İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO: 1996-27 FIZIBILITE RAPORU HAZıRLAMA ESASLARı VE ÖRNEKLERI YATIRIM KARAR TEKNİKLERİ Prof. Dr. i. Doğan KARGÜL
Kitabın her hakkı İstanbul Ticaret Odası'na ait olup, İstanbul Ticaret Odasının ve yazarın ismi behrtilerek ahntı yapılabihr. MATBAACILIK SAN. TİC.LTD.ŞTİ. Tel: (0212) 264 56 12 Fax : (0212) 264 57 42
İÇİNDEKİLER Sayfa ı. TEMEL KAVRAMLAR 1 1.1. Yatırımın Tanımı ve Çeşitleri 1 1.2. Proje ve Yatırım Projesi Kavramları 5 1.3. Yatırım Projelerini Hazırlama ve Değerlendirme Gerekliliği... 6 1.4. Yatırım Projesinin Hazırlanma Süreci 8 1.5. Yatırım Projelerinin Kapsamı 12 IL EKONOMIK ETÜD 17 ILI. Piyasa Araştırması 17 II. 1.1. Piyasa Araştırması İçin Toplaiıması Gereken Veriler... 19 II. 1.2. Mevcut Talebin Belirlenmesi 21 II. 1.3. Pazarın Bölümlere Ayrılması 22 II. 1.4. Talep Projeksiyonları 23 II. 1.4.1. Talep tahmin yöntemleri 25 II. 1.4.1.1. Anketle piyasa araştırması yöntemi 28 II. 1.4.1.2. Trend analizi 30 II.1.4.1.3. Regresyon analizi 33 II. 1.5. Pazar Payının Tahmini 42 II. 1.6. Fiyatlandırma Politikasının Belirlenmesi 47 II.2. Kapasite Seçimi 49 11.2.1. Kapasite Tanımı ve Çeşitli Kapasite Kavramları... 49 11.2.2. Kapasite Seçiminin Önemi 51 11.2.3. Kapasite Seçimini Etkileyen Faktörler.'. 52 11.2.3.1. Maliyetler 52 11.2.3.2. Talep ve teknoloji 53 11.2.3.3. Finansman olanakları 58 11.2.3.4. Hammadde ve nitelikli işgücü 59
11.2.4. Ölçekten Doğan Tasarrufların Kapasite Seçimindeki Yeri 61 11.2.4.1. Yatırım maliyetlerinde ölçekten doğan tasarruflar 61 11.2.4.2. İnşaat döneminde ölçekten doğan tasarruflar 62 11.2.4.3. Ölçekten doğan tasarrufların ölçülmesi 63 11.2.4.3.1. Regresyon analizi ile tahmin yöntemi 63 11.2.4.3.2. İki alternatif kapasiteye ait değerlerden yararlanarak tahmin yöntemi 65 11.2.4.3.3. Alternatif bir kapasiteye ait maliyet ve esneklik katsayılarından yararlanarak tahmin 66 11.2.5. Optimum Kapasite Seçimi 67 11.3. Kuruluş Yeri Seçimi 71 11.3.1. Kuruluş Yeri Seçiminin Önemi 71 11.3.2. Kuruluş Yeri Seçimini Etkileyen Faktörler 71 II.3.2.1. Bölge seçimini etkileyen faktörler 71 11.3.2.1.1. Hedef pazara yakınlık 71 11.3.2.1.2. Hammadde kaynaklarına yakınlık.. 72 11.3.2.1.3. Ulaştırma imkanları 74 11.3.2.1.4. İşgücü yeterliliği ve maliyet 76 11.3.2.1.5. Enerji kaynakları ve su 78 11.3.2.1.6. Topografya ve iklim 79 11.3.2.1.7. Kamu politikaları, sosyal ve kültürel hizmetler 81 11.3.3. Kuruluş Yeri Seçimi Yöntemleri 82 11.3.3.1. Faktör karşılaştırma yöntemi 83 11.3.3.2. Maliyetleri karşılaştırma yöntemi. 86 11.3.3.3. Kazançları karşılaştınna yöntemi 86 11.3.3.4. Kârları karşılaştırma yöntemi 87 ııı. TEKNIK ANALIZ 89 III. 1. Ürünün Teknik Tasarımının Belirlenmesi 89 III.2. Teknoloji Seçimi 89
I1I.2.1. Teknoloji Seçeneklerinin Belirlenmesi, Değerlendirilmesi, Optimum Teknoloji Seçimi ve Transferi 89 111.2.1.1. Yabancı uzman istihdamı 93 111.2.1.2. Makina ve araç-gereç dışalım 93 111.2.1.3. Teknoloji lisans sözleşmeleri 93 111.2.1.4. Teknik uzmanlık ve teknik yardımlar yolu ile teknoloji transferi 94 III.3. Üretim Programının Belirlenmesi 95 in.4. Makina ve Donanım Seçimi 96 111.5. İş Gücü İhtiyaçlarının Belirlenmesi 97 111.6. Planlama Aşamaları 98 111.6.1. İş Akım Şemaları 98 111.6.2. Fabrika İçi Yerleşme Düzeni ve Bina İhtiyacının Belirlenmesi 101 111.6.3. Montaj Planlarının Hazırlanması 104 111.7. Ham ve Yardımcı Maddelerle İşletme Malzemesi İhtiyaçlarının Belirlenmesi 104 111.8. Zamanlama Çalışmaları 106 III.8.1. Projeyi Uygulama Planı 106 111.9. Üretim Maliyetlerinin Hesaplanması 107 111.9.1. Hammadde, Yardımcı Madde ve İşletme Malzemesi Harcamaları 107 111.9.2. Ücretlerin Hesaplanması 108 111.9.3. Genel Üretim Masraflarının Hesaplanması 108 111.9.4. Genel Yönetim Giderlerinin Hesaplanması 109 111.9.5. Amortismanların Hesaplanması 110 111.9.6. Finansman Masraflarının Hesaplanması 110 111.9.7. Satış Giderlerinin Hesaplanması 110 ıv. MALI ANALIZ 111 IV. 1. Projenin Toplam Maliyetinin Hesaplanması 111 IV. 1.1. Kuruluş Dönemi Toplam Yatırım Tutarının Hesaplanması 112 IV. 1.1.1. Sabit sermaye yatırım harcamalarının belirlenmesi 112 IV.1.1.2. İşletme sermayesi ihtiyacının belirlenmesi... 119
IV.1.1.3. Toplam yatırımın finansmanı ve sermaye yapısı 126 IV. 1.1.3.1. Öz kaynaklar 126 IV. 1.1.3.2. Yabancı kaynaklar 127 IV.1.1.3.3. Finansalplanlama 127 IV. 1.2. İşletme Dönemi Giderlerinin Hesaplanması 128 IV.2. İşletme Dönemi Gelirlerinin Hesaplanması 129 IV.3. Finansal Tablolar 130 IV.3.1. Proforma Gelir ve Nakit Akımları Tablosu 130 IV.3.2. Proforma Fatura 131 IV.3.3. Proforma Fon Akım Tablosu 132 IV.4. Yatırım Projelerinin Değerlendirilmesi 133 IV.4.1. Ticari Kârlılık Analizi 134 IV.4.1.1. Paranın zaman değerini dikkate almayan değerlendirme yöntemleri 134 IV.4.1.1.1. Basit kârlılık oranları 134 IV.4.1.1.2. Geri ödeme süresi yöntemi 135 IV.4.1.2. Paranın zaman değerini dikkate alan değerlendirme yöntemleri 137 IV.4.1.2.1. Paranın zaman değeri 137 IV.4.1.2.2. İndirgenmiş geri ödeme süresi... 138 IV.4.1.2.3. Net bugünkü değer yöntemi 139 IV.4.1.2.4. İç kârlılık oranı yöntemi 141 IV.4.1.2.5. Genişletilmiş iç kârlılık oranı... 146 IV.4.1.2.6. Fayda/masraf oranı 147 IV.4.1.2.7. Net fayda/masraf oranı yöntemi... 148 IV.4.1.2.8. Mapi yöntemi 149 IV.4.2. Finansal Değerlendirme 150 IV.4.2.1. Sermaye maliyeti 150 IV.4.2.1.1. Öz kaynak maliyeti 151 IV.4.2.1.2. Yabancı kaynak maliyeti 153 IV.4.2.1.3. Toplam kaynak maliyetinin hesaplanması 153 IV.4.2.2. Finansal oranlar 155 IV.4.2.2.1. Likidite oranları 155 IV.4.2.2.2. Finansal yapı 157 IV.4.2.2.3. Faaliyet oranlan 158 IV.4.2.2.4. Kârlılık oranları 160 IV.4.3. Riskli Yatırım Projelerinin Analizi 161
IV.4.3.1. Risk belirleme yöntemleri,. 164 IV.4.3.1.1. Duyarlılık analizi 164 IV.4.3.1.2. Olasılık analizi 169 IV.4.3.2. Riskli yatırım projelerinin değerlendirilmesi 172 IV.4.3.2.1. Belirlilik eşiti yaklaşımı 173 IV.4.3.2.2. Belirlilik eş değeri yöntemi 174 IV.4.3.2.3. Karar ağacı yöntemi. 175 IV.4.3.2.4. Simulasyon yöntemi 179 EKLER 185 EK-1. Antalya Falez Oteli Yapılabilirlik Etüdü 187 EK-2 İplik Sanayi ve Ticaret A.Ş. İplik Tesisi Yatırım Projesi Fizibilite Etüdü 199 EK-3. Özet Yatırım Projeleri 225 EK-3A Ofset Matbaacılık ve Ambalaj Sanayi A.Ş. Modernizasyon ve Tevsi Yatırımı Fizibilite Raporu 227 EK-3B Hastane Projesi Fizibilite Etüdü... 239 EK-3C Özel Lise (Turizm Eğitimi de Dahil) Projesi Fizibilite Etüdü 249 KAYNAKÇA 265
ÖNSÖZ Endüstriyel ve hizmet işletmelerinin kurulmasına veya kurutmamasına temel teşkil eden fizibilite raporu hazırlama esasları bütün yatırım projeleri için hayati önem taşır. Herhangi bir yatırım projesinin amacı belirli bir mal ve hizmet üretiminin gerçekleştirilmesi olduğundan üretilecek çeşitli mal ve hizmetler arasından yatırımcılar pek çok sayıda yatırım alternatifiyle karşı karşıya kalırlar.bu noktada, bütün yatırım alanları üzerinde detaylı bir inceleme yapmanın; ekonomik,teknik, finansal ve hukuki etütleri hazırlamanın güçlüğü nedeniyle proje hazırlamadan önce ümit verici yatırım alanlarının fizibilite raporları ile belirlenmesi sonucu proje fikri doğar. Prof Dr. Doğan Kargül tarafından hazırlanan bu çalışmada bir yatırım kararının belirli ve belirsiz ortamlar içinde ne tür aşamalar ve hesaplamalar doğrultusunda ele alındığı örneklerle açıklanmaya çalışılarak bu sahadaki işlemler konusunda girişimcilerin bilgilendirilmesi,muhtemel sorunların ortaya çıkmasının ve kaynak israfının önlenmesi ile yetkili ve ilgililerin yönlendirilmesi amaçlanmaktadır. Çalışmanın üyelerimize ve tüm ilgililere yararlı olmasını diler,çalışmayı gerçekleştiren Prof Dr. Doğan Kargül'e teşekkür ederim. Prof Dr. İsmail ÖZASLAN Genel Sekreter
GİRİŞ İktisat ve İşletme disiplinleri içinde karar alma bir fırsat maliyetini yerli yerine oturtmak anlamına gelmektedir. Çünkü alacağımız kararla diğer çok sayıdaki alternatifleri bilerek ve hesaplamış olarak göz ardı etmiş olmaktayız. O halde her kararın bir hesabı vardır ve diğer alternatiflerin hesapları ne olurdu onu bilmemiz gerekmektedir. İşte nisbi ve göreceli de olsa bu hesap kıyaslamaları sonucu; vereceğimiz kararı bir bakıma kendi sıraladığımız kısıtlı parametreler içinde en iyiye taşımış olmaktayız. Dolaysız yatırım kararları da yukarıdaki mantık içinde yapılmalıdır. Güç koşullar altında oluşturulmuş sermaye dediğimiz bir üretim faktörünü yine zaman denilen bir limit aralığında herhangi bir konuya yüklemiş olmaktayız. Son derece ciddi iki temel kıt ve değerli kaynağımızı kendimizde dahil bir konuya programlamış olmaktayız. Bu yüzden yatırım kararı alan gerek özel kesim, gerekse alt yapı yatırımlarına karar alan kamu kesimi karar birimlerinin bu kararları alırken büyük sorumluluklara omuz verdiklerinin bilincinde olmaları gerekmektedir. Çünkü söz konusu yatırım kararları diğer gelen genç kuşakların adına da yapılmış olmaktadır. Bu eserde bir yatırım kararının belirli ve belirsiz ortamlar içinde nasıl bir süreçler dizisi ve hesaplama kalıpları doğrultusunda ele alındığı anlatılmaya çalışılmıştır. Kitabın sonuna konulan örneklerde de yaşanmış yatırım kararlarının gerçekleştirilmiş krokileri verilmiştir. Hatta kitap içinde yatırım kararı alıcıyı alışılagelmiş kurallar dizisinin dışına çıkartılarak günümüz de geç kalınmışta olsa simulasyon (benzetim) fikir üretme dinamiğine sokulmaya çalışılarak değişik kararlar alabilmenin pencereleri yani alet avadanlığı da sunulmaktadır. Günümüzde teknoloji çok hızla gelişmeye başlamıştır. Özellikle bazı alt sektörlerde kazanılmış ivme oldukça ürkütücü boyutlardadır. Yani yatırım için karar verilen bir konuda seçilen teknoloji hızla eskimeye yüz tutmuştur. İnternetin dünya genelinde çalışma biçimi ve yayılımı bugünkü boyutların da ötesine ulaşıp uzmanlaşmış teknoloji grupları içinde fikir üretimlerini yaydığı daha hızlı frekansta teknolojideki patlamaların çok yüksek bir tırmanış gösterceğini haber vermektedir. Bu yüzden günümüzdeki yatırım kararlarının
alternatif maliyetleri ve riskleri çok yükselmeğe başlamıştır. Dünya ekonomisi kendi atmosferini aşıp uzay çağı eşiğine ulaşabilmesi için bugün vazgeçilmez bir süreç içine girmiştir. Entegrasyonlar bu hızlı gidişin bir diğer örneğidir. Ekonomik toplulukların dışında kalmak yalnızlığa ve yoksulluğa itilmenin başka bir ifadesidir. Bugünkü EC*'ler, NAFTA*'lar, LAFTA*'lar ve PAFTA*'lar OECD* gelecekteki dünya federasyonuna uzanan yolun daha ilk basamaklarıdır. Yatırım bir kaynak ayrımıdır. Kaynaklarda üzerinde yaşadığımız ve nüfusu hızla artan gezegenimizde kıymetli ve kıt faktör sermaye malı gibi özelliğini çağımızda daha çok hissettirmektedir. Bütün bu nedenlerden dolayı yatırım kararı almadan ve kaynakları israf etmeden önce bu çok önemli kararı alabilmenin bileşke hesaplarını ortaya koyup, fizibilite yani yatırım projelerinin değerlendirilmesi tekniklerini işlemeye çalıştığımız eserin okuyuculara faydalı olmasını umuyoruz. İstanbul, 1 Mayıs 1996 Prof.Dr. I. Doğan KARGÜL EC NAFTA LAFTA PAFTA OECD Economic Community North American Free Trade Area Latin American Free Trade Area Pasific Free Trade Area Organization of Economic Cooperation for Development
I. TEMEL KAVRAMLAR Endüstriyel ve hizmet işletmelerinin kurulmasına veya kurulmamasına temel teşkil edecek olan yatırım projelerinin yapılabilirlik analizinden önce bu çalışmalarda yoğunlukla karşımıza çıkacak olan bazı kavramların açıklanması, değerlendirmelerin daha sağlıklı yapılmasına yardımcı olacaktır. 1.1. YATIRIMIN TANIMI VE ÇEŞİTLERİ İşletme biliminde yatırım, nakdi değerlerin tesis mallarına dönüşümünü ifade etmektedir. Bu anlamda yatırım; belirli bir zamanda bir kereye mahsus olmak üzere yapılan ve birbirini takip eden devrelerde gelir elde etme olanağını veren harcamadır. Yatırımlar tesisler ile ifade edilen işletme yapısının oluşmasına, korunmasına ve yenilenmesine hizmet ederler. İşletme ve bu işletme kapsamındaki tesisler, makinelar, araç ve gereçler, mal ve hizmet üretimi için gerekli sermaye mallarıdır. Yatırımın gerçekleşmesi için sermaye tahsisi gerekmektedir ve gerçekleşen yatırımdan sonra da mal ve hizmet üretimine başlanır. Yatırım ve projelerin analizi kapsamına sadece duran varlıklar değil, duran varlıklara işlerlik kazandıracak, bunlara haraket verecek gerekli döner varlıkların tutarının belirlenmesi de girmektedir. Geniş anlamı ile yatırım ülkede bir dönem içinde üretilen ve dış alımı yapılan mallardan tüketilmeyerek ve dış satımı yapılmayarak sonraki döneme aktarılan bölümdür. Aynı açıdan yatırımın ülkenin üretim gücüne yapılan eklemeler olarak tanımlandığı da görülmektedir. İşletme açısından ise yatırım; işletmenin yatırım ve üretim kapasitelerinde artış yada sürekliliğin sağlanması ve gelecekte belli bir zaman sürecinde gerçekleşmesi beklenen kârları elde etme amacıyla kıt kaynakların üretime tahsis edilmesi konularını içermektedir. Bu tanım çerçevesinde yatırımın amacına göre ve yararlanılan hizmet açısından üretim boyutu sözkonusu olduğundan mali yatırımları değerlendirmelere almayacağız ve yalnızca üretime ilişkin yatırım türlerine değineceğiz.
Bu anlamda yatırımlar genel olarak sermayenin, mal ve hizmet üretimine yarayan tesislerin kurulmasına tahsisini içermektedir. Bir işletmede çeşitli nedenlerden dolayı yatırım yapılabilir. İşletme genel olarak kurulabilmek, faaliyetlerinde devamlılık ve gelişme sağlamak için yatırım yapmak zorundadır. Bu üç nedene göre yatırımları gruplara ayırmak mümkündür. üretime İlişkin Yatırımlar Kuruluş Yatırımları İdame Yatırımları Tevsii Yatırımları İkame Yatırım. Yenileme Yatırım. Tadilat Yatırım. Genişletme Yatırım. Emniyet Yatırım. Rasyonelleştirme Yatırımları Iş ve Üretim Tadilatı Yatır. Mamul Farklı. Yatırımları Şekil-1. Üretime İlişkin Yatırım Çeşitleri Şekilden de görüleceği gibi üretime ilişkin yatırımları, kuruluş yatırımları, idame yatırımları ve tevsii yatırımları olmak üzere üç ana gruba ayırmak sözkonusu olmaktadır. Bilindiği üzere kuruluş yatırımları işletmenin yeni kurulması veya bazı işletme faaliyetlerine yeni başlaması dolayısıyla, ilk defa, ilk kuruluş veya yeni kuruluş için yapılan yatırımlardır. Buna karşılık idame yatırımları ise, mal ve hizmet üretimi faaliyetinde bulunan işletme veya işletme kısımlarının faaliyetlerini sürdürebilmeleri için yaptıkları veya yapacakları yatırımlardır. İşletmenin ömrünün sonsuz olduğu varsayımından hareket edilir ise, en azından sürekli olarak idame yatırımı yapmak gerekli olmaktadır. İşte bu münasebetle işletmenin eskiyen veya rasyonel veya ekonomik olmayan tesislerinin yerine yenisinin ikade edilmesi gerekmektedir. Bu türdeki yatırımlar ikame veya yenileme yatırımları olarak nitelendirilmektedir. Burada eskiyen tesislerin yenisi ile ikamesi, çoğu zaman ikame problemini teşkil etmektedir. İkame ve yenileme yatırımı denilince, ilk aşamada eskiyen tesisin yenisinin aynısı ile değiştirilmesi düşünülebilir. Ancak
bu varsayımı çoğu kez gerçekleştirmek mümkün değildir. Teknolojik gelişmeler dolayısıyla eskisinin yerine konacak olan yeni tesis eskiye kıyasla gerek kapasite, gerekse diğer bazı teknik özellikler açısından daha gelişmiş veya rasyonelleştirme yatırımı özelliğine sahip olmaktadır. İdame yatırımının diğer bir türü de onarım ve revizyon yatırımlarıdır. İşletme mevcut tesislerini, üretim gücünü muhafaza etmek amacıyla zaman zaman tamir ve revizyona tabi tutar. Yatırım özelliğine sahip tamir, genellikle büyük tamirler ve uzun süre için tesisin üretim gücünü muhafaza etmeye yarar. Daha doğrusu yapılan büyük tamirler bir yıldan fazla süre için tesisin üretim gücüne katkıda bulunur. Aynı şekilde genel revizyon da uzun bir süre için tesisin üretim gücünü muhafazasına destek sağlar. Bu tür faaliyletlere bağlanan kaynaklar genellikle büyük tatarlara ulaşabilir. Büyük onarım ve revizyon için yapılan yatırımlar sadece tesisin üretim gücünü muhafaza etmesine değil, ayrıca kapasitesinin genişletme ve gelişmesini de etkilemektedir. Yatırımlara bu açıdan bakıldığında genişletme veya rasyonelleştirme yatırımı özelliği ortaya çıkmaktadır. Hiçbir zaman yatırımlar sadece işletmenin üretim gücünü muhafaza etmek amacıyla yapılmaz aynı zamanda daha iyi tesislerin kurulması suretiyle işletmenin mevcut üretim gücünü daha da geliştirmekte ve tevsii edilmektedir. Bu amaçla yapılan yatırımlara tevsii yatırımları denilmektedir. Tevsii yatırımlarını, tadilat, genişletme ve emniyet yatırımları olmak üzere üç grupta toplamak mümkündür. Tevsii yatırımları içerisinde tadilat yatırımları oldukça büyük öneme sahiptir. Çünkü işletme politikası ile ilgili önemli unsurlar tadilat yatırımları içinde yer almaktadır. Nitekim işletmenin üretim maliyetleri, pazarlama politikası ile ilgili sorunları tadilat yatırımları aracılığıyla çözümlenmektedir. Tadilat yatırımları, rasyonelleştirme, iş ve üretim tadilatı ve mamul farklılaştırması yatırımlar olmak üzere üç grupta toplanmaktadır. Rasyonelleştirme yatırımları, yeni bir üretim yöntemine veya yeni bir teknolojiye sahip, eskiye kıyasla daha verimli ve daha ekonomik bir üretim tarzına imkan veren yatırımlardır. Rasyonelleştirme yatırımları modernleştirme yatırımları olarak da nitelendirilmektedir. Çünkü gerek üretim kapasitesi, gerekse diğer teknolojik özellikler açısından eski yatırımlara kıyasla yeniliklere sahiptir. Tadilat yatırımlarından ikincisini iş ve üretim değişikliği yatırımları teşkil etmektedir. İşletmenin pazarlama programları zaman zaman değişebilir. Gerçi pazarlama programındaki mamul türleri sabit kalmakla beraber, mamullerin miktar nispetlerinin değişmesi gerekebilir. Değişen, pazarlama
programma işletmenin intibakını sağlayabilmek için üretim tesislerinde bazı değişikliklerin dolayısıyla yatırımların yapılması gerekebilir. Bu türdeki yatırımlara iş ve üretim tadilatı yatırımları denilmektedir. Sabit sermaye yoğun olan sanayi işletmelerinde bu şekildeki yatırımlara çok rastlanmakta olup, bu yatırımlar da oldukça yüksek tutarlarda gerçekleşmektedir. Tadilat yatırımlarından üçüncüsü de farklılaştırma yatırımlarıdır. Bu yatırımlar da, iş ve üretim tadilatı yatırımlarına benzer, bir amaca sahiptir. İşletmenin üretim programına yeni mamul alması suretiyle üretim ve pazarlama programında ve yeni piyasalara girmesi dolayısıyla üretim yapısı ve pazarlama organizasyonunda değişiklikler yapması gerekir. Bu şekilde ortaya çıkan yatırımlara da farklılaştırma yatırımları denilmektedir. Her iki halde de değişiklik söz konusu olduğu için bu yatırımlara tadilat yatırımları denilmektedir. Tevsii yatırımlarının diğer bir grubunu teşkil eden genişletme yatırımları, işletmenin üretim gücünün veya kapasitesinin artan mal ve hizmet talebini karşılamak amacıyla artırılması için yapılan yatırımlardır. Bu tanımın içerisine belirli şartlarda büyük onarımlarda girmektedir. Nitekim yapılacak onarımlar, işletmenin üretim gücünde veya kapasitesinde artışlara neden oluyorsa bu durumda genişletme yatırımı söz konusudur. Genel olarak genişletme yatırımları iki şekilde ortaya çıkabilir. Ya mevcut kapasitenin genişletilmesi için ek tesisler kurulabilir veya daha büyük kapasiteli alternatif proje yeniden tesis edilebilir. Her iki şekilde rasyonelleştirme etkisi farklı derecede ortaya çıkmakta ve bu rasyonelleştirme etkilerine göre yatırım projeleri arasında tercih yapılmaktadır. Tadilat ve genişletme yatırımları dışında tevsii yatırımlarının üçüncü ve sonuncu şekli de emniyet yatırımlarıdır. Bu yatırımlar, uzun dönemli olarak kaynakların emniyet ve koruma tedbirlerine bağlanmasına yöneliktir. Bu konuda çok sayıda örnek verebiliriz. Nitekim, üretimdeki aksamaları önlemek için hammadde ve yarı mamul üreten işletmelere iştirak etmek, yenilikçi mamul üreten işletmelere iştirak etmek, yenilikçi ve dinamik üretim programını muhafaza etmek için sürekli araştırma ve geliştirme yapmak, pazarlamayı garanti etmek için reklam yapmak, optimum stok tutma, optimum nakit tutma ve benzeri gibi örnekleri vermek mümkündür. Bu faaliyetlerin tümü için kaynaklar uzun bir süre bu faaliyetlere bağlanacaktır. Bu yatırımların bir kısmı yukarıda saydığımız potansiyel yatırımlarla uyuşmaktadır. İşletmenin devamını tehlikeye sokmadığı sürece, yasal hükümler veya kamu oyunun baskısı dolayısıyla, sosyal politika amaçları için yapılacak yatırımlar da emniyet yatırımları arasında yer almaktadır. Emniyete alma ile ilgili somut konulara göre finansal dengenin sağlanması, bağımsızlığın korunması, üretim
programının muhafazası, girdi faktörü temin garantisinin sağlanması, pazar potansiyelinin korunması ve benzeri ilgili emniyet yatırımlarının yapılmasına zaman zaman ihtiyaç duyulmaktadır. 1.2. PROJE VE YATIRIM PROJESİ KAVRAMLARI Proje, genellikle bitiş noktası belli olan ve bağımsız bir biçimde yürütülebilir hale getirilmiş planlar olarak tanımlanır. Yatırım projesi ise daha önce belirtilen yatırımlar ve bu yatırımlarla sağlanacak yararları önceden saptamak üzere yapılan bir plan olarak ortaya çıkmaktadır. İşletme çalışmalarının sürekliliğine karşın, yatırım projesi, yatırımların tamamlanması ve bitişini oluşturan bir süre ile sınırlı çalışmaları kapsamaktadır. Proje ile birlikte program ve plan kavramları genellikle gelecekteki çalışmaları şimdiden saptayan bir tahmin sistemi olarak kabul edilmektedir. Program ve planlar bir amacın gerçekleştirilmesi için gerekli olan aşamaları, sorumlulukları, zaman, süre vb. hususlar olarak kapsar. Buna göre proje, program ve plan gibi aynı türden olmakla beraber, projeyi bağımsız olarak görmek ve program ve planda olduğu gibi devam edecek olan bir işi herhangi bir süresine kadar konu edinmek yerine, belirli bir bitişi olan bir iş olarak ele almak söz konusudur. Yatırım projesini üç aşamada tanımlamak mümkündür; a) Yatırım davranışlarını etkileyen ve yatırım kararlarında kriter olarak kabul edilecek olan amaçların belirlenmesi, b) Durum analizi yapmak suretiyle problemi teşhis etmek, problemin boyutlarını ve sınırlarını çizmek suretiyle problemi tanımlamak, c) Yatırım projesinin planlama aşaması. Bu aşamada üç kısımdan oluşmaktadır; * Alternatif çözüm tedbirlerinin aranması, * Alternatifin tahmini, * Değerleme aşaması, Bu aşamalardan da görüleceği gibi, yatırım projesi her plan ve program gibi büyük ölçüde gelecek ile ilgili bilgi ve verilere dayanmaktadır. Öte yandan, yapılabilirlik raporu ve fizibilite gibi deyimlerin yatırım projesiyle eş anlamlı olarak kullanıldığı görülmektedir. Yapılabilirlik sözcüğü bir işin yapılabilir olmasını amaçlayan bir anlam taşımaktadır. "Yapılabilirlik raporu" deyiminin uygulamada kamu kuruluşlarının iş kollarına özendirici önlemleri uygulamak için düzenlenmesini istedikleri yatırım projesi anlamında kullanıldığı görülmektedir.
Bu nedenle, tanıma bazı sınırlayıcı şartlar getirmek zorunlu görülmektedir. Yatırım projesi kavramını tanımlarken aşağıda belirtilen şartları, sınırlayıcı şart olarak almak uygun olacaktır: a) Yatırım, projeyle belirli ve uzun ömürlü bir kapasite yaratmalı, b) Ekonomiden fiziki girdiler (hammadde, iş gücü, sermaye malları gibi) almalı, c) İç ve dış ekonomilere mal ve hizmet arz etmeli. Fon sınırlayıcı şartların ışığı altında aşağıda verilen proje tanımında birleşmek mümkündür. "Belli bir yerde tesis edilerek ekonomiden insangücü, hammadde, mamul madde ve sermaye malları alarak ve bunlar üzerinde belirli bir teknolojiyi uyguladıktan sonra yine ekonomiye mal ve hizmet arzedecek, mevcut veya gelecekteki talebin belli bir kısmını karşılamaya yönelmiş faaliyetleri, müteşebbis ve/veya toplum yararına en az fedakarlıkla sağlamak amacıyla önceden yapılan çalışmaların tümüne "Yatırım Projesi Çalışması" ve bu çalışmaların çeşitli alternatifler arasında en iyisini seçecek biçimde formüle edilmiş şekline "Yatırım Projesi" denir." 1.3. YATIRIM PROJELERİNİ HAZIRLAMA ve DEĞERLENDİRME GEREKLİLİĞİ Bir sabit sermaye yatırım önerisi olarak, yatırım projelerini hazırlama ve değerlendirme gerekliliği aslında yatırım kavramının makro açıdan bir ülke ekonomisinde mikro açıdan bir işletmenin yaşamında oynadığı önemli rollerden kaynaklanır. Ekonomik büyümenin temeli olan yatırımların bir ekonomide ne denli önemli değişmelere yol açan dinamik faktörler olduğu, onların "çoğaltan ya da çarpan" ve "hızlandıran" etkileri ile özetlenebilir. Yatırımların çoğaltan etkisi, bir ekonomide yatırımlar için yapılan harcamaların kendilerinden kat kat fazla oranda milli gelirde bir artış sağladığını ifade eder. Bu oran o ekonomideki marjinal tasarruf eğiliminin tersine eşittir ve çoğaltan katsayısı olarak adlandırılır. Yani bir ekonomide marjinal tasarruf eğilimi 1/3 ise, yatırımın çoğaltan katsayısı 3'e eşittir. Başka bir anlatımla 1 birimlik yatırım harcaması milli gelirde 3 birimlik bir gelir artışına yol açacaktır. Öte yandan, hızlandıran etkisi yatırım harcamalarının dolaylı olarak yeni yatırımları hızlandıracağını belirtir. Şöyle ki, yatırım harcamaları bir
ekonomide geliri artırırken, artan gelir de tüketimi artıracaktır. Artan tüketim sonucu ise yeni yatırımlar hızlanacaktır. Bu dönüşümün sonucu olarak da, kuşkusuz ekonomik büyüme artacaktır. Bu iki temel ekonomi ilkesinin de belirttiği gibi, yatırımlar ekonomik büyüme açısından vazgeçilmez bir öneme sahiptirler. O halde sınırlı kaynaklarla ekonomik büyümeyi sağlama uğraşısında, yatırım harcamalarının yani bu tür harcamayı gerektiren yatırım önerilerinin ya da yatırım projelerinin bilimsel temellere dayalı olarak hazırlanması ve değerlendirilmesi "optimal kaynak kullanımının" ilk ve temel ilkesi olmak zorundadır. Ancak böylelikle, yatırımlardan beklenen sonuçların makro düzeyde gerçekleşmesi mümkün olabilecektir. Mikro açıdan da sabit sermaye yatırımları işletmelerin varlığını devam ettirmenin temel nedenidir. Çünkü, piyasadaki rekabet koşulları çerçevesinde genelde işletmelerinin piyasa değerini artırmayı amaçlayan ve gelecekte kâr beklentisi içinde olan işletmeler bu amaçlarını gerçekleştirmek ve ayrıca değişen sosyo-ekonomik ve teknolojik koşullara uyum için yatırım yapmak zorundadırlar. Bu nedenle kendilerine açık olan yatırım alanlarını ve önerilerini akılcı bir biçimde incelemek ve değerlendirmek kaçınılmaz olacaktır. Bu zorunluluk işletmelerin gelecekteki amaçlarını gerçekleştirmeden ayrı olarak, yaşamlarını devam ettirmek açısından da kaçınılmazdır. Çünkü, sabit sermaye yatırımları işletmelerin tedarik, üretim, personel, pazarlama, finansman gibi tüm fonksiyonlarını etkiler. Yanlış ve verimsiz alanlara yatırım hem işletmelerin hem de onların içinde bulunduğu sektörün varlığını doğrudan etkileyecektir. Bu nedenle işletmeler yatırım önerilerini bilimsel gelişmeler ışığında gerçekçi bir çalışma kapsamında hazırlamak ve değerlendirmek zorundadırlar. Bir yapılabilirlilik raporu genel olarak şu temel amaçlar için hazırlanır: a) Optimum kaynak kullanımını sağlamak. Bu açıdan fizibilite etüdü doğru yatırım alanının kapısını açan ve yol gösteren bir rehberdir, b) İşletmenin kesin olarak kurulmasına karar vermek, c) İşletmenin hangi büyüklükte ve nerede kurulacağını belirlemek, d) İşletmenin kurulması için iç ve dış finansmana ihtiyaç varsa, kredi sağlamayı beklediği bankalara ve öteki kuruluşlara ön-proje sunmak, e) İşletme, yatırım indirmi, kredi ve döviz tahsisi gibi hükümetçe verilen yatırımı teşvik ve diğer imtiyazlardan yararlanacaksa, ilgili kurumlara projeyi tanıtmak, f) Projenin uygulanması döneminde karşılaşılması muhtemel güçlükleri önceden görmek ve gerekli tedbirleri almak.
1.4. YATIRIM PROJESİNİN HAZIRLANMA SÜRECİ Yatırım projesi; yatırımın ekonomik ömrü, yatırım dönemi ve tasfiye dönemi boyunca ve genelde belirsizlik ve risk ortamında; rantabilitesinin ve yararlılık derecesinin ölçülmesi ile gerçekleşebilirliğinin belirlenmesi amacına yönelik bir plan olarak hazırlanır. Yatırım projesinin hazırlanması aşamasında ayrıca yatırım için gerekli olan fonların kaynakları üzerinde de durulur. Uzun süreli, büyük ölçüde kaynak ayırmayı gerektiren yatırım kararının sezgiler ile alınması düşünülmeyeceğine göre, bir seçenek olarak kararın doğruluğunu kanıtlayacak projeye dayandırılması gerekir. Bir yatırım projesini hazırlama, iktisatçıların, mühendislerin, mali analistierin ve diğer ilgili alanlardaki uzmanların katılımı ile yapılan geleceğe ilişkin hesaplamalar sürecini kapsamaktadır. Yatırım projesinin fikir olarak tasarlanmasından, hazırlık, eleme, seçme, yatırımın gerçekleşmesi ve sonunda işletmeye alma dönemine kadar süren faaliyetler proje çalışmaları kapsamına girmektedir. Bir yatırım projesinin hazırlanmasındaki aşamaları başlıca sekiz grupta toplamak mümkündür. Bu aşamaları şematik olarak ve bir bütünsellik içerisinde aşağıda görmekteyiz. Kâr amacı Sosyal amaç Yasal zorunluluk Verimlilik t 1 Yatırım ihtiyacı Proje fikrinin doğuşu Ön araştırmalar 1. Aşama 2. Aşama * Ekonomik etüd * Finansal etüd * Teknik etüd * Hukuki etüd Fizibilite etüdü 1 Değerlendirme ve yatırım kararı 1 Kesin proje 1 Projenin uygulanması 1 Deneme üretimi 1 Kesin üretime geçiş 3. Aşama 4. Aşama 5. Aşama 6. Aşama 7. Aşama 8. Aşama Şekil-2. Yatırım Projesinin Aşamaları
açıklayalım. Yukarıda da detaylı bir biçimde görülen bu aşamaları sırasıyla kısaca Proje fikrinin doğuşu: Bir yatırım projesinin amacı belirli bir mal veya hizmet üretiminin gerçekleştirilmesidir. Üretilecek çok sayıda mal ve hizmet türü bulunduğuna göre, yatırımcılar pek çok sayıda yatırım alternatifi ile karşı karşıyadır. Bütün yatırım alanları üzerinde derinliğine bir inceleme yapmanın, ekonomik, teknik, finansal ve hukuki etüdleri hazırlamanın güçlüğü nedeniyle, proje hazırlamadan önce ümit verici yatırım alanlarının belirlenmesi ile proje fikri doğar. Yeni yatırım projelerinin ele alınması, işletmeler için ayrıntılı çalışmaları ve büyük maliyetleri getireceğinden, projeler arasında tercih yapmayı ve sonuçta yatırım kararı almayı gerektiren önemli faktörler vardır. Bunlarda; * işletmenin (yatırımcının) amaçlan ve politikası, * işletmede (yatırımcıda/finansörde) fon fazlalıklarının bulunması, * üretimi etkin ve verimli kılmak, * risk ve belirsizlik, * üretim artışı sağlamak ve/veya yeni bir üretim kapasitesi yaratmak. Ön araştırmalar: Yatırım kararlan nitelikleri itibarı ile çok detaylı analizler sonucunda alınan kararlardır. Yatırım kararı işletmenin geleceğini önceden yönlendiren bir karar niteliğini taşır. Yapılacak yatınmın büyüklüğü yatınm projesinin hazırlanmasında görev alan uzmanların sayısını önemli ölçüde etkiler. Bazı durumlarda, büyük yatırımlan gerçekleştirmek için yüzlerce uzmanın aylarca çalışması gerekir. Yatırım projesinin hazırlanması bu yönüyle büyük harcama, zaman ve sistemli bir çalışmayı gerektirir. Yatırım projesinin hazırlanması sürecinde yapılan ön araştırma başlıca aşağıdaki süreci kapsar; * yatırım ihtiyacının saptanması, * yatırım ihtiyacının somut duruma getirilmesi, * alternatif yatırım mallarının saptanması, * gerekli belgelerin toplanması (yatırım mallarına ilişkin), * yatırım mallarına yönelik olarak ön kontrolün yapılması.