ANONIM ŞIRKETTE PAY VE PAY SAHIPLIĞI Prof. Dr. Şaban KAYIHAN 28.04.2015
VIII. Anonim Şirkette Pay ve Pay Sahipliği A. Pay Kavramı ve Türleri 1. Genel Olarak Anonim şirkette sermaye belirli ve paylara bölünmüştür (TTK.m.329). Paylar ortak sayısı ile sınırlı olmayıp, bir ortağın birden fazla payı olabileceği gibi, bir payın birden fazla sahibi de bulunabilir. Pay şirketin kuruluşunda ya da sermaye artırımında tescil ile oluşur. Oluşan payları sonradan hukuki yollardan edinen kişiler de pay sahibi sıfatını kazanır. Kıymetli evrak niteliğindeki pay senetlerine bağlanması paya bağlı haklarda ve borçlarda herhangi bir değişikliğe yol açmaz. Ancak senedine bağlanmış payların tedavül kabiliyeti artar. Senede bağlanmamış paylar da her türlü hukuki işleme konu olabilir, devredilebilir hacze konu olabilir. Her pay bağımsız olup sahibine pay sahipliği hakları sağladığı gibi borçlar da yükler. Bu nedenle pay sahibinin anonim şirketteki hak ve borçları sahip olduğu paya orantılı olarak belirlenir. Bununla birlikte payın sağladığı haklar bir bütün olup bölünemez. Bazı pay sahipliği haklarının şirkete karşı kullanılmasında, bir paya sahip olmak yeterlidir. Bundan ötürü genel kurula katılma, konuşma, iptal davası açma gibi haklarda etki aynıdır. Ancak anonim şirketlerde sermaye kadar söz sahibi olma ilkesi gereğince, pay sahibinin oy, kar payı, rüçhan hakkı, tasfiye sonucuna katılma, hazırlık dönemi faizi gibi mali ve idari haklarda sahip olunan payların tutarı göz önüne alınır.
Şirket esas sözleşmesinde, şirketin sermayesi ile her payın itibari (nominal) değeri, bunların ödenmesinin şekil ve şartları (TTK.m. 339/2, c), pay senetlerinin nama veya hamile yazılı olacakları, belirli paylara tanınan imtiyaz ve pay sınırlamaları (TTK.m. 339/2 d), pay sahiplerin taahhüt ettiği sermaye paylarının türleri ve miktarı (TTK. m.339/j) yazılmak zorundadır Her payın bir itibari değerinin olması zorunludur. İtibari değer, pay sahipliği haklarının hesaplanıp kullanılmasında önemli bir işlev icra eder. Bundan dolayı TTK. itibari değeri olmayan payı kabul etmemiştir. TTK m. 476 ya göre, her payın itibarî değeri en az bir kuruş olup, bu değer ancak birer kuruş ve katları olarak yükseltilebilir. Anılan itibarî değer Bakanlar Kurulu tarafından yüz katına kadar artırılabilir. Zora giren şirketin finansal durumunun iyileştirilmesi amacıyla payın itibarî değeri bir kuruştan fazla olduğu takdirde bir kuruşa kadar indirilebilir. Genel kurul, sermaye tutarı aynı kalmak şartıyla, esas sözleşmeyi değiştirmek suretiyle, payları, asgarî itibarî değer hükmüne uyarak, itibarî değerleri daha küçük olan paylara bölmek veya payları itibarî değerleri daha yüksek olan paylar hâlinde birleştirmek yetkisini haizdir. Şu kadar ki, payların birleştirilebilmesi için her pay sahibinin bu işleme onay vermesi gerekir (TTK m. 477/2). Pay şirkete karşı bölünemez. Bir payın birden fazla sahibi bulunduğu takdirde, bunlar şirkete karşı haklarını ancak ortak bir temsilci aracılığıyla kullanabilirler. Böyle bir temsilci atamadıkları takdirde, şirketçe söz konusu payın maliklerinden birine yapılacak tebligatın tümü hakkında geçerli olacağı hükme bağlanmıştır (TTK m. 477/1).
2. Pay Türleri a. Adi Pay İmtiyazlı Pay Kural olarak aynı itibari değere sahip olmak kaydıyla her pay sahibine birbirine göre eşit haklar sağlar. Anılan payların sahipleri, pay sahipliği haklarından eşit olarak faydalanırlar. Bu nedenle sözü edilen bu paylara adi pay adı verilir. Öte yandan ilk esas sözleşme ile veya esas sözleşme değiştirilerek bazı paylara imtiyaz (ayırcaşık) tanınabilir. İmtiyaz; kâr payı, tasfiye payı, rüçhan ve oy hakkı gibi haklarda, paya tanınan üstün bir hak veya kanunda öngörülmemiş yeni bir pay sahipliği hakkıdır (TTK. m. 478). İmtiyaz kişiye değil paya tanınabilir. Bunun tek istisnası TTK m. 360 ile öngörülen ve belli kişilere tanınabilen yönetim kurulunda temsil edilme hakkındaki imtiyazdır (TTK. m. 478/3). Düzenlemedeki üstün bir hak ifadesi, imtiyazlı payların adi faylara göre daha fazla pay sahipliği hakları sağladığını belirtmektedir. Ayrıca belirtmek gerekir ki, kanunda öngörülmemiş yeni bir pay sahipliği hakkının bütün paylara sağlanması, onları imtiyazlı pay haline getirecektir. Şu halde bu gibi ayrıcalıklı paylara imtiyazlı paylar adı verilmektedir.
b. Bedelli Pay Bedelsiz (Gratis) Pay Esas sermaye artırımlarında, artırılan sermaye kar, yedek akçeler veya yeniden değerleme fonu gibi şirket içi kaynaklardan karşılanıyor ise, artırılan kısım karşılığı çıkarılan paylar için ortakların herhangi bir bedel ödemesi gündeme gelmez. Sadece mevcut ortaklara bu şekilde verilen paylara bedelsiz (gratis) paylar adı verilir. Bununla birlikte, dış kaynaklardan sermaye artırımı yoluna gidiliyorsa, çıkarılacak yeni paylardan almak isteyen mevcut ortakların mevcut ortakların rüçhan hakkı vardır- ve üçüncü kişilerin, aldıkları payların bedellerini şirkete tediye etmeleri gerekir. İşte bu sınıf paylara da bedelli pay adı verilir.
B. Pay Sahibinin Borçları ve Hakları Payın veya pay senedinin sahibi olan gerçek ve tüzel kişiye pay sahibi denilir. Anonim şirketler de kendi paylarının sahibi olabilir. Ancak bu hususun gerçekleşmesi Kanunda belirlenen sınır ve şartlarda mümkündür. Anonim şirkette pay sahibi olmak, payın verdiği haklardan yararlanmayı, yüklediği borçlara ise muhatap olma sonucunu doğurur. 1. Pay Sahibinin Borçları a. Pay Bedelini İfa Borcu ve İfa Etmemenin Sonuçları Kanunda öngörülen istisnalar dışında, esas sözleşmeyle pay sahibine, pay bedelini veya payın itibarî değerini aşan primi ifa dışında herhangi bir borç yükletilemez (TTK. m. 480). Bir başka deyişle, kural olarak pay sahibinin taahhüt ettiği sermayeyi ödemekten başka bir borcu yoktur. Buna tek borç ilkesi adı verilir. Pay sahibi, şirketin borçlarından sorumlu olmadığı gibi, istemediği takdirde, sermaye artırımına katılmaya, yeni pay alma hakkını kullanmaya dahi zorlanamaz.
b. İkincil (Tali) Mükellefiyetler Pay devirlerinin şirketin onayına bağlı olduğu hâllerde, esas sözleşmeyle pay sahiplerine sermaye taahhüdünden doğan borçtan başka, belli zamanlarda tekrarlanan ve konusu para olmayan edimleri yerine getirmek yükümlülüğü de yüklenebilir. Bu ikincil yükümlülüklerin nitelik ve kapsamları pay senetlerinin veya ilmühaberlerin arkasına yazılabilir (TTK. m. 480). İkincil yükümlülükler hakkında, esas sözleşmede, sözleşme cezası da öngörülebilir (TTK. m. 481/2). Ancak tali mükellefiyetlere aykırılık nedeni ile pay sahibinin iskatı gündeme gelmez. c. Haksız Alınan Kar Payını Geri Ödeme Borcu Haksız yere ve kötüniyetle kâr payı veya hazırlık dönemi faizi alan pay sahipleri, bunları geri vermekle yükümlüdür. Yönetim kurulu üyelerinin kazanç payları hakkında da aynı hüküm uygulanır. Geri alma hakkı, paranın alındığı tarihten itibaren beş yıl geçmekle zamanaşımına uğrar (TTK. m. 512).
2. Pay Sahibinin Hakları Pay sahipliği hakları mali ve yönetime ilişkin olmak üzere iki gruba ayrılarak incelenmektedir. Yönetime ilişkin haklar pay sahibinin şirket yönetimine katılmasına, yönetimde etkili olmasına imkan sağlayan haklardır. Bu haklar, genel kurula katılma, oy kullanma, bilgi alma ve inceleme, denetleme, özel denetim isteme, iptal davası açma hakkından oluşur. Mali haklar, şirketin pay sahiplerine sunduğu mali nitelikteki hakları içerir. Bunlar kar payı, rüçhan hakkı, tasfiye payı, hazırlık dönemi faizi gibi haklardır.
a. Yönetime İlişkin Hakları aa. Genel Kurula Katılma Hakkı Her pay sahibi için genel kurula katılma payın sayısına veya miktarına bağlı olmayan birseysel bir haktır. İlke olarak her pay sahibine genel kurulda bir oy hakkı verir ve sadece bir paya sahip olan ortak da genel kurula katılma hakkına sahiptir ve bu hak engellenemez. Pay sahipleri genel kurula katılma hakları dairesinde örneğin görüşmelere katılabilir, konuşma yapabilir, görüşlerini söyleyebilir, yönetim kadrolarına aday olabilir, yöneticilere şirket işlerine yönelik sorular sorabilir.
bb. Oy Hakkı Genel kurula katılma hakkının uzantısı olan oy hakkı ortağın sahip olduğu en önemli gücüdür. Oyun gücü payın miktarı il doğru orantılı olup, bir ortağın şirkette ne kadar payı var ise o kadar da oy hakkı var demektir. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, her pay sahibi sadece bir paya sahip olsa da en az bir oy hakkını haizdir. Şu kadar ki, birden fazla paya sahip olanlara tanınacak oy sayısı esas sözleşmeyle sınırlandırılabilir (TTK. m.434/2). Oy hakkı, payın, kanunen veya esas sözleşmeyle belirlenmiş bulunan en az miktarının ödenmesiyle doğar (TTK. m.435). Pay sahiplerinin bazı hallerde oy hakkından yoksun olacağı düzenlenmiştir. Bu hallerde pay sahipleri oy kullanamazlar Pay sahibi kendisi, eşi, alt ve üstsoyu veya bunların ortağı oldukları şahıs şirketleri ya da hâkimiyetleri altındaki sermaye şirketleri ile şirket arasındaki kişisel nitelikte bir işe veya işleme veya herhangi bir yargı kurumu ya da hakemdeki davaya ilişkin olan müzakerelerde oy kullanamaz (TTK. m.435/1). Şirket yönetim kurulu üyeleriyle yönetimde görevli imza yetkisini haiz kişiler, yönetim kurulu üyelerinin ibra edilmelerine ilişkin kararlarda kendilerine ait paylardan doğan oy haklarını kullanamaz (TTK. m.435/2). Oy hakkının kullanılmasına ilişkin sınırlamaları dolanmak veya herhangi bir şekilde etkisiz bırakmak amacıyla, payların veya pay senetlerinin devri ya da pay senetlerinin başkasına verilmesi geçersizdir (TTK. m.433/1).
cc. Bilgi Alma İnceleme ve Denetleme Hakkı dd. Çıkma Hakkı Yeni düzenleme ile pay sahipleri için öngörülen bir hak da şirketten çıkma hakkıdır. Buna göre birleşme durumunda ve şirketteki hakimiyetin kötüye kullanılması durumunda ortak şirketten çıkma hakkını da haizdir (karş. TTK.m.141; m.202/2). ee. Sorumluluk Davası Açma Hakkı Ayni sermayenin veya devralınacak işletme ile ayınların değerlemesinde emsaline oranla yüksek fiyat biçenler, işletme ve aynın niteliğini veya durumunu farklı gösterenler ya da başka bir şekilde yolsuzluk yapanlar, bundan doğan zarardan sorumlu tutulmuşlardır (TTK. m.551/2). Alınacak muhtemel tazminatın şirkete ödenmesi koşulu ile pay sahiplerine yönetim kurulu üyelerine karşı sorumluluk davası açma hakkı tanınmıştır.
b. Pay Sahibinin Mali Hakları aa. Kar Payı Hakkı Anonim şirkette her pay sahibinin, kanun ve esas sözleşme hükümlerine göre pay sahibine dağıtılması kararlaştırılmış net dönem karına, payı oranında katılma hakkı olduğu öngörülmüştür (TTK m.507). Esas sözleşmede aksine bir hüküm yoksa, kar pay sahibinin sermaye payı için şirkete yaptığı ödemelerle orantılı olarak hesap edilir. Yıllık kar, yıllık bilançoya göre belirlenir (TTK. m.508). Şirketin kar payı dağıtabilmesi için net dönem karı elde etmesi veya tasarruf edebileceği serbest yedek akçelerinin bulunması gerekir (TTK. m.509/2). bb. Tasfiye Bakiyesi Hakkı Şirketin sona ermesi hâlinde her pay sahibi, esas sözleşmede sona eren şirketin mal varlığının kullanılmasına ilişkin, başka bir hüküm bulunmadığı takdirde, tasfiye sonucunda kalan tutara payı oranında katılır (TTK. m. 507/1). Bu hakka tasfiye payı alma hakkı denilir. Bu hakkın kullanılabilmesi için şirketin sona erip tasfiye işlemlerini tamamladıktan sonra geriye pay sahiplerine dağıtımı yapılabilecek bir mevcudun kalması şarttır.
cc. Hazırlık Dönemi Faizi Anonim şirkette kural olarak sermaye karşılığı için pay sahiplerine faiz ödenmez. (TTK. m. 509/1). Ancak İşletmenin tam bir şekilde faaliyete başlamasına kadar geçecek hazırlık dönemi için paysahiplerine, Türkiye Muhasebe Standartlarına uygun olmak koşuluyla özellikli varlık niteliğindeki yatırımların maliyetine yüklenmek üzere, belirli bir faiz ödenmesi esas sözleşmede öngörülebilir ve bu dönemle sınırlı olmak üzere, faiz ödemelerinin en geç ne zamana kadar süreceği belirtilir TTK. m. 510/1). İşletme yeni paylar çıkarılarak genişletilecek olursa, sermayenin artırılmasına dair olan kararda, yeni paysahiplerine, özellikli varlık niteliğindeki yatırımların maliyetine yüklenmek üzere, belirli bir süreyle en geç yeni yatırımın işletmeye alındığı güne kadar faiz ödenmesi kabul olunabilir (TTK. m. 510/2).
dd. Rüçhan Hakkı Dış kaynaklardan gerçekleştirilen esas sermaye artırımı konusunda bahsettiğimiz gibi rüçhan hakkı, pay sahibinin an pay oranının koruyabilmesini sağlamak amacıyla kabul edilmiş bir pay sahipliği hakkıdır. Kanun anonim şirketin menfaatleri, sosyal düşünceler ve gereklilikler haklı gösterdiğinde, eşit işlem ilkesine uyularak pay sahibinin rüçhan hakkının sınırlandırılmasına izin vermiştir.hakkın kaldırılması veya sınırlandırılabilmesi için esas sermayenin %60 nın böyle bir öneriye olumlu oy vermesi zorunludur. Bu yeter sayının esas sözleşme hükmü ile azaltılmasına izin verilmemiştir. Rüçhan hakkının genel kurulun esas sermaye artırımı kararında kaldırılabilmesi için haklı bir sebep bulunmalıdır. Maddede sayılan haklı sebepler örnek niteliğindedir. Bu nedenle haklı nedenler olarak halka arz, işletmelerin, iştiraklerin devralınması, işçilerin şirkete ortak olması sayılmıştır. Hakkın sınırlandırılması ve ya kaldırılması ile hiç kimsenin haklı görülmeyecek şekilde yararlandırılamayacağı veya kayba uğratılmaması sağlanmalıdır. Nama yazılı payların devrini sınırlandıran bağlam hükmü, rüçhan hakkının kullanılmasına engel değildir. ee. Birleşme, Nev i Değiştirme ve Bölünmelerde Ayrılma Akçesini Talep Hakkı ve Denkleştirme Talebi Davası Pay sahibinin birleşme, nev i değiştirme ve bölünme işlemlerinde olumsuz oy kullanmaları durumunda, payının güncel gerçek değerinin kendisine ödenmesi suretiyle şirketten ayrılmasına imkan verilmiştir..
3. Azınlık (Azlık) Hakları a. Genel Olarak Daha önce de ifade etmiş olduğumuz üzere anonim ortaklıklarda kural olarak çoğunluk sistemi uygulanır. Bununla birlikte, çoğunluk karşısında azınlığı kayıtsız şartsız çoğunluk kararlarına tabi tutmak kimi zaman tahammül edilmez sonuçların doğmasına yol açabilir. Bundan dolayı, modern hukuk sitemine sahip olan hemen bütün kanun koyucular, özellikle önemli saydıkları konularda, sermayenin belirli bir oranını temsil eden azlığa karar alınmasına engel olma, hatta bazen olumlu bir şekilde harekete geçerek, çoğunluğun rızasının tersine ve çoğunluğuna rağmen, anonim şirket adına bazı işlemlerde bulunmak hak ve yetkisini tanımışlardır.
Burada sözü edilecek olan azınlık hakları, bireysel pay sahibinin değil, sermayenin belirli bir oranı temsil eden azınlık grubuna tanınan haklar olacaktır. Bu bağlamda azınlık için aranan oy yüzdesine tek bir kimse bulunuyorsa bu kişi de azınlık haklarından istifade edecektir. Bu haklar anonim ortaklıkları çıkar çatışmalarında çoğunlukla azınlık arasında denge sağlamak için azınlık lehine kabul edilmiştir. Kapalı tip anonim şirketlerde esas sermayeyi temsil eden payların 1/10 (%10) nu, halka açık anonim şirketlerde ise esas sermayeyi temsil eden payların 1/20 (%20) sini temsil eden ortak veya ırtaklar azınlık olarak nitelendirilir. Esas sözleşmeyle, çağrı hakkı daha az sayıda paya sahip pay sahiplerine tanınabilir (TTK. m.411/1, c.son). Azınlığın sahip olduğu bu hakları, genel kurulda bir karar tasarısı lehine salt çoğunluk sağlanmasına karşın azınlığın aleyhte oy vererek karar alınmasına engel olan olumsuz azınlık hakları ve çoğunluk iradesine üstün gelerek, bu iradeye aykırı olsa bile, ortaklık görüşü ve iradesi olarak azınlık iradesinin belirmesi sonucunu doğuran olumlu azınlık hakları şeklinde ikiye ayırarak inceleyebiliriz.
b. Türleri aa. Olumsuz Azınlık Hakları aaa. Ağırlaştırılmış Çoğunluk Hâlleri GK da karar alınabilmesi için, toplantı yeter sayısının sağlandığı durumda kural olarak salt yani mutlak çoğunluk yeterlidir (karş. TTK. m.421). Bununla birlikte, kanun koyucular önemli gördükleri bazı hususlarda kararın niteliğine ve önemine göre, derecesi değişen ağırlaştırılmış çoğunluk aramışlardır. Örneğin ortaklığın vatandaşlığının değiştirilmesi veya pay sahiplerinin taahhütlerinin artırılması konusundaki kararlar için oybirliği, yani tüm pay sahiplerinin o yönde ittifakla olumlu oy kullanmaları gerekmektedir. bbb. Sulh ve İbrayı Engelleme TTK. m.559 hükmüne göre kurucuların, yönetim kurulu üyelerinin, denetçilerin, şirketin kuruluşundan ve sermaye artırımından doğan sorumlulukları, şirketin tescili tarihinden itibaren dört yıl geçmedikçe sulh ve ibra yoluyla kaldırılamaz. Bu sürenin geçmesinden sonra da sulh ve ibra ancak genel kurulun onayıyla geçerlilik kazanır. Bununla beraber, esas sermayenin onda birini, halka açık şirketlerde yirmide birini temsil eden pay sahipleri sulh ve ibranın onaylanmasına karşı iseler, sulh ve ibra genel kurulca onaylanmaz. Görüldüğü üzere azınlık niteliğindeki ortak/ortaklar hükümde sözü edilen kişilerin sözü edilen hususlardan aklanmasına muhalefet edebilirler.
bb. Olumlu Azınlık Hakları aaa. Genel Kurulu Toplantıya Çağırma veya Gündeme Madde Eklenmesini Talep Hakkı Azınlık niteliğindeki pay sahipleri, yazılı olarak gerektirici sebepleri ve gündemi belirterek, genel kurulu toplantıya çağırmasını veya genel kurul zaten toplanacak ise, karara bağlanmasını istedikleri konuları gündeme koymasını isteyebilirler (TTK. m.411/1). bbb. Özel Revizör (Özel Denetçi) Atanmasını İsteme Özel revizyon konumuzda da sözünü etmiş olduğumuz üzere ortaklarca yapılan özel revizör atanması talebi genel kurulca reddedilmesi hâlinde azınlık niteliğindeki pay sahipleri veya paylarının itibarî değeri toplamı en az birmilyon Türk Lirası olan pay sahipleri üç ay içinde şirket merkezinin bulunduğu yer asliye ticaret mahkemesinden özel revizör (özel denetçi) atamasını isteyebilirler. (TTK. m.439). ccc. Bilanço Görüşmelerini Erteleme Türk Ticaret Kanunu m.420 tarafından öngörülen bu azınlık hakkına göre; finansal tabloların müzakeresi ve buna bağlı konular, azınlık niteliğindeki ortak/ortaklarca, genel kurulun bir karar almasına gerek olmaksızın, toplantı başkanının kararıyla bir ay sonraya bırakılır. Erteleme, 414 üncü maddenin birinci fıkrasında yazılı olduğu şekilde pay sahiplerine ilanla bildirilir ve internet sitesinde yayımlanır. İzleyen toplantı için genel kurul, kanunda öngörülen usule uyularak toplantıya çağrılır. Azınlığın istemiyle bir defa ertelendikten sonra finansal tabloların müzakeresinin tekrar geri bırakılmasının istenebilmesi, finansal tabloların itiraza uğrayan ve tutanağa geçmiş bulunan noktaları hakkında, ilgililer tarafından, dürüst hesap verme ölçüsü ilkeleri uyarınca cevap verilmemiş olması şartı aranmıştır (TTK. m.420/2).
dd. Hesap Denetçisinin Görevden Alınması ve Yeni Hesap Denetçisi Atanması Davası Açma Görevden alma ve yeni denetçi atama davası, denetçinin seçiminin Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinde ilanından itibaren üç hafta içinde açılır. Azlığın bu davayı açabilmesi için, denetçinin seçimine genel kurulda karşı oy vermiş, karşı oyunu tutanağa geçirtmiş ve seçimin yapıldığı genel kurul toplantısı tarihinden itibaren geriye doğru en az üç aydan beri, şirketin pay sahibi sıfatını taşıyor olması şartı aranmıştır (TTK. m.399/5). ee. Nama Yazılı Pay Senedi Basılmasını Talep Hakkı TTK. m.486/3 ün öngördüğü bu hakka göre azınlık istemde bulunursa nama yazılı pay senedi bastırılıp tüm nama yazılı pay senedi sahiplerine dağıtılır. ff. Haklı Sebeplerle Şirketin Feshini Talep Etme Hakkı Haklı sebeplerin varlığında, azınlığı temsil eden payların sahipleri, şirketin merkezinin bulunduğu yerdeki asliye ticaret mahkemesinden şirketin feshine karar verilmesini isteyebilirler. Mahkeme, fesih yerine, davacı pay sahiplerine, paylarının karar tarihine en yakın tarihteki gerçek değerlerinin ödenip davacı pay sahiplerinin şirketten çıkarılmalarına veya duruma uygun düşen ve kabul edilebilir diğer bir çözüme de karar verebilir (TTK. m.531).