01-Sanatsal yaratıcılık 17/3/05 14:19 Page 3 S ANATSAL YARATICILIK VE BEY N G R fi Sanat nedir? Bir yarat y güzel veya baya bulmam - z n nedeni nedir? Nas l olur da bâz sesler s ralan p müzik fleklini al nca dinlen rûhunu okflarken, baflka sesler sâdece gürültüdür? Sanatsal yarat c l n kökeni nedir? Ve neden sanata de- er veririz? fiüphesiz bu sorulara verilecek tek bir yan t yoktur. Sosyolojik, antropolojik, evrimsel ve psikoanalitik bak fl aç lar kendi yan tlar n vermeye çal flm flt r. Ama yan - t n bir boyutu da sinirbilim ve nöropsikiyatriden gelecektir. Sanatsal ve yarat c eylem di er tüm insan etkinlikleri gibi beynin bir ürünüdür. Son y llarda sinirbilimlerdeki kimi geliflmeler sanatsal ve yarat c eylemin nöronal temellerini ortaya koyabilme umudumuzu artt rm flt r. Yarat c l n tan m çok kolay de ildir ve birçok yazar taraf ndan farkl flekillerde tan mlanm flt r. Yarat c l - n bir tan m karfl m za ç - kan sorunlara, var olan bilgimizden de yararlanarak, çözümler bulma kapasitemizdir. Yarat c l k bilgi ve hayâl gücünün birlikte kullan m n gerektirir. Yarat c l - Emre Bora 1, Yusuf Alper 2 ÖZET Sanatsal ve yarat c eylem di er tüm insan etkinlikleri gibi beynin bir ürünüdür. Son y llarda sinirbilimlerdeki kimi geliflmeler sanatsal ve yarat c eylemin nöronal temellerini ortaya koyabilme umudumuzu art rm flt r. Yarat c eylem, sanatç lar, düflünce adamlar, bâz toplum önderleri ve bilim adamlar aras nda s k görülür. Ama sanatsal yarat c l k söz konusu olunca, iflin içine estetik kavram girer. Semir Zeki ve bâz di er araflt rmac lar son zamanlarda ilgilerini estetik kavram n n ve soyutlaman n beyindeki karfl l na yöneltmifltirler. Beynin neyi, nas l güzel buldu unu araflt rmay hedefleyen bu araflt rmac lar, bu çal flmalar nöroestetik ad alt nda toplamaktad rlar. Görsel bilgi iflleme ve müzi in nöropsikolojisi hakk ndaki artan bilgilerimiz sanatsal becerinin alt nda yatan nöronal süreçleri anlamam - za olanak sa lamaktad r. Ressamlar n akromotopsi, ihmâl sendromu gibi durumlardan nas l etkilendi i, sa veya sol beyin hasar sonras sanatsal tarzlar n n nas l de iflebildi ini gösteren çok say da olgu çal flmas vard r. Frontotemporal demans olgular nda görsel ve müzik alan nda daha önce var olmayan becerilerin geliflebildi i bildirilmifltir. Ravel gibi bâz sanatç lar n müzikal yeteneklerinin beyin hastal klar veya demans gibi durumlardan etkilenmeleri söz konusu olmufltur. Sinirbilim insana en özgü biliflsel yeteneklerden biri olan sanatsal yarat c l k konusundaki gizemi bir ölçüde ayd nlatmak potansiyelini tafl r gözükmektedir, Anahtar Kelimeler: sanat, yarat c l k, sinirbilim, beyin, frontotemporal demans, müzik, görsel sanatlar ARTISTIC CREATIVITY AND BRAIN ABSTRACT As all other human activities, artistic and creative abilities are products of brain. Rapid and continuous development in the field of neuroscience has increased our hope to reveal the neuronal correlates of artistic and creative abilities. The concept of aesthetics is also important dimension of artistic creativity. Semir Zeki and some other researchers investigate the neural mechanisms underlying artistic perception and production and label this new field under the name of neuroesthetics. Our increasing knowledge on visual information processing and neuropsychology of music helps us to understand the neuronal architecture underlying artistic production. There are many reports about the effect of focal brain syndromes (like achromotopsia and neglect syndrome) and neurodegenerative diseases on the artistic production of established artists. Interestingly, development of artistic abilities in frontotemporal dementia is possible. The art of many musicians and composers like Ravel also had been affected by brain disease. Neuroscience has the potential to reveal the mystery of artistic creativity. Keywords: art, creative abilities, neuroscience, brain, frontotemporal dementia, music, visual arts n yüksek zekâyla belli bir iliflkisi varsa da, üstün zekâ yarat c l garanti etmez. IQ skoru 120 nin üzerine ç k nca, nas l ölçülürse ölçülsün, zekâyla yarat c l n bir iliflkisinin kalmad iddia edilmifltir (MacKinnon 1962). Yarat c l n yo un çal flman n m, yoksa anl k bir esintinin mi sonucu oldu u hep tart fl lm flt r. Ludwig e göre yarat c eylem birkaç evreden oluflur. lk evrede kifli görünürde çözümsüz bir problem üzerinde bilinçli ama baflar s z bir flekilde kafa yorar. Daha sonraki kuluçka döneminde dikkatini bilinç düzeyinde baflka konulara kayd r rken bilinçd - fl nda fikirler filizlenir. Ve bir gün, genellikle kifli rahat ve dinlendirici ortamdayken âni bir eureka yaflant s yla çözümün fl n görür. Ama bu fl k çözümün kendisi de ildir, daha sonra kiflinin bu fikri gelifltirmesi bilimsel, estetik ve toplumsal ölçütlere göre s namas gerekir (Ludwig 1989). Çal flmalar yarat c l kta disiplinli çaban n anl k ilhamdan çok daha önemli oldu unu göstermifltir. Psikoanalitik görüfl yarat c l kta ilham olgusuna daha çok de er vermifltir. Kris in adland rd flek- 1 Dr., Ege Üniversitesi T p Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dal Bornova, zmir / e-mail: emrebora@hotmail.com / Tel: 0 232 3434343 / 3419 2 Prof. Dr., Ege Üniversitesi T p Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dal S Y M P O S I U M Yeni Symposium 43 (1): 3-8, 2005 3
01-Sanatsal yaratıcılık 17/3/05 14:19 Page 4 liyle ego hizmetinde gerileme kavram s kl kla dillendirilmifltir. Bu görüfl yarat c kiflilerle, ruhsal bozukluklar olan kifliler aras nda bilinçd fl yaflant lar n rolü yönünden ba kurarak, tart flmal bir flekilde toplumda zaten var olan yarat c l k/delilik mitini beslemifltir (Colp 1980). Yarat c eylem, sanatç lar, düflünce adamlar, bâz toplum önderleri ve bilim adamlar aras nda s k görülür. Ama sanatsal yarat c l k söz konusu olunca iflin içine estetik kavram girer. nsan türünün tüm evrimi boyunca sorunlara zaman zaman yarat - c çözümler bulan bireyler olmufltur ve insan n yarat c kapasitesi beyin evrimindeki geliflmeye paralellik göstermifltir. Ama sanatsal yarat c l k ancak yaklafl k 30.000 y l önce beyin yap s nda geliflmelerden ba ms z olarak kültürel patlamayla kendini göstermeye bafllam flt r. Yarat c l ölçmek oldukça güç ve tart flmal d r. Yarat c, divergent (çeflitli, çoklu, farkl ) düflünme testleri ve bâz sözel ça r fl m testleriyle nesnel olarak ölçülmeye çal fl l r. Yarat c düflüncenin bir soruna yönelik farkl bak fl aç lar ve ayr ks düflünceleri ortaya koyabilme, esneklik, toplumsal bask lardan etkilenmeme, yaflant lara aç kl k gibi yönleri vard r. Yarat c l k testlerinde yüksek baflar n n frontal lob aktivasyonuyla ilgili oldu una (Carlsson 2000), yarat c bireylerin farkl EEG profilleri oldu- una dâir az say da çal flma varsa da (Razumnikova 2004, Molle 1999), tüm bu çal flmalar metodoloji olarak zay ft r ve gruplar aras ndaki farklar asl nda zekâ ve biliflsel ifllevleri yans t yor olabilir. Yarat c - l k büyük çal flmalarda genellikle meslekdafl de erlendirmeleri, biyografik yöntem gibi öznel yöntemlerle de erlendirilmifltir. Yarat c l k sâdece biliflsel ifllevlerle ilgili de ildir ve mizaç, duygudurum gibi etkenlerden de etkilenir. Yetenek belli bir alanda normlar n üstünde performans göstermek olarak târif edilebilir. Yetenek için genel zekâ (IQ) ve/veya özgül bir alanda (biliflsel, motor, duyusal) alanda s ra d fl beceri gereklidir. Özgül alanlardaki beceri genel zekâdan ba ms z görülmektedir. Yüksek zekâl bireylerin çeflitli alanlarda yetenekli olmas daha muhtemelse de, genel zekâ yetenek için ne yeterli ne de gereklidir. Otistik ve zekâ gerili i olan bireylerin bâz özgül alanlarda (matematik, resim gibi) gösterebildikleri yetenek bu durumu ispatlamaktad r. Yarat c l a yönelik sinirbilim taraf ndan ortaya konan çeflitli spekülatif görüfller varsa da, oda m z sanatsal yarat c - l k oldu u için, bu konulara bu yaz da de inilmeyecektir (Heilmann 2003). Nöroestetik Görsel sinirbilimin en önemli araflt rmac lar ndan biri olan Semir Zeki ve bâz di er araflt rmac lar son zamanlarda ilgilerini estetik kavram n n ve soyutlaman n beyindeki karfl l na yöneltmifltirler. Beynin neyi, nas l güzel buldu unu araflt rmay hedefleyen bu araflt rmac lar, bu çal flmalar nöroestetik ad alt nda toplamaktad rlar. Zeki ye göre, görsel sanatç lar sinirbilimciler gibidir. Beynin görsel sistemi nesnelerin hareket, renk, kontrast gibi özelliklerini görsel assosiyasyon korteksindeki farkl nöronal a lar taraf ndan paralel olarak ifllerken, sanatç - larda farkl görsel özelliklere vurgu yaparlar ve sinirbilimin beynin iflleyiflini anlamada sanatç lardan ö renecekleri olabilir (Zeki 1999). Bir ifllevsel manyetik rezonans görüntüleme (fmr) çal flmas nda kifliler resimlere yönelik estetik tercihlerinin sa kaudat çekirdek aktivasyonuyla ters, iki yönlü oksipital korteks, iki yönlü fusiform girus ve sol singulat girus aktivasyonuyla do ru orant l oldu u gösterilmifltir (Vartanian 2004). Bir baflka fmr çal flmada kiflilere çok farkl tiplerde (soyut, sembolik, manzara...) resimler gösterilmifl ve deneklerden resimleri güzel, çirkin ve s radan diye kategorize etmeleri istenmifltir. Farkl resim tiplerinde farkl görsel beyin bölgeleri aktive olurken, güzel olarak adland r lan resimlerde orbitofrontal aktivasyon gözlenmifltir (Kavabata 2004). Ancak, bu çal flmalar henüz emekleme aflamas ndad r ve estetik sanatsal be eniye özgün olmaktan çok, her türlü uyaran be endimizde ortaya ç kan nöronal yan t yans t yor olabilir. Örne- in çikolata yerken de, güzel bir yüze bakarken de kiflinin orbitofrontal bölgesinde aktivasyon bildirilmifltir (O Doherty 2003). Görsel sanatlar ve beyin Görsel kortekste bilgi iflleme hakk nda bilgilerimiz son y llarda çok artm flt r. Birbirinden ayr onlarca bölgenin görsel alg lamada farkl görevleri oldu u bilinmektedir. Primer görme korteksinden gelen uyar, flekil, renk, kontrast, hareket gibi pek çok özelli i yönünden paralel olarak de erlendirilir. Görsel alg lamada uzaysal düzenleme çok önemlidir. Oksipital korteksten pariyetal kortekse yönelen dorsal görsel yolak sâyesinde nesne-zemin ayr m, yak nl k, benzerlik, süreklilik gibi özellikler de erlendirilir (Mendez 2004). Nesnelerin tan nmas ise oksipital lobtan inferior temporal loba giden ventral görsel yolak sâyesinde olur. Daha sonra görsel imaj n bütünleflmesi ve yorumu gereklidir. Görsel nesneler bütünlüklü ve anlaml sahnelere dönüfltürülmelidir. Bu aflamada sa temporal lob çok önemli bir rol oynar. Görsel sanatlarla ilgilenen sanatç lar perspektifi, parlakl ve konteksin etkisini yorumlamada yetkin olmal d r. Sanatsal de erlendirme denge, orant, simetri ve resmin çekim merkezini tahmin etmede beceri gerektirir. Sanatsal hassasiyet ayr ca görsel ritim ve hareket, görüntünün zamansal dizilimi ve di er kinetik özellikleri de erlendirmede yetkin olmay gerektirir. Görsel illüzyon, görsel mecaz ve karmafl k görsel alg lama ve problem çözme gibi daha üst düzey yorumlay c bilgi ifllemede önemlidir (Zeki 1998, Mendez 2004). Sanatsal d flavurumun önemli bir yönü kompo- 4 Yeni Symposium 43 (1): 3-8, 2005 S Y M P O S I U M
01-Sanatsal yaratıcılık 17/3/05 14:19 Page 5 zisyonun önemli noktalar n vurgulayabilmek ve bâz özellikleri abartabilmeyi gerektirir. Yeni uyaranlarla karfl laflt m z her durumda sâbit ve en belirgin özellikleri ç karsayabilmek için beyin aktif bir çaba gösterir. Bu çaba sâyesinde görsel nesne ve sahnelerin tasar mlar ve prototipleri oluflturulur. Nesnelerin ve sahnelerin en önemli noktalar n alg - lamaya çal fl rken, ister istemez gerçek görüntüyü karikatürde oldu u gibi bir miktar de iflikli e u rat r z (Ramachandran 1999). Sa da belirgin olmak üzere orta ve ön temporal lob bu ifllevler aç s ndan çok önemlidir. Sol hemisferinde lisan ve analitik düflünce d fl nda görsel alg lamayla ilgili bâz rolleri vard r. Görsel sahneye anlam yüklemekte, özellikle sürrealistik sanatta oldu u gibi görünen bir anlam olmad durumlarda sol hemisfer aktifleflir. Sahne bütün olarak de erlendirilirken sa lingual girus aktif olurken, dikkat ayr nt lara kayd r l nca sol inferior oksipital korteks aktive olur. Sa pariyetal lob uzaysal iliflkilerle ilgilenirken, sol pariyetal lob detayl görsel analiz yapar. Sa frontal lob uyaran aray fl ve spontan sözel olmayan yan tlar vermede görev al rken, sol frontal lob sahnenin sözel analizinde görev al r (Mendez 2004). Görsel sanatlar ve beyin hastal klar Yayg n veya fokal pek çok beyin hastal sanatç lar n eserlerini etkileyebilir. Sanatç lar görsel yetileri fazlaca kulland klar için bu alandaki hasarlar n sonuçlar na duyarl d r. Bâz durumlarda belirgin gerilemelere yol açabilirken, bâzen de beklenmedik bir flekilde sanatsal yeteneklere katk da bulunabilirler. Sacks (1995a) travmatik beyin hasar sonras akromotopsi geliflen bir ressam anlatm flt r. Renk ay rt etme yetisini kaybeden bu ressam önceleri biçim, kontrast ve kompozisyon yönünden eksiksiz ama siyah beyaz resimler yapm fl, hâttâ daha sonralar semantik bilgisine dayanarak kendi idrak etmese de renge sanat nda tekrar yer vermifltir. Pariyetal lob hasar sonras karfl alandaki uyaranlara karfl ihmâl fenomeni geliflebilir. Birçok ressam n nörolojik olaylar sonras lezyonun karfl taraf ndaki flekil ve yüzleri ayr nt s z, kaba, renk aç s ndan inceliksiz çizdikleri gösterilmifltir. Zaman n n önemli bir ressam olan Alman Lovis Corinth (1858-1925) 1911 de sa hemisfer inmesi yaflam flt r. Taburculuk sonras çizdi i otoportre ve kar s n n resimlerinde belirgin stil de iflikleri gözlenmifltir. Sol tarafta zeminle nesne ayr m zay flam fl ve detaylar azalm flt r (Chatterjee 2004). Federico Fellini ça m z n en önemli film yönetmenlerinin biri olmas d fl nda, ayn zaman da karikatüristir de. Fellini nin geçirdi i sa hemisfer inmesi sonras karikatürlerinde sol ihmâl sendromunun belirtileri görülmüfltür (Cantagallo 1998). Afazisi geliflen ressamlarda sanatsal yetene in pek etkilenmedi ini bildiren olgular sunulmufltur. Fakat bu duruma ters bir flekilde afazi sonras belirgin stilistik de ifliklikler yaflayan sanatç lar bildirilmifltir. Bulgar sanatç Zlatio Boiyadjiev in sol hemisfer inmesi sonras resimleri belirgin bir biçimde de iflmifltir. Bu olay öncesi do al ve klâsik bir tarzda eserler verirken, inme sonras resimleri daha zengin, renkli, enerjik, fantastik bir tarza bürünmüfltür (Zaimov 1969). Bu konuda en bilinen örnekse Kaczmarek in bildirdi i Polonyal sanatç ve güzel sanatlar profesörü RL dir. Afazi öncesi belirgin derecede sembolik resimleri birkaç ödül alan bu sanatç inmeden sonra manzara ve portre resimleri yapmaya devam etmifl ve bu eserlerine al c da bulmufltur. Ama kendisi her zaman beyninin bofl oldu unu ve eski sembolik resimlerini yapamad n ifâde etmifltir (Kaczmarek 1991). Demans sonras sanatsal yeteneklerde genellikle düflüfl görülse de, görsel sanatlardaki yetenekler s kl kla az etkilenebilir, korunabilir, de iflebilir ve hâttâ nâdiren geliflebilir. Alzheimer hastal sonras amatör ressamlar genellikle resim yapmay b rak rlar, e er devam ederlerse de resimleri Canu ve arkadafllar taraf ndan bildirilen 80 yafl ndaki talyan ressam gibi basit ve flematik özellikte olur (Canu 2002). Alzheimer hastal sonras resim yapmaya devam eden en ünlü ressam Willem DeKooning tir ve yak nlar resim yapt kça daha hayat dolu oldu unu bildirmifllerdir. Sanat n n erken evresinde Picasso nun etkisinde olan DeKooning, Matisse in stiline daha yak n resimler çizmifl, çizgi, renk ve biçimleri vurgulad ürünler vermifltir. Sanat elefltirmenleri sanatç n n son dönem eserlerini görece basit olsa da duyarl ve lirik bulmufllard r (Chatterjee 2004). Alzheimer hastalar resim yapmay sürdürebilirlerse bu yak nlar n n yard m ve teflvikiyle olabilir. Alzheimer sonras resim yetene i geliflen bir olgu bildirilmemifltir. Frontotemporal demans (FTD) ise bu aç dan çok farkl d r. FTD frontal ve temporal loblara s n rl bir dejenerasyonla giden kiflilik ve sosyal yetilerde belirgin bozulmaya yol açan bir sendromdur. FTD erken evrelerde lokalize olarak gidebilir. FTD hastalar n n %20 kadar n temporal varyant oluflturur; bu hastalarda ön temporal kutuplar, inferolateral temporal ve bir miktar orbitofrontal dejenerasyon vard r. Sol temporal FTD adland rma bozuklu u, kelime anlam güçlü ü ve semantik bozuklu uyla, sa FTD empati kayb, sosyal olarak uygunsuz davran fllarla kendini gösterir (Mendez 2004). Sa temporal FTD hastalar n n resimleri karikatür gibidir ve yüz resimlerinde insans özellik kaybolmufltur. Yüzler yabanc veya uzayl gibidir. Sol temporal FTD hastalar n n baz lar ndaysa sanatsal yarat c l kla ilgili ufuk açan çok ilginç bulgular elde edilmifltir. Miller ve arkadafllar hastal n erken dönemlerinde daha önce olmayan sanatsal yeteneklerin ortaya ç kt sol temporal tipte FTD olgular bildirmifllerdir. 56 yafl nda bir ifladam resim yapmaya bafllay p ödüller al p ismini duyurmufl. 51 yafl nda kad n bir hasta çocuklu undan hat rlad do a manzaralar n n resmini yapmaya bafllarken, bir bafl- S Y M P O S I U M Yeni Symposium 43 (1): 3-8, 2005 5
01-Sanatsal yaratıcılık 17/3/05 14:19 Page 6 ka FTD hastas mükemmeliyetçi ve kompulsif tarzda foto raflar çekme e bafllam flt. FTD hastalar nda resim ve foto raf d fl nda müzik, mekanik ve matematik alan nda yeteneklerin ortaya ç kt gözlenmifltir. Ama hiçbir zaman düzyaz ve fliir gibi sözel alanlarda yetenek ortaya ç kt gözlenmemifltir. Sol temporal FTD hastalar n n yapt resimlerin bâz ortak noktalar vard r. Resimler realist ve detayc d r. Nesnelerin özellikleriyle obsesif bir flekilde ilgilenirler. Sembolik ve soyut elemanlar n bu resimlerde yeri yoktur (Miller 2000, Miller 2004, Mendez 2004). Otistik hastalar nda görsel sanatlarda belirgin yetenekleri olabilece i bildirilmifltir. Nadia adl bir k z çocu u bu aç dan detayl bir biçimde bildirilen ilk kiflidir (Selfe 1977). Nadia daha 3.5 yafl ndayken gerçe e çok benzer ve detayl at resimleri çizmekteydi. Nadia n n resim yetene i normâl çocuklar n resim becerilerinin erken ve h zl bir flekilde geliflmesiyle oluflmam flt. fiematik resim hiç çizmeyen Nadia, en bafl ndan beri realist çizimler yapm flt. Sözel IQ puan 52 olan ve birçok resim kitab bas lan Steven Wiltshire resmi de Nadia gibi realist ve detayc do adad r (Sacks 1995b). Otistik ressamlar nda eserleri FTD hastalar gibi kompülsif, detayc, sembollerden yoksundur. Müzik ve Beyin Müzik dinleme ve müzisyen olmak müzi in farkl boyutlar d r. Müzi in bu iki boyutunun alt nda yatan nöronal düzeneklerini keflfetmek için uzun süredir araflt rmalar yap lmaktad r. Müzik beyin iliflkisi hakk ndaki bildiklerimiz yüzy l kadar önce J. S. Bach n kafatas n incelemekle bafllad m z dönemlere göre belirgin derecede artm flt r. Ancak, deneylerde araflt r lan ses ve çalg performanslar hâlâ karmafl k ve önemli eserlerin karmafl kl ndan çok uzakt r. Sinirbilimin metodolojisiyle iyi yorumcu veya besteciyi kötü olandan ay rt etmek flu an için mümkün de ildir (Baeck 2002). Uzun y llar boyunca müzi in alg lanmas nda afazisi olan ve müzik yetene ini koruyan bâz sanatç olgulara ve sa temporopariyetal lezyonlar sonras amüzi gözlenen olgu bildirimlerine dayan larak, beynin sa hemisferininin bask n oldu u düflünülmüfltür. Ancak, sol hemisfer lezyonlar sonras afazisiz amüzi görülen bâz olgular n bildirilmesi sonras bu durumun o kadar basit olmad ortaya ç km flt r. Dikotik iflitme deneyleri müzi in ritmik ve zamansal boyutlar n alg lanmas nda sol hemisferin, perde, melodi ve armoni gibi boyutlar n n alg lanmas nda sa hemisferin bask n oldu unu göstermifltir (Kimura 1961). Ayr ca müzisyenlerde melodinin alg - lanmas nda da sol hemisferin önemli oldu unu göstermektedir. Epilepsi cerrahisinden elde edilen veriler sâdece sa süperior temporal girusun arka bölümünün melodi idrakinden sorumlu oldu unu düflündürtmektedir (Liegois-Chauvel 1998). Transkraniyal doppler çal flmalar da müzisyenlerde sol hemisferin önemine dâir ipuçlar vermifltir (Evers 1999). Bu konuda çok say da ifllevsel görüntüleme çal flmas da yap lm flt r. Bir PET çal flmas nda ton s - ralama testinde müzisyenlerde sol, müzisyen olmayanlarda sa hemisfer aktivasyonu gösterilmifltir (Mazziotta 1982). Notalara bakarak piyano çalmak her iki hemisfer ve serebellumda aktive olan yayg n bir nöronal flebeke sâyesinde olur. Söz konusu nöronal düzenek dil performans nda aktive olan yap lardan farkl d r ve müzik notasyonunun uzaysal özelli- ini yans t r flekilde üst pariyetal lob aktivasyonu da gerektirir (Sergent 1992). Müzi in hat rlanmas nda sa temporal ve frontal korteksin aktifleflmesi (Zatorre 1994) ve uyaran yoklu unda müzi in hayâl edilebilmesi için frontotemporal ve suplementer motor alan içine alan bir nöronal sistemin aktive olmas gerekti i gösterilmifltir (Baeck 2002). Sonuç olarak, melodi holistik bir yaklafl m olan sa hemisferde, perde ve ritim daha analitik olarak sol hemisferde alg lan r. Ancak, müzisyenlerde sol hemisfer melodi idrakinde bile daha aktiftir. Müzik e itimi müzi in birçok bileflenini analitik olarak alg lama yetimizi gelifltirir. Planum temporale asimetrisinin mutlak perde yetene i olan müzisyenlerde kontrol ve bu yetene i olmayan müzisyenlere göre daha belirgin oldu u gösterilmifltir (Schlaug 1995a). Ayr ca, yedi yafl ndan önce müzik e itimine bafllayan bireylerde korpus kallozumun geç e itime bafllayan müzisyenlerden daha büyük oldu u gösterilmifltir (Schlaug 1995b). Bu durum plastisiteye iflaret etmektedir. Mutlak perde yetene i olan ve olmayan müzisyenlerin bir müzikal tonu dinlerken sa ve sol temporal giruslar n n aktive oldu unu ama sol dorsofrontal lob aktivasyonunun sadece mutlak perde yetene i olan kiflilerde görüldü ü gösterilmifltir (Zatorre 1998). Müzisyen ve müzisyen olmayanlar aras nda kimi farklar gösterilmifltir. Ancak, beyindeki bu farkl l klar n ne kadar do ufltan, ne kadar çal flma sonucu ortaya ç kt kesin de ildir. Müzik ve Beyin Hastal klar Bu konuda üzerinde en çok konuflulan kifli ünlü besteci Maurice Ravel dir (1875-1937). 1932 y l ndan sonra Ravel in hareket güçlükleri, yaz yazamama, konuflma bozuklu u gibi bulgular giderek ilerlemiflti. Afazi, apraksi ve agrafisi vard. Hayat n n son dönemine kadar müziksel yarat c l ve idrak yetene i pek etkilenmemiflti. Melodileri ve perdeleri tümüyle tan yabiliyordu. Kortikobazal dejenerasyon veya primer progresif afazisi oldu u düflünülen müzisn, daha çok sol hemisferinin etkilendi i kanaâti vard r. Hastal n n fark edilmesi 1933 y l nda gerçekleflmiflse de, bugün bu hastal klar hakk nda bildiklerimiz, Ravel in bu tarihten önce sol hemisfer a rl kl nörolojik bulgular n n bafllam fl olmas gerekir. Sol El çin Konçerto ve belki de Bolero adl eserlerin eski eserlerine göre nitelik de ifltir- 6 Yeni Symposium 43 (1): 3-8, 2005 S Y M P O S I U M
01-Sanatsal yaratıcılık 17/3/05 14:19 Page 7 di i iddia edilmifltir (Amaducci 2002). Literatürde demans tablosu s ras nda müzik yeteneklerini belli oranlarda koruyan olgular bildirilmifltir. Örne in Beatty ve arkadafllar, günlük yaflam aktivitelerini yerine getiremeyen ve müzik âletini haz rlayamayan ama eline âleti verilence müzik icra edebilen bir trombonist bildirmifllerdir (Beatty 1994). Müzik tercihleri frontotemporal demans sonras de iflen iki olgu bildirilmifltir. Klâsik müzik âfl olan bir hasta daha önce gürültü dedi i pop müzi i sürekli dinlemeye bafllarken müzikle ilgilenmeyen bir baflka hasta da pop müzi e ilgi göstermeye bafllam flt r (Geroldi 2000). Frontotemporal hasar müzi in alg lanmas nda da çeflitli bozukluk ve de iflikliklere yol açabilmektedir. Frontotemporal demans n sol hemisfer varyant nda hastal k s ras nda daha önce olmayan müzik yetene inin geliflebildi i bildirilmifltir (Miller 2000). 1968 y l nda okuyamayan ve yazamayan ve ciddi motor engelleri olan mental retarde bir hastan n piyanoyu çok iyi çalabildi i bildirilmifltir. Angelman Sendromu olan bu hastan n mutlak perde yetene i ve çok iyi bir müzik bellek ve hayâl gücü vard. Müzikte görev alan nöronal yap lar Williams Sendromu nda da zarar görmez. Williams Sendromlu hastalarda da düflük zekâya ra men müzik yetenekleri geliflmifl olabilir. Willams Sendromu nda yayg n beyin atrofisine ra men planum temporale hipertrofisi vard r, serebellum normâldir ve frontal loblar çok zarar görmemifltir (Baeck 2002). Görsel sanatlarla u raflan sanatç lar fakl konular seçip, nesnelerin farkl görsel özeliklerini vurgulayarak çok say da stil yaratabilirler. Görsel özellikleri do adaki ifllevlerinin ötesinde kullanabilirler (Zeki 1998). Örne in parlakl k fark n flekil yaratmak için kullan p rengi d flavurumcu amaçla kullanabilirler. Görsel tan mlamay c l kla, görsel d flavurum farkl nöronal flebekelere dayan r. Logan Hughes, Reynolds Brown, Loves Corinth sa hemisfer hasar sonras çok daha d flavurumcu eserler vermifllerdir. Frontal demans n d flavurumcu bir sanatç y daha deskriptif bir tarza çekmesi beklenebilir (Chatterjee 2004). Afl r gerçekçi resimler belli bir nesneyi temsil ederken, prototipler belli bir nesneyi de il, o nesnenin âit oldu u kavram n genel özelliklerini içerir. Frontal demans olgular nda ortaya konan eserler gerçe in birebir ve çok ayr nt l bir kopyas yken, Nadia ve Wiltshire gibi otistik yarat c - lar bir d fl uyarana ba l olmaks z n kafalar ndaki prototipi çizerler. fiematik resim çizerek de estetik aç dan üst düzey eserler üretmek olas d r. Örne in Klee ve Miro flematik ama estetik aç dan çok baflar - l eserler vermifllerdir. Demansta görülen y k m resimde flematik basitleflmeye yol açarsa da, yetenekli sanatç lar DeKooning örne inde oldu u gibi bu tarzda da baflar l örnekler verebilirler. Beyin hastal klar sözel alanda yap tlar üreten flâir ve yazarlarda ressam ve heykeltrafllardan daha çok kayba yol açabilir. Beyin hasar sonras yarat c - l artm fl bir flâir veya ressam örne i bildirilmemifltir. Frontotemporal lob hasar sonras veya tart flmal epileptik kiflilikte yaz yazma ve sözel üretimde art fl gözlenebilir ancak, ortaya konan ürünlerin sanatsal bir yan yoktur. Sözel alanda eserler vermek büyük oranda dil yetene ine dayan r. Dil ifllevi büyük oranda sol hemisferde yer alan karmafl k bir nöronal dizge taraf ndan anlafl l r ve üretilir. Dil analitik düflünmenin de en önemli arac d r. Dil soyutlama ve sembollerle yüklüdür. Dil yetisinin zarar görmedi i durumlarda sözel yarat c l n korunabilece i bir gerçektir. Ancak bir flairin sanat n n sa hemisfer lezyonundan etkilenmeyece i söylenemez. Sa hemisfer prozodi yâni dilin emosyonel ve vurgusal tonlamalar n n ortaya konmas nda etkin görev almaktad r. Bildi imiz kadar yla sa hemisfer hasar sonras bir yazar veya flâirin sanat n n kalitesi yâhut estetik tarz n n de iflti i henüz bildirilmemifltir. Yazar ve flâirlerin sa hemisfer hasar sonras eserlerini bu yönden incelemek ilginç olabilir. FTD temporal tip olgular nda yola ç karak Kapur taraf ndan tan mlanan paradoksal ifllevsel fasilitasyon kavram n n sanatsal yarat c l kta önemli olabilece i iddia edilmifltir (Mendez 2004). Paradoksal ifllevsel fasilitasyon belli bir nöronal bölgeyi inhibe eden nöronlar n tahrip olmas sonras görülen paradoksal ifllev art fl n kastetmektedir. FTD olgular nda sol anterotemporal nöron kayb n n beynin sa hemisfer, arka bölüme ve dorsolateral frontal korteksinde paradoksal bir etkinleflmeye yol açarak sanatsal yarat c l kta bir art fla yol açt iddia edilmifltir. Beyin hastal olmayan normâl insanlarda da s kl kla belli bir alandaki yetenek di er alanlarda beceriksizlikle beraber seyreder. Konjenital veya erken evredeki ö renme deneyimlerine dayanan beyin asimetrileri belli yeteneklere e ilimimizi belirliyor olabilir. Synder ve arkadafllar bu düflünceden yola ç karak ilginç bir deney tasarlam fllard r. Bu çal flmada 11 sa l kl dene in sol frontotemporal bölgesine inhibe edilmek amac yla düflük frekansl manyetik dalgalar yönlendirilmifl ve dört dene in çizdi i resimlerde k sa bir süre devam eden stilistik de ifliklikler gözlendi i iddia edilmifltir (Synder 2003). Farkl sanatsal becerilerden farkl beyin bölgeleri sorumlu görülmektedir. Ama özel bir alanda yetenek ve zekâ bir kifliyi tek bafl na evrensel ve büyük bir sanatç yapmaz. yi sanat için her iki beyin hemisferinin de sanatsal alana göre de iflen oranlarda katk s gereklidir. Ayr ca sanatsal yarat c l k için sanatsal beceri tek bafl na yeterli de ildir. Sanatsal yarat c l n gelifliminde genel biliflsel yetiler, toplumsal duyarl l k, mizaç özellikleri, ba ms z bir kiflilik yap s, sosyal ve psikodinamik etkenler de önemlidir. Yine de sinirbilim insana en özgü biliflsel yeteneklerden biri olan sanatsal yarat c l k konusunda- S Y M P O S I U M Yeni Symposium 43 (1): 3-8, 2005 7
01-Sanatsal yaratıcılık 17/3/05 14:19 Page 8 ki gizemi bir ölçüde ayd nlatmak potansiyelini tafl r gözükmektedir. KAYNAKLAR Amaducci L, Grassi E, Boller F (2002) Maurice Ravel and right hemisphere musical creativity: influence of diease on his last musical works? European J Neurol; 9: 75-82. Baeck E (2002) The neural networks of music. European J Neurol; 9: 449-456. Beatty WW, Win P, Adams RL (1994) Preserved cognitive skills in dementia of the Alzheimer type. Arch Neurol; 51: 1040-1046. Cantagallo A, Salo SD (1998) Preserved insight in an artist with extrapersonal spatial neglect. Cortex; 34: 163-189. Canu E, Piras M, Martindale C (2002) Alzheimer s disease and neural network freezing: Creativity and cognitive incompetence in a painter with Alzheimer dementia. 17th Congress of the International Congress of Empirical Aesthetics. Takarazuka, Japan. Chatterjee A (2004) The neuropsychology of visual artistic production. Neuropsychologia; 42: 1568-1583. Carlsson I, Wendt PE, Risberg J (2000) On the neurobiology of creativity. Differences in frontal activity between high and low creative subjects. Neuropsychologia; 38: 873-85. Colp R (1980) Psychiatry and creative process. Comphrensive Textbook of Psychiatry. Kaplan HI, Freedman AM, Sadock BJ, Editors. 3rd Edition. Baltimore: Williams and Wilkins, 3112-3121. Evers S, Dannert J, Rodding D, et al (1999) The cerebral hemodynamics of music perception. A transcranial Doppler sonography study. Brain; 122: 75-85 Geroldi C, Metitieri T, Binetti G, et al (2000) Pop music and frontotemporal dementia. Neurology; 55: 1935-1936 Heilman KM, Nadeau SE, Beversdorf DO (2003) Creative innovation: possible brain mechanisms. Neurocase; 9: 369-379. Kaczmarek B (1991) Aphasia in an artist: A disorder of symbolic processing. Aphasiology 5: 361-371. Kawabata H, Zeki S (2004) Neural correlates of beauty. J Neurophysiol; 91: 1699-1705. Kimura D (1961) Left -right differences in the perception of melodies. Q j exp Psychol; 15: 156-165. Liegois-Chauvel J, Peretz I, Baba M et al ( 1998) Contibution of different cortical areas in the temporal lobe to music processing. Brain; 121: 1853-1867. Ludwig AM (1989) Reflections on creativity and madness. Am J Psychotherapy; 43: 4-14. MacKinnon DW (1962) The nature and nurture of creative talent. Am Psychologist; 17: 484-495. Mazziotta J, Phelps M, Carson R et al (1982) Tomographic mapping of human cerebral metabolism: auditory stimulation. Neurology 32: 921. Mendez MF (2004) Dementia as a window to the neurology of art. Medical hypotheses; 63: 1-7 Miller BL, Boone K, Cummings JL et al (2000) Functional correlates of musical and visual ability in frontotemporal dementia. Br J Psychiatry; 176: 458-463 Miller BL, Hou CE (2004) Portraits of artists: Emergence of visual creativity in dementia. Arch neurol 61: 842-844 Molle M, Marshall L, Wolf B, et al (1999) EEG complexity and performance measures of creative thinking. Psychophysiology; 36: 95-104. O Doherty J, Winston J, Critchley H et al. (2003) Beauty in a smile: the role of medial orbitofrontal cortex in facial attractiveness. Neuropsychologia; 41: 147-155. Ramachandran VS, Hirstein W (1999) The science of art: a neurological theory of aestetic experience. J Consciousness Stud; 6: 15-23. Razumnikova OM ( 2004 ) Gender differences in hemispheric organization during divergent thinking: an EEG investigation in human subjects. Neurosci Lett; 362: 193-195. Sacks O (1995a) The case of color blind painter: In An anthropologist on Mars. Alfred A. New York: Knopf. Sacks O (1995b) Prodigies: In An anthroplpgist on Mars. Alfred A. New York: Knopf. Sahlas DJ (2003) Dementia with Lewy bodies and the neurobehavioral decline of Mervyn Peake. Arch Neurol; 60: 889-892. Schlaug G, Jancke L, Huang Y, et al (1995a) In vivo evidince of structural brain asymmetry in musicians. Science 267: 699-701 Schlaug G, Jancke L, Huang Y, et al (1995b) Increased corpus callosum size in musicians. Neuropsychologia 33: 1047-1055. Selfe L (1977) A case of extraordinary drawing ability in an autistic child. New York: Academic Press. Sergent J, Zuck E, Terriah S et al (1992) Distributed neural network underlying musical sight reading and keyboard performance. Science; 257: 106-109. Snyder AW, Mulcahy E, Taylor JL et al (2003) Savant-like skills exposed in normal people by suppressing the left fronto-temporal lobe. J Integr Neurosci; 2: 149-158. Vartanian O, Goel V (2004) Neuroanatomical correlates of aesthetic preference for paintings. Neuroreport; 15: 893-897. Zaimov K, Kitov D, Kolev N (1969) Aphasie chez un peintre. Encephale; 58: 377-417. Zatorre R, Evans A, Meyer E (1994) Neural mechanisms underlying melodic perception and memory for pitch. J Neurosci; 14: 1908-1919. Zatorre R, Perry DW, Beckett CA et al (1998) Functional anatomy of musical processing in listeners with absolute pitch and relative pitch. Proc Nat Acad Sci USA; 95: 3172-3177. Zeki S (1998) Art and brain. Proc Am Acad Arts Sci; 127: 71-104. Zeki S (1999) Inner Vision: An Exploration of Art and the Brain. Oxford: OUP. 8 Yeni Symposium 43 (1): 3-8, 2005 S Y M P O S I U M