1 DÜNYADA VE TÜRKİYEDE MESLEK HASTALIKLARI Meslek hastalıkları, işyeri ortamında bulunan faktörlerin etkisi ile meydana gelen hastalıkların ortak adıdır. Dünya Sağlık Örgütü ve Uluslararası Çalışma Örgütü gibi uluslararası kaynaklarda meslek hastalıkları; zararlı bir etkenle bundan etkilenen insan vücudu arasında, çalışılan işe özgü bir neden-sonuç, etki-tepki ilişkisinin ortaya konabildiği hastalıklar grubu olarak tanımlanmaktadır. Tümüyle önlenebilir olan meslek hastalıkları sonucu maddi ve manevi kayıplar, ülkelerin ekonomilerinde önemli boyutlara ulaşmaktadır. Ülkeler arasında değişmekle birlikte, yılda her bin işçiden 4-12 sinin meslek hastalığına yakalanma ihtimali olduğu bilinmektedir. Bu varsayıma göre; ülkemizde 2009 yılı verilerine göre 9.030.202 zorunlu sigortalı çalışan üzerinden beklenen meslek hastalığı vaka sayısı 36.000 108.000 arasında iken, 2009 yılı SGK istatistiklerine göre meslek hastalıkları vaka sayısı 429 dur. Ülke istatistiklerimizin bu denli yetersiz olmasının ardında tıbbi, yasal ve sosyal taraflara ilişkin birçok neden sıralanabilir. Ülkeler arasında değişmekle birlikte, yılda her bin işçi için 4-12 yeni meslek hastalığı olgusu beklenmelidir. Uluslararası Çalışma Örgütünün (ILO) 2005 yılı verilerine göre bir yıl içerisinde dünyada 2.2 milyon insan iş kazası veya meslek hastalıkları nedeniyle hayatını kaybetmektedir. İşe bağlı ölümlerin beşte dördü (1.7 milyon) meslek hastalığı nedeniyle meydana gelmektedir. 270 milyon kişi iş kazasına maruz kalmakta, yüzde onu kalıcı ya da uzun süreli sakatlıkla sonuçlanan 160 milyon meslek hastalığı vakası bildirilmektedir. ILO tahminlerine göre zararlı etkenler nedeniyle her yıl 438.489 ölüm beklenmektedir. Asbestoz tek başına 100.000 yaşamın sonlanmasına neden olmaktadır. Bir diğer önemli ölüm nedeni olan silikoz, Latin Amerika da maden çalışanlarının %37 sini etkilemektedir. Dünya iş gücünün %50 sinin istihdam edildiği tarım sektöründe yılda 70.000 adet akut veya kronik zehirlenme vakası olduğu tahmin edilmektedir. ILO verilerine göre bütün ölümlerin %3.9 u iş kazası veya meslek hastalığı sonucu olmaktadır. Dünya nüfusunun %15 i iş kazası veya meslek hastalıklarına maruz kalmaktadır. Halen işsiz olan işgücünün %30 u daha önceki işleri sırasında meydana gelen iş kazası veya meslek hastalığı nedeniyle yeniden iş bulmakta güçlük çekmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tahminlerine göre dünyada her yıl 11.000.000 yeni meslek hastalığı vakası meydana gelmekte ve bunların 700.000 i hayatını kaybetmektedir. Dünyada iş kazası ve meslek hastalıklarına bağlı ölümlerin dağılımı incelendiğinde mesleki kanserler %32 ile ilk sırada yer almakta, onun ardından % 23 ile kardiyo-vasküler hastalıklar gelmektedir. Hastalıkların maliyeti incelendiğinde ise %40 ile kas iskelet sistemi hastalıkları en çok harcama yapılan hastalık grubu olarak karşımıza çıkmaktadır.
2 Amerika Birleşik Devletleri nde yılda 860.000 meslek hastalığı ve 60.300 meslek hastalığı nedenli ölüm olduğu tahmin edilmektedir. 1994 yılında 66 bini mesleki deri hastalığı olmak üzere 510 binden fazla meslek hastalığının tespit edildiği bildirilmiştir. Sadece mesleki deri hastalıkları nedeniyle yılda bir milyar doların harcandığı tahmin edilmektedir. Meslek hastalıklarının bu ülkedeki maliyetlerini bildiren Leigh ve arkadaşları tarafından yapılan araştırmada, 1992 yılında meslek hastalıkları nedenli tıbbi bakım ve sigorta harcamalarını içeren doğrudan ve maaş kaybı, ev işinde çalışamama, yan ücret kayıpları gibi dolaylı kayıpların 26 milyar dolar olduğu bildirilmiştir. İngiltere de yapılan ulusal ölçekli bir çalışmayla yüz bin işçiden 4 ünde mesleki astım, 15 inde mesleki deri hastalığı saptanmıştır. Aynı çalışma İngiltere de kanser nedenli ölümlerin yüzde 4 ünün meslek hastalıkları nedenli olduğunu, kayıp işgünü sayısının ise işçi başına 0,88 gün olduğunu ortaya koymuştur. Bu ülkede 1995 yılında meslek hastalıkları nedenli doğrudan ve dolaylı kayıpların 7.2 milyar Sterlin olduğu tahmin edilmektedir. Almanya da 2001 yılında 83.738 meslek hastalığı raporlanmıştır. Meslek hastalığı insidansı binde 2,2 dir. Avustralya da meslek hastalığı insidansı 1999 yılında binde 3.7 olarak bildirilmiştir. Güney Kore de 1999 yılında meslek hastalığı sıklığı binde 0,5 ve ölüm hızı binde 0,2 olarak bildirilmiştir. Avrupa Birliğine üye ülkelerde iş kazaları ve meslek hastalıkları sonucu yılda; 5.500 kişinin hayatını kaybettiği, 75.000 kişinin sürekli çalışamaz duruma geldiği, 149 milyon işgünü ve 20 milyar Euro maddi kaybın meydana geldiği rapor edilmektedir. Avrupa Birliği ülkelerinde iş günü kayıplarının %50-60 ı, stres kaynaklı işle ilgili hastalıklar nedeniyle olmaktadır. AB ülkelerinde çalışanların %22 si çalışma sürelerinin en az dörtte birinde zararlı gaz veya kimyasallara maruz kalmaktadır. TÜRKİYEDE DURUM NEDİR? Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) istatistiklerine göre 2009 yılında Türkiye de 64.316 iş kazası olmuş, 429 meslek hastalığı tespit edilmiş, bu iş kazalarının 1.171 i ölümle sonuçlanmıştır, ölümle sonuçlanan meslek hastalığı bulunmamaktadır. Sürekli iş göremez hale gelen 1885 kişiden 217 si meslek hastalıkları nedeni ile iş göremez hale gelmiştir.
3 Ülkemizde Meslek Hastalıklarının dağılımı (SGK, 1995-2009) Yıl meslek hastalığı sayısı 1995 975 1996 1115 1997 1055 1998 1400 1999 1025 2000 803 2001 883 2002 601 2003 440 2004 384 2005 519 2006 574 2007 1208 2008 539 2009 429 2010 433 2011 679 2012 395 Türkiye de SGK verilerine göre, 2007 yılında 1 2008 yılında 1 2009 yılında 0 çalışan meslek hastalıkları yüzünden 2010 yılında 10 hayatını kaybetti. 2011 yılında 10 2012 yılında 1
4 - Ölümlü iş kazası ve meslek hastalıkları vakalarının dağılımı / 100000 işçide (SGK, 1961-2009) Ülkeler arasında meslek hastalığı sayılarında farklılık yaratan faktörlerin teknoloji kulanım düzeyi, riskli iş kollarının yoğunluğu, ülkenin iş sağlığı politikaları, işçi-işveren ve devletin akılcı ve sorumlu yaklaşımı olduğu söylenebilir. Türkiye de riskli iş kolları gelişmiş ülkelere göre oldukça yoğundur. Çimento sanayi, madencilik, dokuma sanayi, akü üretimi, pestisid ve diğer kimyasalların üretimi Türkiye de ilk dikkati çeken riskli alanlardır. Türkiye de meslek hastalıkları ile ilgili elde edilen veriler sadece Sosyal Sigortalar Kurumu istatistikleriyle sınırlıdır. Sağlık Bakanlığı istatistikleri içerisinde meslek hastalıkları ile ilgili bilgiye rastlanmadığı gibi henüz bu tür bir veri de toplanmamaktadır. SGK istatistikleri çalışanların tümünü kapsamamakta, işkolu ve hastalık sınıflarına göre meslek hastalıkları verileri elde edilememektedir. SGK istatistiklerine göre 2009 yılında sigortalı işçi sayısı 9.030.202 dir ve saptanan meslek hastalığı sayısı 429 dur. Yılda her bin işçi için 0,16 meslek hastalığı saptanmaktadır. Harrington J.M. nin verdiği değer hatırlanacak olursa, bir ülkenin iş sağlığı alanındaki gelişmişlik düzeyiyle bağlantılı olarak saptanması gereken meslek hastalığı sayısı binde 4-12 arasında olmalıdır. Binde dört değeri temel alınırsa saptayamadığımız meslek hastalığı sayısı 30.000 in, binde on iki rakamı temel alınırsa yılda saptayamadığımız meslek hastalığı sayısı ise 100.000 in üzerindedir. 1961 yılından bugüne kadar ölümlü iş kazası ve meslek hastalığı vakaları ile sürekli iş göremez hale gelen vakaların (100000 de) dağılımları incelendiğinde bir iyileşme dikkati çekmekte ise de, yeni tanı alan meslek hastalığı vakalarının AB ülkeleri ile yapılan karşılaştırmasında meslek hastalıklarının tanı ve tespitinde birçok faktöre bağlı olan yetersizliğimiz ortaya çıkmaktadır.
5 İLO KAYNAKLARINA GÖRE; - İşe bağlı ölümlerin beşte dördü (1,7 milyon) meslek hastalıkları nedeniyle meydana gelmektedir. - % 10 u kalıcı ya da uzun süreli sakatlıklarla sonuçlanan 160 milyon meslek hastalığı vakası bildirilmektedir. - Zararlı etkenler nedeniyle her yıl 438.489 ölüm beklenmektedir. - Asbestoz tek başına 100.000 kişinin ölümüne neden olmaktadır. - Dünyada iş gücünün % 50 sinin istihdam edildiği tarım sektöründe yılda 70.000 zehirlenme vakası tahmin edilmektedir. İLO TAHMİNLERİ (Takala 2005) Dünyadaki iş gücü İş ile ilgili ölümler İş kazası Meslek hastalığı Dünya GSMH İSG kaynaklı kayıp 2.8 milyar 2.2 milyon 270 milyon 160 milyon 30 Trilyon dolar % 4 Bu veriler göre iş kazaları meslek hastalıkları sonucunda dünya da pek çok insan sakatlanmakta ve hayatını kaybetmektedir. Bunun yanında oluşan mali portre de son derece yüksektir. TÜRKİYE SGK İSTATİSTİKLERİ 2010 İşçi sayısı 10.030.810 İş yeri sayısı 1.325.749 İş kazası sayısı 62.903 Meslek hastalığı sayısı 433 Ölümlü iş kazası 1.444 Ölümlü meslek hastalığı 10 Ülkeler arasında değişmekle birlikte yılda 1000 işçiden 4 ile 12 sinde yeni meslek hastalığı beklenmelidir ( Harrington J.M. )
6 Buna göre ülkemizde 40.000 ila 120.000 vaka beklenmesine rağmen 2010 yılında 433 meslek hastalığı vakası saptanmıştır. Bu kadar az meslek hastalığı tespit edilmesinin sebebi gelişmişlik düzeyimiz değil muhakkak. Aksine hastalıkların tanı ve tespitinde yetersizliğimiz ve yine çalışanların eğitimsizliği gibi pek çok faktör yüzünden oluşan bir durumdur. Yani kabaca en az 39.500 hastalık saptanamamıştır. Çalışan sayısına göre beklenen M.H sayısı 2008 2009 2010 İsveç (17.604-30144) 10.272 8.765 8.959 Finlandiya (10.048-30.144) 6.330 6.299 ------ Norveç (9.772-29316) 2.684 2.382 2.740 Letonya (4.476-13.428) 2.118 3.128 3.471 Almanya (152.492-457.476) 13.546 16.657 ------ Türkiye (43.000-130.000) 539 429 433 Yine ülkemizde SGK verilerine göre 2011 yılında saptanan toplam meslek hastalığı sayısı 697 2012 yılında saptanan toplam meslek hastalığı sayısı 395 dir. Ülkemizde sanayi endüstrileşme cumhuriyet öncesine dayanmaktadır. Yani yaklaşık 100 yılı aşkın bir geçmişi bulunmaktadır. Özellikle son 30 yıldır da ivme kazanmıştır. Bununla birlikte bu derece geçmişi olması yanında maalesef iş sağlığı ve güvenliği konusunda yeterli bir gelişme olamamıştır. 1960 lardan itibaren, özellikle de 2000 li yıllarda ciddi kanunsal önlemler devreye sokulmaya çalışılsa dahi günümüze değin ciddi bir düzelme sağlanamamıştır. Ülkemizde iş kazaları halen oldukça yüksek seyretmekle beraber, meslek hastalıkları istatistiklere dahi yansımamaktadır. Özellikle meslek hastalıkları bakımında bilinenin en az 10 katı sayıların olabileceği bir gerçektir.
7 Dünyada DSÖ nün tahminleriyle meslek hastalıkları iş kazaları ilişkisi Türkiye de SGK 2006 yılı istatistikleriyle meslek hastalıkları iş kazaları ilişkisi %1 %99 Ülkemizde meslek hastalıkları oranı sadece % 1 görülmektedir.
8 MESLEK HASTALIKLARI DAĞILIMI yıl 2007 2008 2009 MH sayısı 1208 539 429 Kömür Madenciliği 996 328 201 Ecza ve Kimyevi Madde Sanayii 3 0 Kimyasal Ürün İmalatı 2 3 Tablodan da anlaşılacağı gibi tespit edilebilen meslek hastalıkları sektörel bazda en çok maden sanayindedir. Dolayısı ile iş kazalarında olduğu gibi meslek hastalıkları açısından da maden sektörü ciddi bir sorundur. Ancak tabloda, en fazla meslek hastalığı beklenen iş kolları olan kimyasal ürün sanayinde meslek hastalığı yok denecek kadar azdır. Bu da meslek hastalıkları açısından, istatiksel olarak ne derece güvenilmez verilerimizin olduğunun bir göstergesidir. Türkiye sanayi incelendiğinde hem ileri teknolojinin kullanıldığı sanayi kolları, hem de insan gücünün ağırlıklı olarak kullanıldığı sanayi kolları ülkemizde mevcuttur. Ayrıca kontrol dışı ya da merdiven altı tabir edilen üretim de görülmektedir. Dolayısı ile hem gelişmiş ülkelerle denk, hem de az gelişmiş ülkelerle kıyaslanabilecek üretim alanları mevcuttur. Dolayısı ile ülkemizde hem gelişmiş ülkelerdeki meslek hastalıkları ( daha çok mesleki kas iskelet sistemi hastalıkları, büro işi yapanlarda görülen meslek hastalıkları, ekranlı araç kullananlarda görülebilecek meslek hastalıkları gibi), hem de az gelişmiş ülkelerdeki meslek hastalıkları (pnömokonyozlar, kimyasal maddelerle meydana gelen meslek hastalıkları, kanserler gibi) görülmesi beklenmektedir. Yani aslında meslek hastalıkları açısından ülkemiz her hastalığın görülebileceği bir ülkedir. Ayrıca ülke gelişmişlik düzeyi arttıkça aslında tespit edilen genel meslek hastalığı sayısının artması, tespit edilemeyen meslek hastalığı sayısını da azalması beklenmelidir. Buna göre ülkemiz meslek hastalıkları açısından son derece kötü bir durumdadır. Son yıllarda çıkarılan iş sağlığı ve güvenliği kanun ve yönetmelikleriyle aslında meslek hastalıkları açısından son derece ileri adımlar atılmıştır. Ancak özellikle en büyük eksikler aslında başta hekimlerde ve çalışanlardadır. Hekimler meslek hastalıkları açısından, çalışanlar da iş yerlerindeki riskler ve bunların sonuçlarının farkındalığı açısından yetersizdirler. Burada da meslek hastalıkları ve iş sağlığı, güvenliği eğitimlerinin önemi tekrar öne çıkmaktadır. KAYNAKLAR: - MESLEK HASTALIKLARI REHBERİ: MEHMET BERK, Dr. BUHARA ÖNAL, Dr. RANA GÜVEN (ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (İSGGM) Kasım 2011 ANKARA - Dr. Rana GÜVEN ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (Dünyada ve ülkemizde meslek hastalıkları eğitim notları 2012) - SGK