumun, ekonomik algının ve ergonomik ve kimyasal risk içeren bir ortamda çalışmanın, yaşam kalitesi alt larının anlamlı yordayıcıları arasında bulunduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Sağlık Çalışanları, Çalışma Ortamı, Risk, Yaşam Kalitesi, WHOQOL-BREF Abstract Background: Working environment include many factors effect on health workers health, social and cultural situations. Quality of life is an important outcome measure for evaluation of health condition. Objective: The aim of this study is to determine the working environmental risks of nurses working in the governmental hospitals in a city center and to evaluate relationship with quality of life. Material and Method: This cross-sectional study was performed in the governmental hospitals in a city center. The survey population were all workers working in the governmental hospitals in the city (n=909) and 80,3% of them were questionnaire in there. World Health Organization Quality of Life Scale Turkish * 17. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi nde poster bildiri olarak sunulmuştur. Yazışma Adresi: Doç. Dr. Ersin Uskun Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Morfoloji Binası, Doğu Kampüs, Isparta, Türkiye Tel: +90 246 211 3633- +90 505 378 5206 e-mail: ersinuskun@gmail.com Version (WHOQOL-BREF-TR) was used to measure the quality of life. For analysis, the descriptive statistics, Mann Whitney U, independent t test, Pearson s correlation and linear regression were used. Results: The mean age was 34.0±7.3and 92.5% of the subjects were female. Physical, psychological, social and environmental and national environment domains scores were found as 14.3±2.4, 14.4±2.2, 14.5±2.5, 12.8±2.0 and 13.1±4.8 respectively. In working environment places, the most determined risks are (respectively) psychosocial (98.1%), physical Tıp Araştırmaları Dergisi; 2015: 13(2):62-69 62
Aras ve Uskun (94.8%), biological (93.8%), chemical (85.9%) and ergonomic risks (81.0%). Conclusion: In this study, sex, marital status, economic perception and working in a place include ergonomic and chemical risks were significative factors for the quality of life domains were determined. Key Words: Health Workers, Working Environment, Risk, Quality of Life, WHOQOL-BREF Ç alışma ortamında çalışanların sağlığını olumsuz yönde etkileyebilecek fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik ve psikososyal faktörler bulunur. Sağlık kurumları, özellikle hastaneler çalışanlarda sağlık sorunlarına yol açabilecek pek çok ortam faktörünü çalışma ortamında barındırır. Sağlık çalışanlarında risk oluşturabilecek fiziksel risk faktörleri; sıcaklık (yüksek/düşük), gürültü, radyasyon (iyonizan/noniyonizan), basınç (yüksek/düşük), titreşimdir. Kimyasal risk, kematerapötik ilaçlar, formaldehit, etilen oksit vb. maddeler tarafından oluşturulur. Biyolojik risk faktörleri (1-3); kan, enfekte vücut dokuları ve sıvılarını içeren laboratuar materyalleri, tıbbi atıklardan gelebilecek bakteriler, virüsler, paraziter hastalıklar, organik tozlar, proteinler, enzimlerdir. Bu risk faktörleri ile temas, kesici delici alet yarmaları biyolojik risk faktörlerinin çalışana en sık ulaştığı yollardır. Ayrıca sağlık çalışanları ağır kaldırma, yineleyici hareketler, uzanma, çekme, dönme gibi hareketler, uzun süre ya da yoğun odaklanma, hızlı algılama gerektiren durumlar, çalışma sürecinde duruş/konum gibi nedenlerle ergonomik risklere de maruz kalabilmektedir (3). Bunlara ek olarak, işin gereklerinin çalışanın bilgi, beceri ve gereksinimleriyle çatıştığı durumlarda, nicel olarak aşırı buna karşın nitel olarak düşük yük oluşturan işlerde çalışma durumunda, çalışanın işi üzerindeki denetiminin olmadığı ve iş ile ilgili sosyal desteğin yetersiz olduğu durumlarda sağlık çalışanları psikososyal riske maruz kalabilir. Yapılan iş ve yarattığı psikososyal riskler stres yapıcı özellik kazanarak fiziksel, davranışsal ve akıl sağlığı sorunlara yol açabilir ve sağlığı olumsuz yönde etkileyebilir (4). Çalışanlar çalışma ortamında bulunan risk faktörlerine değişik düzeylerde maruz kalırlar ve etkilenirler. Bu etkilenim çalışanlarda sağlık sorunları ortaya çıkarabileceği gibi doğrudan ya da dolaylı olarak çalışanların yaşam kalitelerini etkileyebilir. İşle ilgili hastalık ve sakatlıkların zayıf (kötü) yaşam kalitesi ile ilişkili olduğu bildirilmiştir (5). Sağlıkla ilgili yaşam kalitesi kavramı sağlık durumu ile yakından ilişkilidir ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından içinde yaşadıkları kültür ve değerler sistemi bağlamında, amaçları, beklentileri, standartları ve kaygıları açısından bireylerin yaşamdaki pozisyonlarını algılaması olarak tanımlanmaktadır (6, 7). Yaşam kalitesinin ölçümü için genel ve hastalığa özgü geliştirilmiş değişik ölçekler kullanılmaktadır. En yaygın kullanılanlar; DSÖ Yaşam Kalitesi Ölçeği WHOQOL-100 (World Health Organization Quality of Life-100), kısa şekli olan WHOQOL- BREF, Kısa Form -36 (SF-36) ve kısa şekli olan SF-12 dir. İş sağlığı ındaki yaşam kalitesi araştırmaları daha çok SF-36 nın veya hastalığa özgü ölçeklerin kullanılarak yapıldığı araştırmalara odaklanmıştır (8). Ülkemizde sağlık çalışanlarının mesleki riskleri ve sağlık sorunları ile ilgili (9-11) ve sağlık çalışanlarının yaşam kalitesi ile ilgili ayrı ayrı çalışmalar (12-17) bulunmakla birlikte, sağlık çalışanlarında çalışma ortamı risklerinin tamamının değerlendirildiği ve yaşam kalitesi ile ilişkisinin birlikte incelendiği bir araştırmaya rastlanmamıştır. Bu araştırmanın amacı bir il merkezinde bulunan kamu hastanelerinde çalışan hemşirelerin çalışma ortamı risklerini belirlemek ve yaşam kalitesi ile ilişkisini incelemektir. Gereç ve Yöntem Araştırma evreni ve veri toplama araçları 2013 yılında gerçekleştirilen kesitsel analitik tipteki bu araştırmanın evrenini, bir ilde bulunan kamu hastanelerinde çalışan hemşireler oluşturdu (n:909). Örnek seçilmeden evrenin tamamına ulaşılması hedeflendi. Yıllık izinde olma ve araştırmaya katılmayı kabul etmeme nedeniyle evrenin %80,3 üne ulaşıldı (n:730). Yüz yüze görüşme yöntemi ile araştırmacılar tarafından hazırlanan anket uygulanarak veriler toplandı. Anket; çalışanların sosyodemografik ve çalışma yaşamı ile ilgili özelliklerini belirlemek üzere hazırlanmış sorulardan oluşmaktaydı. Çalışma ortamında maruz kalınan riskler fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik ve psikososyal riskler alt başlıklarında yer ve araştırmacılar tarafından hazırlanmış bir liste kullanılarak sorgulandı. Çalışanların yaşam kalitesi DSÖ Yaşam Kalitesi Ölçeği Kısa Formu Türkçe Versiyonu (WHOQOL- BREF [TR]) kullanılarak ölçüldü. WHOQOL-BREF (TR), DSÖ nün yaşam kalitesini ölçme ve değerlendirmek üzere yürüttüğü çalışmalar sonucu geliştirilmiş, kişinin iyilik halini ölçen ve kültürler arası karşılaştırmaya izin veren WHOQOL-100 den (18, 19) seçilen sorulardan oluşmaktadır (20). WHOQOL-BREF (TR) geçerlilik ve güvenilirlik çalışması yapılmış bir ölçek olup (21, 22), iki genel soru ve dört daki (fiziksel, ruhsal, sosyal ve çevre) sorular olmak üzere, beşli Likert tipi 26 sorudan oluşmaktadır. Türkçe uyarlama çalışması sırasında ulusal soru Tıp Araştırmaları Dergisi; 2015: 13(2):62-69 63
Çalışma Ortamı Riskleri ve Yaşam Kalitesi ARAŞTIRMA olarak eklenen 27. soruya verilen yanıtlar dikkate alınarak elde edilen Kültüre Standardize (KS) Alanı ulusal çalışmalarda kullanılan diğer bir dır. Ölçeğin toplam puanı olmayıp her birbirinden bağımsız olarak değerlendirilmekte ve 4-20 puan arası bir değer alabilmektedir. Her için artan puan, o için artan yaşam kalitesini göstermektedir. Bu çalışmada WHOQOL-BREF (TR) ölçeğinin tüm ları için yaşam kalitesi puanları hesaplanmıştır. Araştırmanın bağımlı değişkenleri; yaşam kalitesi alt puanları, bağımsız değişkenleri; yaş, cinsiyet, eğitim durumu, ekonomik algı, kronik hastalığa sahip olma, sigara, alkol kullanma, spor yapma, çalışılan birim, çalışma ve izin süreleri, iş kazası geçirme durumu ve çalışma ortamı risklerine maruz kalma durumu gibi sosyodemografik ve çalışma yaşamı ile ilgili özelliklerdir. Verilerin Değerlendirilmesi Veriler bilgisayar ortamında, tanımlayıcı istatistikler, Mann Whitney U, t-testi, Pearson korelasyon ve lineer regresyon analizleri kullanılarak değerlendirildi. Etik Araştırma öncesi ilgili üniversitenin Etik Kurulu ndan onay ve T.C. Sağlık Bakanlığı ndan gerekli izinler alındı. Bulgular Araştırma grubunun yaş ortalaması 34,0±7,3 dü ve %92,5 i kadın, %75,5 i evli, %89,9 u lise üstünde eğitim almıştı. Yüzde 78,5 i gelir düzeyini orta olarak algılamaktaydı. Yüzde 50,0 ı sigara, %18,6 sı alkol kullanmakta, %22,9 u düzenli spor yapmaktaydı. Yüzde 19,7 sinin en az bir kronik hastalığı bulunmaktaydı. Yüzde 53,0 ı cerrahi birimler/yoğun bakım/acil de çalışmaktaydı (Tablo 1). Toplam çalışma süresi ortalama 13,1±8,3 yıldı (Tablo 2). Yüzde 2,3 ü son bir yıl içinde bir iş kazası geçirmişti. Çalışanların %94,8 i fiziksel, %85,9 u kimyasal, %93,8 i biyolojik, %81,0 ı ergonomik ve %98,1 i psikososyal risk faktörlerinden en az birine maruz kaldığını belirtti. Beş risk grubundan en az birine maruz klar grubun %99,7 sini oluşturmaktaydı (Tablo 3). Tablo 1. Araştırma grubunun sosyodemografik ve çalışma ile ilgili özellikleri ve WHOQOL-BREF (TR) alt parametrelerinin bu özelliklere göre dağılımı Özellikler Sayı % Fiziksel WHOQOL-BREF (TR) parametreleri (Ort±SS) Psikolojik Sosyal ı KS ı Cinsiyet Erkek 55 7,5 15,7±2,4 15,3±2,3 15,7±2,7 13,5±2,6 13,1±3,4 Kadın 675 92,5 14,2±2,3*** 14,3±2,2** 14,4±2,4*** 12,7±1,9** 13,1±4,9 Medeni durum Bekar/Dul 179 24,5 14,7±2,4 14,5±2,4 13,6±2,7 12,8±2,1 13,4±5,5 Evli 551 75,5 14,2±2,3** 14,3±2,1 14,7±2,3*** 12,8±2,0 12,9±4,6 Eğitim Durumu Ortaokul ve lise 74 11,1 14,5±2,6 14,4±2,1 14,4±2,9 12,7±2,2 13,8±7,1 Lise üstü 656 89,9 14,3±2,3 14,4±2,2 14,5±2,4 12,8±2,0 13,0±4,5 Ekonomik Algı Kötü-Çok kötü 590 80,8 14,4±2,4 14,0±2,5 14,0±2,8 12,1±2,1 13,1±6,0 Orta ve İyi/Çok iyi 140 19,2 14,2±2,4 14,5±2,1* 14,6±2,4* 12,9±2,0*** 13,1±4,5 Çalışılan birim Dahili/Poliklinik 343 47,0 14,1±2,2 14,3±2,2 14,4±2,5 12,8±1,9 12,9±3,6 Cerrahi/Acil/Ameliy 387 53,0 14,5±2,5* 14,5±2,2 14,6±2,5 12,7±2,1 13,2±5,7 athane İş kazası Geçirmiş 17 2,3 14,2±2,9 14,8±2,2 14,4±2,7 12,8±1,9 14,1±3,5 geçirme Geçirmemiş 713 97,7 14,3±2,4 14,4±2,2 14,5±2,5 12,8±2,0 13,0±4,9 Kronik hastalık Yok 589 80,7 14,6±2,3 14,4±2,2 14,5±2,4 12,7±2,0 13,0±5,1 Var 144 19,3 13,4±2,5*** 14,1±2,2 14,2±2,7 12,9±2,0 13,1±3,7 Sigara kullanma Hayır 365 50,0 14,4±2,3 14,3±2,2 14,5±2,4 12,7±2,0 13,1±3,0 Evet 365 50,0 14,3±2,4 14,4±2,2 14,5±2,5 12,8±2,1 13,0±6,2 Alkol kullanma Hayır 594 81,4 14,3±2,4 14,4±2,2 14,4±2,5 12,7±2,0 13,1±5,2 Evet 136 18,6 14,6±2,4 14,4±2,2 14,6±2,5 12,9±2,2 13,1±3,1 Düzenli spor Yapan 167 22,9 14,9±2,3 14,9±2,1 14,7±2,4 13,0±2,0 12,7±6,8 yapma Yapmayan 563 77,1 14,2±2,4*** 14,2±2,2** 14,4±2,5 12,7±2,0 13,2±4,1 Toplam 730 100,0 14,3±2,4 14,4±2,2 14,5±2,5 12,8±2,0 13,1±4,8 Ort±SS: Ortalama±Standart Sapma, KS: Kültüre Standardize *p<0,05, **p<0,01, ***p<0,001 Tıp Araştırmaları Dergisi; 2015: 13(2):62-69 64
Aras ve Uskun WHOQOL-BREF (TR) in fiziksel, psikolojik, sosyal, çevre ve KS çevre ları puan ortalamaları sırasıyla 14,3±2,4, 14,4±2,2, 14,5±2,5, 12,8±2,0 ve 13,1±4,8 di. WHOQOL-BREF (TR) puanlarının sosyodemografik özelliklere göre dağılımları Tablo 1 de, yaş, gelir, çalışma ve izin süreleri ile korelasyonları Tablo 2 de, çalışma ortamında maruz kalınan risklere göre dağılımları Tablo 3 de görülmektedir. Fiziksel puanı kadınlarda, evlilerde, cerrahi birimler/yoğun bakım/acil de çalışanlarda, kronik hastalığı olanlarda, ergonomik bir risk faktörüne maruz klarda diğerlerinden anlamlı biçimde düşük (sırasıyla p<0,001, p<0,01, p<0,05, p<0,001 ve p<0,05), düzenli spor yapanlarda ise yüksekti (p<0,001). Kullanılan hastalık izni süresi arttıkça fiziksel puanı azalmaktaydı (p<0,05). Psikolojik puanı kadınlarda düşük (p<0,01), düzenli spor yapanlarda ve ekonomik düzey algısı orta ve üst olanlarda yüksekti (sırasıyla p<0,05 ve 0,01). Tatil amaçlı kullanılan izin süresi arttıkça psikolojik puanı artmaktaydı (p<0,05). Sosyal puanı kadınlarda düşük (p<0,001), evlilerde ve ekonomik düzey algısı orta ve üst olanlarda yüksekti (sırasıyla p<0,001 ve p<0,05). Birimde çalışma süresi arttıkça sosyal puanı artmaktaydı (p<0,05). puanı kadınlarda, ergonomik ve psikosoyal riske maruz klarda düşük (sırasıyla p<0,01, p<0,001 ve p<0,05), ekonomik düzey algısı orta ve üst olanlarda yüksekti (p<0,001). Yaş, toplam çalışma süresi, kurumda çalışma ve tatil amaçlı kullanılan izin süreleri arttıkça çevre puanı artmaktaydı (sırasıyla p<0,05, p<0,01, p<0,05 ve p<0,05). KS çevre puanı kimyasal riske maruz klarda düşüktü (p<0,05). KS çevre puanı haftalık çalışma süresi arttıkça artmakta, toplam çalışma süresi arttıkça azalmaktaydı (sırasıyla p<0,05 ve p<0,05). Tablo 2. Araştırma grubunun yaş, gelir, çalışma ve izin sürelerinin WHOQOL-BREF (TR) alt parametreleri ile korelasyonları WHOQOL-BREF (TR) parametreleri (r) Özellikler Ort.±SS Fiziksel Psikolojik Sosyal ı KS ı Yaş (yıl) 34,0±7,3-0,063-0,003 0,050 0,084* -0,057 Toplam çalışma süresi (yıl) 13,1±8,3-0,069-0,011 0,011 0,096** -0,079* Bulunduğu kurumda çalışma süresi (yıl) 7,6±6,7-0,053 0,050 0,022 0,087* -0,026 Bulunduğu birimde çalışma süresi (yıl) 4,2±4,6-0,043 0,033 0,076 0,029 0,028 Çalışma süresi (saat/hafta) 43,7±4,5-0,033 0,056 0,013 0,070 0,073* Tatil süresi (gün/yıl) 12,2±9,0-0,017 0,082* 0,062 0,092* -0,005 Hastalık nedenli izin (gün/yıl) 2,9±12,8-0,079* -0,060 0,009-0,049 0,001 Ort±SS: Ortalama±Standart Sapma, KS: Kültüre Standardize, r: Pearson korelasyon katsayısı, *p<0,05,**p<0,01 Tablo 3. Çalışma ortamında maruz kalınan risklere göre WHOQOL-BREF (TR) alt parametrelerinin dağılımı WHOQOL-BREF (TR) parametreleri (Ort±SS) İşyerinde maruz kalınan riskler Sayı % Fiziksel Psikoloji k Sosyal ı KS ı Fiziksel Var 692 94,8 14,4±2,3 14,4±2,2 14,4±2,5 12,7±2,0 13,0±4,9 Yok 38 5,2 14,1±2,9 14,5±2,3 14,9±2,6 13,3±2,3 14,2±3,3 Kimyasal Var 627 85,9 14,4±2,4 14,4±2,1 14,5±2,5 12,7±2,0 12,9±4,5 Yok 103 14,1 14,2±2,3 14,2±2,6 14,5±2,4 12,9±2,2 14,1±6,7* Biyolojik Var 685 93,8 14,3±2,4 14,4±2,2 14,5±2,5 12,7±2,0 13,1±5,0 Yok 45 6,2 14,2±2,2 14,6±1,8 14,8±2,4 13,0±1,6 12,8±3,0 Ergonomik Var 591 81,0 14,3±2,3 14,4±2,1 14,5±2,5 12,6±2,0 13,0±5,0 Yok 139 19,0 14,7±2,6* 14,4±2,5 14,6±2,6 13,5±2,1*** 13,2±4,1 Psikososyal Var 716 98,1 14,3±2,4 14,4±2,2 14,5±2,4 12,7±2,0 13,1±4,9 Yok 14 1,9 14,9±2,4 14,9±3,5 14,1±3,9 14,1±2,1* 12,0±3,5 Risklerden en az biri Var 728 99,7 14,3±2,4 14,4±2,2 14,5±2,5 12,8±2,0 13,1±4,9 Yok 2 0,3 11,7±1,2 13,0±1,4 12,7±0,9 12,3±0,4 14,0±2,8 Toplam 730 100,0 14,3±2,4 14,4±2,2 14,5±2,5 12,8±2,0 13,1±4,8 KS: Kültüre Standardize, *p<0,05 Tıp Araştırmaları Dergisi; 2015: 13(2):62-69 65
Çalışma Ortamı Riskleri ve Yaşam Kalitesi ARAŞTIRMA WHOQOL-BREF (TR) alt parametreleri ile tek değişkenli analizlerde ilişkili bulunan değişkenlerin regresyon analizi sonucunda (Tablo 4); kadın olmak fiziksel da yaşam kalitesini 1,3 birim, kronik hastalığa sahip olmak 0,9 birim ve ergonomik riske maruz kalmak 0,5 birim azaltırken, spor yapmak 0,7 birim artırmaktadır (sırasıyla p<0,001, p<0,001, p<0,05 ve p<0,001). Kadın olmak psikolojik da yaşam kalitesini 0,9 birim azaltırken, orta ve üstü ekonomik algı 0,5 birim, spor yapmak 0,6 birim artırmaktadır (sırasıyla p<0,01, p<0,05 ve p<0,01). Kadın olmak sosyal da yaşam kalitesini 1,4 birim azaltırken, evli olmak 1,1 birim ve orta ve üstü ekonomik algı 0,5 birim artırmaktadır (sırasıyla p<0,001, p<0,001 ve p<0,05). Kadın olmak çevre ında yaşam kalitesini 0,8 birim azaltırken, orta ve üstü ekonomik algı 0,9 birim artırmaktadır (sırasıyla p<0,01 ve p<0,001). Kimyasal riske maruz kalmak KS çevre ında yaşam kalitesini 1,2 birim azaltırken, toplam çalışma süresindeki bir birimlik artış bu ı 0,1 birim azaltırken, haftalık çalışma süresindeki bir birimlik artış bu ı 0,1 birim artırmaktadır. İleri analizlerin sonuçlarına göre; kadın olmak KS çevre ı dışında tüm larda yaşam kalitesini azaltmaktadır. Evli olmak fiziksel ve sosyal larda, orta ve üstü ekonomik algıya sahip olmak psikolojik, sosyal ve çevre larında yaşam kalitesini artırıcı yordayıcılardandır. Çalışma ortamında ergonomik riske maruz kalmak fiziksel yaşam kalitesini azaltıcı, kimyasal riske maruz kalmak ise KS çevre ında yaşam kalitesini azaltıcı yordayıcılar olarak öne çıkmaktadır. Tartışma Bir il merkezinde kamu hastanelerinde çalışan hemşirelerin çalışma ortamı riskleri ve yaşam kalitesinin değerlendirildiği bu çalışmada çalışma ortamı risklerinin yaşam kalitesi ile ilişkisi üzerine önemli bulgular tespit edilmiştir. Bu çalışmada WHOQOL-BREF alt parametre ortalamaları sırdığında en yüksek ortalamanın sosyal a ait olduğu (14,5±2,5), bunu psikolojik (14,4±2,2), fiziksel (14,3±2,4) ve KS çevre (13,1±4,8) ının izlediği, en düşük puan ortalamasının ise çevre ına ait olduğu(12,8±2,0) görülmüştür. Alan puan ortalamalarının sıralamaları literatürdeki araştırmalarda değişkenlik göstermektedir. Yüksek puan ortalamasıyla ilk sırayı sosyal ın aldığı Tablo 4. WHOQOL-BREF (TR) alt parametreleri ile tek değişkenli analizlerde ilişkili bulunan değişkenlerin regresyon analizi sonuçları Analize alınan değişken WHOQOL-BREF (TR) parametreleri Exp [B] (%95 Güven Aralığı) Fiziksel Psikolojik Sosyal ı KS ı Yaş (yıl) a a a -0,1 a Cinsiyet (erkek=1, kadın=0) -1,3*** -0,9** -1,4*** -0,8** a Medeni durum (evli=1, bekar=0) -0,4 a 1,1*** a a Eğitim durumu (lise ve üstü=1, diğer=0) a a a a a Ekonomik algı (çok iyi-iyi-orta=1, diğer=0) a 0,5* 0,5* 0,9*** a Çalıştığı birim (cerrahi=1, dahili=0) 0,2 a a a a Kronik hastalık (var=1, yok=0) -1,0*** a a a a Düzenli spor yapma (yapan=1, diğer=0) 0,7*** 0,6** a a a Toplam çalışma süresi (yıl) a a a 0,1-0,1* Bulunduğu kurumda çalışma süresi (yıl) a a a 0,1 a Bulunduğu birimde çalışma süresi (yıl) a a 0,1 a 0,1* Çalışma süresi (saat/hafta) a a a a a Tatil süresi (gün/yıl) a 0,1* a 0,1 a Hastalık nedenli izin (gün/yıl) -0,1* a a a a Kimyasal riske maruz kalma (var=1, yok=0) a a a a -1,2* Biyolojik riske maruz kalma (var=1, yok=0) a a a 0,1 a Psikososyal riske maruz kalma (var=1, yok=0) a a a -1,0 a Ergonomik riske maruz kalma (var=1, yok=0) -0,5 a a a a Sabit 16,2*** 14,4*** 14,4*** 13,8*** 10,8*** Uyarlanmış R 2 0,09*** 0,04*** 0,07*** 0,05*** 0,02** a: Modele alınmayan değişken, KS: Kültüre Standardize, *p<0,05, **p<0,01, ***p<0,001 Tıp Araştırmaları Dergisi; 2015: 13(2):62-69 66
Aras ve Uskun çalışmalar bulunduğu gibi (17,23-25), fiziksel ın (15, 26) ilk sırada yer aldığı araştırmalar da bulunmaktadır. En düşük puan ortalamasına sahip olan, bu çalışmada da olduğu gibi, genellikle çevre ı olmakla birlikte (15, 17, 25, 26) bu durum da değişkenlik göstermektedir. Alan puan ortalamalarının sıralamalarının değişmesi, araştırma yapılan grupların yaş farklılıklarından kaynaklanıyor olabilir. Türkiye'de sağlık çalışanlarında yapılmış ve WHOQOL-BREF ölçeğinin kullanıldığı yaşam kalitesi araştırmaları (15,17) ile karşılaştırıldığında, bu çalışmada belirlenen yaşam kalitesi alt parametrelerinin puan ortalamalarının çevre ı dışında k benzer olduğu, çevre ında ise düşük olduğu belirlenmiştir. Araştırmanın sonuçlarına göre kadın olmak KS çevre ı dışında tüm larda yaşam kalitesini azaltmaktadır. Benzer ve farklı ölçeklerle yaşam kalitesinin değerlendirildiği çalışmalarda erkeklerde yaşam kalitesinin daha iyi olduğu belirlenmiştir (17, 25, 27-30). Ancak, cinsiyetlere göre yaşam kalitesi puanlarında farklılık olmadığını belirleyen çalışmalar da bulunmaktadır (15, 31, 32). Çalışmada evli olmak fiziksel ve sosyal larda yaşam kalitesini artırıcı yordayıcılardan biri olarak belirlenmiştir. Sağlık çalışanlarında yapılan çalışmalarda evlilerin sosyal puanları belirgin olarak yüksek saptanmıştır (15, 33). Diğer gruplarda yapılan çalışmalarda da evliliğin yaşam kalitesi üzerine olumlu etkisi olduğu belirlenmiştir (20, 34). Evlilerde sosyal puanlarının yüksek olması evliliğin kişilere sürekli sosyal destek sağlayan bir kurum olmasından kaynaklanıyor olabilir. Orta ve üstü ekonomik algıya sahip olmak psikolojik, sosyal ve çevre larında yaşam kalitesini artırıcı değişkenlerden biri olarak belirlenmiştir. Ekonomik durumun sağlıklı yaşam biçimini etkileyen bir faktör olduğu bilinmektedir (35, 36). Literatürdeki çalışmalarda gelir düzeyinin yaşam kalitesini olumlu yönde etkilediği bildirilmiştir (37, 38).Yaşam kalitesinin çevre ı, maddi kaynakları, dinlenme ve boş zaman değerlendirme fırsatlarını, sosyal ise diğer kişilerle ilişkileri değerlendirdiğinden, ekonomik algısı orta ve üstü olan bireyler bu larda kendilerini daha avantajlı hissetmiş ve bu nedenle daha iyi durumda değerlendirilmiş olabilirler. Çalışma ortamında bulunan risk faktörlerinin çalışanın fiziksel sağlığını olumsuz yönde etkilediği bilinmektedir (39). İşyerindeki çalışma koşullarının çalışanın niteliklerine uygun hale getirilmesi ve sonuç olarak iş ve işçi uyumunun sağlanması olarak ifade edilen ergonomi ilkeleri genel yaşam ve fiziksel sağlık bakımından önem taşımaktadır (3). Bu çalışmada çalışma ortamında ergonomik riske maruz kalmak fiziksel yaşam kalitesini azaltıcı bir değişken olarak belirlenmiştir. Özellikle sağlık çalışanları arasında hemşireler hasta bakımı verme, hastayı kaldırma ve taşımanın yanı sıra çeşitli büyüklük ve ağırlıktaki tıbbi araçgereçleri taşımak, çeşitli yükseklikteki yatakları yapmak gibi ergonomik risk oluşturan görevleri sürekli yerine getirdiklerinden bel ağrısı ve diğer kas iskelet sistemi sorunları daha yaygın olarak görülmektedir. (40,-43). Bunun sonucu olarak ergonomik risklere bağlı olarak ortaya çıkan kasiskelet sistemi sorunları fiziksel yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Kimyasal riske maruz kalmak KS çevre ında yaşam kalitesini azaltıcı yönde etkili bir değişken olarak belirlenmiştir. KS çevre ı sosyal baskıyı değerlendiren geçerlilik güvenilirlik çalışması sırasında eklenen ulusal soru ile değerlendirilen bir dır. Sağlık çalışanı çalışma ortamında çeşitli kimyasal faktörlere maruz kalabilmektedir. Sağlık çalışanının bakım uygulamaları sırasında karşılaştıkları kimyasal faktörler içinde birinci sırada dezenfektanlar, ikinci sırada antiseptikler yer almaktadır. Bunların dışında; anestezik maddeler, latex, civa, gluteraldehid, solvent, inorganik kurşun, farmasötik maddeler ve sitotoksik maddeler de bulunmaktadır (3). Bu çalışmada elde edilen sonuçlara göre çalışma ortamında kimyasal maddeye maruz k çalışanlar sosyal baskıyı daha yoğun olarak hissetmektedirler. Sonuç ve Öneriler Sağlık çalışanlarının yaşam kalitesi, sundukları hizmetin bakım kalitesini önemli ölçüde etkileyebilmektedir (17). Bu nedenle yaşam kalitesini olumsuz yönde etkileyebilecek bireysel ve çalışma ortamı ile ilişkili faktörlerin belirlenmesi ve bu faktörleri kontrol etmeye yönelik çalışmaların yürütülmesi yaşam kalitesinin artırılması açısından önemlidir. Bu çalışmada elde edilen sonuçlara göre; kadın olmak tüm larda yaşam kalitesini azaltıcı yordayıcılardan biridir. Çalışma ortamında risk gruplarından biri olan kadınların risk düzeylerini azaltmak için gerekli önlemler alınmalıdır. Bu çalışmanın sonuçlarına göre; çalışma ortamında ergonomik riske maruz kalmak fiziksel da, kimyasal riske maruz kalmak KS çevre ında yaşam kalitesini azaltıcı yordayıcılardır. Ergonomik faktörler konusunda çalışanlarda farkındalık geliştirilmeli ve çalışma ortamı düzenlemelerinde işin insana uydurulması çabalarına ağırlık verilmelidir. Kimyasal risklerin kontrolü için endüstriyel hijyen metotları kullanılarak ajanlar ölçülmeli ve ortamdaki Tıp Araştırmaları Dergisi; 2015: 13(2):62-69 67
Çalışma Ortamı Riskleri ve Yaşam Kalitesi ARAŞTIRMA miktarları kontrol edilmeli, gerekirse biyolojik izlemler yapılmalıdır. Bu çalışma ve çabalar çalışma ortamını olumlu hale getirmek yoluyla çalışanların iş verimini, doyumunu ve yaşam kalitesini olumlu yönde etkileyecektir. Teşekkür ve Bilgilendirme Bu çalışma ilk yazarın yüksek lisans tezi olarak ikinci yazarın danışmanlığında yürütülmüştür. Bu çalışma 20-25 Ekim 2014 tarihlerinde Edirne de düzenlenen olan 17. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi nde Poster Bildiri olarak kabul edilmiştir. Çalışmaya katılan sağlık çalışanlarına teşekkür ederiz. Kaynaklar 1. Ergör A. Biyolojik ve ergonomik risk etmenleri. http://kisi.deu.edu.tr//alp.ergor/5030-uygulama-b- ErgoRE-2013-1(93).pdf (Erişim tarihi: 06.06.2014) 2. Ergör A. Kimyasal fiziksel risk etmenleri. http://kisi.deu.edu.tr//alp.ergor/5030-uygulama-k- Fretmenleri-2013-1.pdf (Erişim tarihi: 06.06.2014) 3. Parlar S. Sağlık Çalışanlarında Göz Ardı Edilen Bir Durum: Sağlıklı Çalışma Ortamı. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2008; 7:547-554. 4. Oktaylar HC. (ed) İş Sağlığı ve Güvenliği İşyeri Hekimliği Hazırlık Kılavuzu. Ankara: Yargı Yayınları, 2014. 5. Pattani S, Constantinovici N, Williams S. Predictors of re-employment and quality of life in NHS staff one year after early retirement because of ill health; a national prospective study. Occup Environ Med. 2004;61: 572 576. 6. World Health Organization (WHO). 1996. WHOQOL-BREF introduction, administiration scoring and generic version of the assessment, Field Trial Version. Geneva: WHO, Programme on Mental Health. http://www.who.int/mental_health/media/en/76.pd f [Erişim Tarihi: 9.06.2014] 7. World Health Organization (WHO). WHOQOL User Manual. Geneva: WHO, Programme on Mental Health; 1998. 8. Blanc PD. Why quality of life should matter to occupational health researchers. Occup Environ Med 2004; 61:571. 9. Dindar İ, İşsever H, Özen M. Edirne Merkezindeki Hastanelerde Görev Yapan Hemşirelerde İş İle İlgili Rahatsızlıklar ve Konulan Tanılar. Hemşirelik Forumu Dergisi. 2004, 7:59-63. 10. Alçelik A, Deniz F, Yeşildal N, Mayda AS, Şerifi BA. AİBÜ Tıp Fakültesi Hastanesinde Görev Yapan Hemşirelerin Sağlık Sorunları ve Yaşam Alışkanlıklarının Değerlendirilmesi. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni. 2005; 4:55-65. 11. Karadağ M, Yıldırım N. Hemşirelerde Çalışma Koşullarından Kaynaklanan Bel Ağrıları ve Risk Faktörleri. Hemşirelik Forumu Dergisi. 2004; 7:48-54. 12. Selvi Y, Özdemir PG, Aydın A, Beşiroğlu L. Sağlık Çalışanlarında Vardiyalı Çalışma Sisteminin Sebep Olduğu Genel Ruhsal Belirtiler ve Yaşam Kalitesi Üzerine Etkisi. Düşünen Adam Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Dergisi 2010; 23:238-243. 13. Türk YZ, Çetin M, Fedai T. Genç Hekimlerde Çalışma Yaşam Kalitesinin Belirleyicileri. Sağlık Bilimleri Dergisi (Journal of Health Sciences). 2012; 21:172-181. 14. Kılıç R, Keklik B. Sağlık Çalışanlarında İş Yaşam Kalitesi Ve Motivasyona Etkisi Üzerine Bir Araştırma. Afyon Kocatepe Üniversitesi, İİBF Dergisi. 2012; 14:147-160. 15. Avcı K, Pala K. Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesinde Çalışan Araştırma Görevlisi ve Uzman Doktorların Yaşam Kalitesinin Değerlendirilmesi. Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi. 2004; 30:81-85. 16. Yaşar S, Saygın M, Kayan M, Orhan H. İyonize Radyasyonun Yaşam Kalitesi Üzerine Etkisi Effects of Ionizing Radiation on Quality of Life. Smyrna Tıp Dergisi. 2012; 3:18-22. 17. Yıldırım A, Hacıhasanoğlu R. Sağlık Çalışanlarında Yaşam Kalitesi ve Etkileyen Değişkenler. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi 2011; 2:61-68. 18. The WHOQOL Group. The World Health Organisation quality of life assessment (WHOQOL): Position paper from the World Health Organisation. Social Science & Medicine 1995; 41:1403 1409. 19. The WHOQOL Group. The World Health Organisation quality of life assessment (WHOQOL): Development and psychometric properties. Social Science & Medicine 1998; 46:1569 1585. 20. The WHOQOL Group. Development of the World Health Organization WHOQOL-BREF quality of life assessment. The WHOQOL Group. Psychol Med. 1998; 28:551-8. 21. Eser E, Fidaner H, Fidaner C, Eser SY, Elbi H, Göker E. WHOQOL-Bref in Psikometrik Özellikleri. 3P Dergisi (Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji) 1999; 7: 23-40. 22. Yalcin SE, Fidaner H, Fidaner C, Elbi H, Göker E. Yaşam Kalitesinin Ölçülmesi, WHOQOL-100 ve WHOQOL-BREF. 3 P (Psikiyatri, Psikoloji, Psikofarmakoloji) Dergisi, 1999;7(supp.2): 5 13. 23. Erbay Dündar P, Bilge B, Baydur H, ve ark. Manisa da Çıraklık Eğitim Merkezinde Eğitim Gören Gençlerin Yaşam Kalitesini Etkileyen Faktörler. Toplum Hekimliği Bülteni 2006; 25: 24-29. 24. Işıklı B, Kalyoncu C, Arslantaş D. Eskişehir Mahmudiye de 35 Yaş ve Üzeri Kişilerde Yaşam Kalitesi. Toplum Hekimliği Bülteni 2007; 26:7-12. Tıp Araştırmaları Dergisi; 2015: 13(2):62-69 68
Aras ve Uskun 25. Arslantaş D, Metintaş S, Ünsal A, Kalyoncu C. Eskişehir Mahmudiye İlçesi Yaşlılarında Yaşam Kalitesi. Osmangazi Tıp Dergisi 2006; 28:81-89. 26. Aydın P, Günay T, Baydur H, Şimşek H. İzmir de Yarı Kentsel Bir Bölgede 45-59 Yaş Kadınlarda Yaşam Kalitesinin Değerlendirilmesi. Tıp Araştırmaları Dergisi. 2012; 10: 88-93. 27. Borglin G, Jakobsson U, Edberg A, Hallberg I R. Selfreported health complaints and their prediction of overall and health-related quality of life among elderly people. International Journal of Nursing Studies. 2004;0: 1-12 28. Asada Y, Ohkusa Y. Analysis of health-related quality of life (HRQL), its distribution by income in Japan, 1989 and 1998. Social Science and Medicine. 2004; 59:1423-1433. 29. Calıştır B, Dereli F, Ayan H, Canturk A. Muğla İl Merkezinde Yaşayan Yaşlı Bireylerin Yaşam Kalitelerinin İncelenmesi. Türk Geriatri Dergisi. 2006; 9:30-33. 30. Guallar-Castillon P, Sendino A R, Banegas J R, Lopez- Garcia E, Rodriguez-Artalejo F. Differences in quality of life between women and men in the older population of Spain. Soc Sci Med. 2005; 60:1229-1240. 31. Wang X, Matsuda N, Ma H, Shinfuku N. Comparative study of quality of life between the Chinese and Japanese adolescent populations. Psychiatry and Clinical Neurosciences. 2000; 54:147-152. 32. Chung JO, Cho DH, Chung DJ, Chung MY. Assessment of factors associated with the quality of life in Korean type 2 diabetic patients. Inten Med. 2013; 52:179-185. 33. Ergün FS, Oran NT, Bender CM. Quality of life of oncology nurses. Cancer Nurs 2005; 28:193-199. 34. Lerner DJ, Levine S, Malspeis S, D Agostino RB. Job strain and health-related quality of life in a national sample. Am J Public Health 1994; 84:1580-1585. 35. Acheson D, Alleyne GA, Casas JA, et al. Round table discussion. Health inequalities and the health of the poor. Bull World Health Organ. 2000; 78:75-85. 36. Milio N. Minority populations and health: An indroduction to health disparities in The United States. JAMA. 2005; 294:1280-1281. 37. Chou YC, Lin LC, Chang AL, Schalock RL. The quality of life of family caregivers of adults with intellectual disabilities in Taiwan. JARID. 2007; 20: 200-210. 38. Cimete G, Gencalp NS, Keskin G. Quality of life and job satisfaction of nurses. J Nurs Care Qual. 2003; 18: 151-158. 39. Bilir N, Yıldız AN. Risk Yaklaşımı ve Risk Grupları. İçinde: Bilir N, Yıldız AN. İş Sağlığı ve Güvenliği. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Tayınları, 2004; 75-127. 40. Alçelik A, Deniz F, Yeşildal N, Mayda AS, Şerifi BA. AİBÜ Tıp Fakültesi Hastanesinde Görev Yapan Hemşirelerin Sağlık Sorunları ve Yaşam Alışkanlıklarının Değerlendirilmesi. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni. 2005, 4:55-65. 41. Karadağ M, Yıldırım N. Hemşirelerde Çalışma Koşullarından Kaynaklanan Bel Ağrıları ve Risk Faktörleri. Hemşirelik Forumu Dergisi. 2004, 7:48-54. 42. Owen BD, Keene K, Olson S. An Ergonomic Approach to Reducing Back/ Shoulder Stress in Hospital Nursing Personnel: A Five Year Follow Up. International Journal of Nursing Studies. 2002; 39:295-302. 43. Karwowski W, Jang RL, Rodrick D, Peter MQ. Self-Evaluation of Biomechaniccal Task Demans, Work Environment and Perceived Risk of İnjury by Nurses: A Field Study. Occupational Ergonomics. 2005; 5:13-27. Tıp Araştırmaları Dergisi; 2015: 13(2):62-69 69