MADENCİLİK, Cilt 45, Sayı 4, Sayfa 29-4, Aralık 26 Vol.45, No. 4, pp 29-4, December 26 Teknik Not / Technical Note KONUT SEKTÖRÜ İÇİN LİNYİT KÖMÜRÜ TÜKETİCİ FAZLASI Consumer Surplus of Lignite Coal Consumption in Housing Sector M.Alper DEMİRBUGAN (*) ÖZET Bu yazıa konut sektörü linyit kömürü tüketimi için oluşan tüketici fazlası araştırılmaktaır. Konut sektörüne oluşan tüketici fazlasının mutlak eğerce çok yüksek üzeye olmasına karşın fiyat eğişmeleri karşısına çok üşük uyarlılık göstermesi çalışmaa ortaya çıkan başlıca sonucu oluşturmaktaır. Anahtar sözcükler: Tüketici fazlası, talep fonksiyonu, fiyat esnekliği ABSTRACT In this paper, consumer surplus occure for lignite consumption in housing sector is investigate. Main fining arose in this stuy is that consumer surplus reache to a very high level in terms of absulute value while it was showe very low sensitivity to price changes. Keywors: Consumer surplus, eman function, price elasticity (*) Dr., MTA. Genel Müürlüğü, Ankara, aemirbugan@yahoo.com
1. GİRİŞ Sektörel ve sektörlerarası refah üzeylerinin belirlenmesini ve karşılaştırılmasını sağlayan tüketici fazlası (consumer surplus) kavramı, refah ekonomisinin (welfare economics) başlıca analiz araçlarınan birisiir. Tüketici fazlası, tüketicilerin bir malın herhangi bir miktarı için yapmaya razı olukları öeme ile gerçekte yaptıkları öeme arasınaki fark olarak tanımlanabilir (Colell v. 24). Bu çalışmaa tüketici fazlası kavramı önce, talep fonksiyonu ve fiyat esnekliği kavramlarıyla birlikte kuramsal açıan incelenmekte ve aha sonra, konut sektörüne linyit kömürü tüketimi için ortaya çıkan tüketici fazlası ampirik verilere ayalı olarak araştırılmaktaır. 2. TALE FONKSİYONU VE FİYAT ESNEKLİĞİ Tüm tüketicilerin belirli bir öneme satın almak isteikleri ve satın alma gücüne sahip olukları mal miktarı talep olarak alanırılır. Genel talep fonksiyonu aşağıaki biçime gösterilebilir. Q = f (, M, s, c, T) (1) Bu bağıntı, tüketicilerin belirli bir öneme satın almak isteiği mal miktarının, malın fiyatına ( ), tüketicilerin parasal gelirine (M), ikame ve tamamlayıcı malların fiyatlarına (s, c), tüketicilerin zaman içine zevk ve bekleyişlerineki eğişime (T) bağlı oluğunu ve olayısıyla a söz konusu eğişkenleren bir ya a birkaç tanesi eğişince, satın alınmak istenen mal miktarının a eğişeceğini ifae eer. Talep eilen mal miktarı (Q), iğer eğişkenler sabitken (ceteris paribus), ve c ile ters yöne, M ve s, ile aynı yöne eğişir. Bir malın piyasa talebini o malın fiyatı ile ilişkileniren bağıntıya ise piyasa talep fonksiyonu enir. Q = a b a > (2) Talep fonksiyonu, tüketicilerin belirli bir öneme talep ettikleri mal miktarının, ceteris paribus, malın fiyatıyla ters yönlü olarak eğiştiğini göstermekteir. Q = f() ir. Fonksiyonaki a parametresi, fiyat sıfır oluğuna (=), tüm tüketicilerin talep ettikleri mal miktarını tanımlar. Fiyattaki ve talepteki eğişmeyi ilişkileniren ΔQ /Δ= - b parametresinin önüneki eksi işareti ise piyasa talep eğrisinin negatif eğimli oluğunu gösterir. Talep eilen miktar ile fiyat arasınaki ters yönlü ilişki, talep eilen miktarın fiyatın bir fonksiyonu olması - Q = f() biçimi yerine fiyatın talep eilen miktarın fonksiyonu olması =f(q ) biçimine e ifae eilebilir. Ters talep fonksiyonu, talep fonksiyonunun için çözülmüş biçiminen ibarettir (Ünsal, 1997). a 1 = ( ) ( ) Q (3) b b ir. Bir malan talep eilen miktarın, o malın fiyatınaki eğişmelere olan uyarlılığına talebin fiyat esnekliği enir. Talebin fiyat esnekliği, tüketicinin bir malan talep ettiği miktaraki yüze eğişmenin o malın fiyatınaki yüze eğişmeye oranına eşittir. ΔQ e = Δ ür. ΔQ Q = Δ ΔQ = Δ Q (4) Bir malan talep eilen miktarın o malın fiyatınan aha yüksek orana eğişmesi haline talebin fiyat esnekliği bir en büyük (e > 1) olur. Bu urum esnek talep olarak alanırılır. Tersine, bir malan talep eilen miktarı o malın fiyatınan aha üşük orana eğiştiğine talebin fiyat esnekliği bir en küçüktür (e < 1) ve bu urum esnek olmayan talep iye nitelenirilir. Bir malan talep eilen miktarın, o malın fiyatıyla aynı orana eğişmesi urumuna talebin fiyat esnekliği bir e eşittir (e = 1) ve birim esnek talep olarak alanırılır (Ünsal, 1997). Talebin fiyat esnekliğine ilişkin iki uç urumu, tam esnek olmayan talep ve tam esnek talep oluşturur. Tam esnek olmayan talep urumuna, bir malan talep eilen miktar o malın fiyatına hiç uyarlılık göstermez. e = ır. Tam esnek talep urumuna ise bir malan talep eilen miktar, o malın fiyatına sonsuz uyarlılık gösterir e = ur (Ünsal, 1997). Negatif eğimli oğrusal bir talep eğrisi üzerineki her noktaa esneklik farklıır (Şekil 1). Bu urum, eğimin sabit bir büyüklük olmasına karşın, esnekliğin eğişken bir büyüklük olmasınan kaynaklanmaktaır. Başka bir
ifaeyle, esneklik iki eğişkene meyana gelen yüze eğişmeler arasınaki oranken eğim, iki eğişkene meyana gelen mutlak eğişmeler arasınaki oranır. Doğrusal bir talep eğrisinin eğimi ikey eksene yer alan eğişken olan fiyattaki eğişmenin (Δ), yatay eksene yer alan eğişken olan talep eilen miktaraki eğişmeye (ΔQ ) oranına eşittir (Δ/ ΔQ ). Bu oran (4) no lu esneklik formülüneki ilk terimin (ΔQ / Δ) tersinen başka bir şey eğilir. Dolayısıyla (4) no lu esneklik formülü, talep eğrisinin ters eğimi ile / Q oranının çarpımı biçimine ifae eilebilir. e = ΔQ Δ Q (5) karşılık tüketicinin belirli miktara X malınan ele ettiği yarar, tüketicinin o miktara X malını satın almak için öemeye razı oluğu para miktarına eşittir. Bu açıan bakılığına tüketici fazlası, tüketicilerin belirli miktaraki mal için öemeye razı olukları para miktarı ile fiilen öeiği para miktarı arasınaki fark olarak tanımlanabilir (Ünsal, 1997). Tüketici fazlası kavramı grafiksel olarak Şekil 2 e ki gibi gösterilebilir. Talep fonksiyonu, = f(q), fiyat, ( 1 ) ve bu fiyattan talep eilen miktar, (Q 1 ) oluğuna OABC alanı tüketicilere fiilen öenen miktara, OEBA alanı ise tüketiciler için oluşan faya, ya a başka bir ifaeyle tüketicilerin öemeye razı olukları para miktarına karşı gelmekteir. Tüketici fazlası (TF) ise ECB alanı olup, TF = OEBA OABC ir. Bu ifaeen anlaşılacağı üzere (ΔQ /Δ) terimi talep eğrisi boyunca sabit kalırken (/ Q ) terimi ve Q nin alacağı eğerlere bağlı olarak eğişmekteir. Talep eğrisinin yatay ve ikey eksenleri kestiği C ve A noktalarına esneklik sırasıyla sıfır ve sonsuzur. Talep eğrisinin tam orta noktasına ise bir e eşittir ( Şekil 1). E =f(q) C ( 1 ) B A e= e>1 A (Q1) F Q B Şekil 1. Doğrusal talep üzerine esnekliğin eğişimi 3.TÜKETİCİ FAZLASI e=1 e<1 e= Tüketicilerin belirli miktara malan ele ettiği yarar ile o malın tüketicilere olan maliyeti arasınaki fark tüketici fazlasını oluşturur. Belirli miktara X malının tüketiciye maliyeti, tüketicinin o miktaraki X malını satın almak için öeiği para miktarına, yani, X malının fiyatı ile satın alınan X malı miktarının çarpımına eşittir. Buna C Q Şekil 2. Tüketici fazlası Tüketici fazlası aşağıaki gibi hesaplanabilir. Q 1 TF = f(q) Q 1 Q 1 (6) X malının fiyatı eğiştiğine, tanım gereği, tüketici fazlası a eğişir. Şekil 3 e görülüğü üzere TF oğrusal talep fonksiyonu veri iken, X malının fiyatı 1 iken Q 1 birim X malı satın alan tüketicilerin ele ettiği tüketici fazlası 1 BT alanına eşittir. X malının fiyatı, arzın azalması gibi herhangi bir neenle 2 ye yükseliğine ise Q 2 miktarına X malı satın alan tüketicilerin ele ettiği tüketici fazlası 2 TC alanına eşittir. X malının fiyatının 1 en 2 ye yükselmesi
sonucu tüketici fazlası 1 2 CB kaar azalmıştır. Bu azalma iki kısıman oluşur. Bunlaran birincisi b= 1 DC 2 ikörtgeniir ve tüketicilerin X malının fiyatının yükselmesi sonucuna önceki kaar X malını(q 2 birim) aha çok harcama ile almak suretiyle katlanıkları zararı gösterir. İkinci kısım ise a= DBC üçgeniir ve X malının fiyatının yükselmesi sonucu, öncekinen Q 1 Q 2 birim aha az X malı satın alan tüketicilerin aha az X malı tüketimiyle uğraıkları yarar kaybını gösterir (Ünsal, 1997). 2 1 T b D a C B Çizelge 1. 1987-22 Dönemine Konut Sektörüne Linyit Kömürü Talebine İlişkin veriler. Yıl Tüketim (*1O 6 ton) Reel kömür fiyatı (YTL/to n) GSMH (1987 fiyatlarıyla, 1 YTL) Reel oğal gaz fiyatı (YTL/ton) Fiyat İneksi (1987= 1) 1987 1,32,34 7519,315 1 1988 9,16,26 7618,184 171 1989 9,7,33 77347,113 28 199 7,24,37 84592,131 426 1991 7,5,38 84887,154 661 1992 7,72,45 9323,173 172 1993 7,9,42 97677,17 1698 1994 6,27,4 91733,165 3747 1995 6,4,38 9928,138 6969 1996 6,36,43 168,139 1225 1997 6,73,42 114874,162 2229 1998 5,72,39 11933,148 3829 1999 4,9,39 11233,161 5864 2 4,92,36 119144,183 888 21 2,58,36 17783,27 1435 22 3,24,37 116338,225 2155 Kaynak: Tüketim, oğal gaz ve kömür satış fiyatı na ilişkin veriler Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi(23) en, GSMH ve Fiyat İneksi, DİE(24) en einilmiştir. Q 2 Q 1 Şekil 3. Tüketici fazlasının eğişmesi 4. 1987 22 DÖNEMİNDE KONUT SEKTÖRÜ İÇİN LİNYİT KÖMÜRÜ TÜKETİCİ FAZLASININ BELİRLENMESİ Türkiye konut sektörü için linyit kömürü tüketici fazlası 1987-22 önemine ilişkin verilere ayanılarak belirlenmiştir. Bunun için önce konut sektörüne linyit kömürü piyasa talep fonksiyonu belirlenmiş, aha sonra tüketici fazlası kuramı na ayalı olarak tüketici fazlası hesaplanmıştır. Talep fonksiyonu geliştirilirken yıllık linyit kömürü talep miktarı(q), bağımlı eğişken, reel linyit kömürü fiyatı( k ), ikame ürün oğal gazın reel fiyatı( ), reel Gayrı Safi Milli Hasıla(GSMH) ve zaman (T), bağımsız eğişken olarak alınmıştır. Talep fonksiyonuna ilişkin katsayılar oğrusal regresyon analizi yöntemiyle tahmin eilmiştir. Analize kullanılan veriler ve regresyon analizi sonuçları Çizege 1 ve 2 e verilmiştir. Bağımlı eğişkenlere ilişkin katsayıların işaretleri talep fonksiyonuna ilişkin kuramsal bekleyişle uyumluur. Katsayılara ilişkin t eğerleri e %95 F Q Çizelge 2. Doğrusal Regresyon Analizi Sonuçları Değişken Katsayı Stanart sapma t istatistiği 17,666 7355,162 2,3122 k -,86797 2,3713-4,2742 GSMH 85, 34577 32,323 2,6645 T -68721,8 11639,5-5,925 C 4161736 279585 4,6984 R 2,93 güvenilirlik üzeyine ve 11 serbestlik erecesineki t eğerini (2.2) aşmaktaır. Linyit kömürü kısmi fiyat katsayısı (-,867), iğer bağımsız eğişkenler sabit kalırken kömür satış fiyatınaki birim eğişmenin kömür talebine yaratacağı eğişim miktarını göstermekteir. Dolayısıyla bu katsayı aynı zamana, miktar- fiyat ilişkisini yansıtan negatif eğimli piyasa talep eğrisinin eğimini oluşturmaktaır. iyasa talep fonksiyonu aşağıaki gibi belirlenebilir. Q= a b oluğuna göre,
Q = a,867 Buraa; Q = ortalama olarak talep eilen miktar (ton/yıl) = ortalama fiyat ( YTL/ ton) ır. 1987 22 önemi için ortalama olarak talep eilen kömür miktarı( Q ), 6,62 * 1 6 ton, ortalama reel kömür satış fiyatı ( ) ise,,38 YTL oluğunan ; 6,62 * 1 6 = a,867(,38) a = 6,62 * 1 6 bulunur. iyasa talep fonksiyonu; Q = 6,62 * 1 6 -,867 (7) ir. (7) no lu enklem için çözülüğüne fiyatı miktarın bir fonksiyonu biçimine ifae een ters talep fonksiyonu; = 76,35 * 1 6 11,53 Q (8) ir. (8) no lu talep fonksiyonuna ayanılarak konut sektörü linyit kömürü tüketici fazlası aşağıaki gibi hesaplanabilir. 1987-22 önemine reel kömür satış fiyatları,27 YTL ( 1 ),46 ( 2 ) aralığına eğişmekteir. Tahmin eilen talep fonksiyonuna bu fiyatlara karşı gelen miktarlar ise, sırasıyla, 6,628 * 1 6 ton (Q 1 ) ve 6,1928 * 1 6 ton(q 2 ) ir. 1 =,27 YTL için tüketici fazlası; Q1 TF 1 = f(q)q - 1 Q 1 6,628 TF 1 = (76,35 11,53 Q) Q,178 *1 6 6, 628 TF 1 = 76,35Q (11,53/2)Q 2 -,178* 1 6 TF 1 = 252,61136 *1 6 YTL TF 1 = 252 611 36 YTL ir. 2 =,46 YTL için tüketici fazlası ise; Q2 TF 2 = f(q)q 2 Q 2 6,61928 TF 2 = (76,35 11,53 Q) Q,34*1 6 6,61928 TF 2 = 76,35Q (11.53.2)Q 2 -,34*1 6 TF 2 = 251,424 *1 6 YTL TF 2 = 251 424 YTL ir. Kömür satış fiyatının.27 YTL en.46 YTL ye yükselmesiyle tüketici fazlasına oluşan azalma; ΔTF = 252 611 36 YTL 251 424 YTL ΔTF = 118 46 YTL. ir. Tüketici fazlasınaki azalmanın ihmal eilebilir üzeye oluşu, talebin fiyat esnekliğinin(e), başka bir ifaeyle talebin linyit kömürü satış fiyatına olan uyarlılığının çok üşük olmasınan kaynaklanmaktaır. İncelenen uruma fiyat esnekliği e= noktasına çok yakın eğereir. Yani, tam esnek olmayan talep urumu söz konusuur. e = ΔQ Δ Q 5. SONUÇ =,867,38 6,6*1 6 ır Konut sektörüne linyit kömürü tüketici fazlası reel fiyatlarla.27 YTL/ton kömür satış fiyatı için 253 milyon YTL. gibi çok yüksek bir üzeye ulaşmaktaır. Buna karşın kömür satış fiyatınaki eğişmeler karşısına toplam tüketici fazlasınaki eğişim çok üşüktür. Bu urum kömür talebi fiyat esnekliğinin çok üşük oluşunan, başka bir ifaeyle talebin fiyat eğişimine karşı uyarsız oluşunan kaynaklanmaktaır.
KAYNAKLAR Colell, A., Whinson, M. Ve Gren, J.R., 24, Microeconomic Theory, Oxfor University ress, Oxfor, New York. Devlet İstatistik Enstitüsü(DİE), 24, Temel Ekonomik Göstergeler, Ankara. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, 24, Enerji İstatistikleri, Ankara. Ünsal, E., 1997, Mikroiktisaa Giriş, Kutsan Ofset, Ankara.