Su Ekonomisi ve Doğal Kaynak Değerlemesi Doç. Dr. Serkan GÜRLÜK Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü serkan@uludag.edu.tr
Su kaynağı için ödeme isteği ve kabul edilen tazminat bedeli değeri Toplam ekonomik değer tablosu ile su kaynaklarının sunduğu pek çok hizmet değerlenebilmektedir. Ayrıca su kaynaklarında oluşan hasarların değerlendirilmesi de gerçekleştirilebilmektedir. Bunun için ekonomistler çevresel değerleme yöntemlerini geliştirmişlerdir.
Su kaynağı için ödeme isteği ve kabul edilen tazminat bedeli değeri Çevresel değerleme yöntemleri için iki önemli kavram öne çıkmaktadır. Ödeme isteği (willingness to pay) Kabul edilen tazminat bedeli (willingness to accept)
Su kaynağı için ödeme isteği ve kabul edilen tazminat bedeli değeri Ödeme isteği (Öİ), kişinin bir mal ya da hizmet için ödemeye hazır olduğu en yüksek (maksimum) para miktarını gösterir. Kabul edilen tazminat bedeli (KET) ise, kişinin kaybedeceği bir mal için kabul edebileceği en düşük (minimum) tazminat bedelidir.
Su kaynağı için ödeme isteği ve kabul edilen tazminat bedeli değeri Su kaynaklarının yarattığı pek çok mal ve hizmetin piyasası yoktur. Bunlar için alternatif piyasalardan (var ise) ya da senaryo piyasalardan yararlanılır. Su kaynaklarının yarattığı bazı mal ve hizmetlerin ise piyasası olabilir bu durumda da piyasa fiyatları kullanılabilir. Su kaynakları değerleme yöntemleri temelde kişilere uygulanan bir anket çalışmasıdır.
Su kaynaklarını değerleme yöntemleri doğrudan piyasa fiyatı yöntemleri ve dolaylı piyasa fiyatı yöntemleri olarak iki grupta incelenir. Piyasa Fiyatı Yöntemleri 1.Verimlilikte değişme yöntemi: Su kaynaklarının kirliliği ya da miktarındaki değişimlerin, bu kaynağı kullanarak üretimde bulunan başka birimlerin (çiftçi) verimliliklerinde azalışa neden olması ve bunun ölçülmesi yöntemidir. Örneğin bir akarsudan su çekerek toprağını sulayan bir çiftçinin kirli sudan dolayı kaybedeceği verimlilik kaybının parasal değeri su yöneticilerine ışık tutacaktır.
2.Gelir değişimini ölçme yöntemi: Su kalitesindeki kötüleşme insan sağlığı üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. İnsanların sağlığını iyileştirmek için yapılan harcamalar, su kalitesinde meydana gelen kötüleşmenin parasal ifadesi için bir temel oluşturmaktadır. Artan sağlık harcamaları ekonomik anlamda bir çeşit yenileme maliyeti gibi düşünülebilir. Ayrıca insanların hastalanması ve ölümü de su kalitesiyle ilgili olabilecektir.
Sağlıklı bir yaşam ve genç yaşta meydana gelen ölüm de, kişilerin çalıştıkları süreyi ve dolayısıyla yaşam boyu elde edecekleri geliri de arttıracaktır. O halde kişinin sağlığındaki olumsuz değişmeler, su kalitesindeki değişimlerden kaynaklanırsa çevresel maliyet; sağlığındaki olumlu gelişmeler ise çevresel fayda olacaktır.
3.Yenileme Maliyeti yöntemi: Hasar oluştuktan sonra bu hasarın etkilerini ortadan kaldırmak için yapılacak harcamalar, bu yöntemin temelini oluşturmaktadır. Örneğin akarsuyu atıksu deşarjı için kullanan bir fabrika sahibinin çiftçinin suyu arıtarak kullanmasına neden olacaktır. Akarsuyu kimyasaldan arıtma maliyetleri de temiz suyun kişiye sağlayacağı faydanın bir ölçütü olacaktır. 4.Koruma harcaması yöntemi:kişiler, çevresel zararlardan korunma ya da zararın etkisini hafifletme için bazı maliyetlere katlanma eğilimindedir. Ancak bu tür bir eğilim, sadece yapılacak önleme harcamalarının oluşabilecek zararlardan daha az olmasına inanılan durumlarda ortaya çıkmaktadır.
Yani kişi koruma harcamasına karar verirken yukarıda bahsedilen basit hesabı yapar. Bu yöntem hane halkının çevreden zarar gördüğü hemen her yerde uygulanan bir yöntemdir. Örneğin sel baskınlarının yarattığı sorunlar, gürültü kirliliğin sorunları, yangın riski ve su kalitesindeki kötüleşmelerden korunmak için yapılacak harcamalar koruma harcaması yöntemi için bir başlangıç oluşturmaktadır.
5.Yer değiştirme maliyeti yöntemi: Yer değiştirme maliyeti yöntemi, genel olarak koruma harcamaları yönteminin farklı bir türü olarak kabul edilebilir. Bu yöntem, politik karar vericiler tarafından alınan karar ve uygulanan programların gerçek maliyetlerinin ne olduğunun tahmin edilmesinde, bir ekonomik faaliyetin sona erdirilmesinin bölgedeki dengeler üzerine etkisinin hesaplanmasında kullanılabilmektedir.
Bu konuda ilginç bir örnek Avustralya nın Victoria bölgesinde gerçekleştirilmiştir. Bölgede alabalık avcılığına yönelik etkili turistik ve ekonomik bir akarsu var olup, bu bölgeye gelen bir turistin 1990 fiyatlarıyla ortalama 43 Avustralya doları harcama yaptığı belirlenmiştir. Ancak bölgedeki çevresel kirliliği, alabalık sayısının azalmasına ve bölgenin cazibesinin kaybolmasına yol açmıştır.
Alınan bir kararla politik karar vericiler başka bir bölgeyi alabalık avcılığı için kullanıma açmıştır. Ancak bu bölgeye ulaşım için ortalama kişi başına 151 Avustralya doları harcama yapıldığı ortaya konmuştur. Dolayısıyla kişi başına yer değiştirme maliyetini 108 Avustralya doları olarak tahmin edilmiştir. Kişi başına düşen bu maliyet bölgeyi ziyarete gelenlerin ortalama sayısıyla çarpılarak akarsudaki kirliliğin ekonomik değeri ortaya konulmuştur.
Dolaylı Piyasa Fiyatı Yöntemleri: Dolaylı ya da alternatif piyasa yöntemlerinde, çevresel mal ve hizmetlerin sağladıkları faydalara bağlı olarak, ekonomik değerler ya dolaylı olarak başka piyasalardan ya da alternatif piyasalar (senaryo piyasalar) oluşturularak elde edilmektedir. 1.Hedonik fiyat yöntemi: Hedonik fiyat yönteminde, piyasası olmayan mal ve hizmetler tarafından, piyasası olan başka mal ya da hizmetlere yapılacak olumlu/olumsuz katkılar dikkate alınır. Bu şekilde piyasası olmayan mal ve hizmetlerin değeri belirlenebilir.
Hedonik fiyat yönteminde, piyasası olan mal grubu genel olarak gayrimenkullerdir. Diğer bir ifade ile su kalitesindeki olumlu ve olumsuz değişikliklerin gayrimenkul fiyatları üzerindeki etkileri araştırılarak, su kaynağın ekonomik değeri hakkında tahminler yapılabilmektedir. Bu tahminler kullanılarak su kaynaklarına uygulanacak politikalara ışık tutulabilir.
Hedonik fiyat yönteminde; bir gayrimenkulün mülkiyet fiyatının, gayrimenkulün komşuluk, ulaşım, manzara güzelliği ve çevresel kalite düzeyi gibi çeşitli özelliklerden etkilendiği varsayılmaktadır. Örneğin, söz konusu gayrimenkul bir konut ise; oturma alanı, bölge sakinlerinin gelir düzeyi, ulaşım rahatlığı, bölgedeki altyapı olanaklarının kalitesi, yakınındaki su kaynağının kalitesi, gürültü düzeyleri, nüfus yoğunluğu, trafik yoğunluğu, rekreasyon alanlarına ulaşılabilirlik, manzara güzelliği gibi faktörler söz konusu konutun fiyatını etkileyecektir.
Tüm bu değişkenleri, konut fiyatını tanımlayan bir fonksiyon ile ifade etmek mümkündür. Hedonik fiyat fonksiyonunu tahminlemek için kantitatif analizlere ihtiyaç duyulur. Regresyon analizi bunlardan biridir. Aşağıda su kalitesi ve konut fiyatlarına ilişkin bir fonksiyonel grafik yer almaktadır:
Su kaynaklarını değerleme yöntemleri
Yukarıdaki grafiğe göre konutun yakınındaki su kalitesi yükseldikçe konut fiyatını da yükseltici bir etki yapmaktadır. Ancak bu artış daha sonra stabil bir hâle gelmektedir. İkinci bir anket çalışması ile su kalitesi düzeyindeki artışlara göre, temiz suyun topluma kazandırdığı ekonomik değer hesaplanabilmektedir.
2.Seyahat maliyeti yöntemi: Seyahat Maliyeti Yöntemi, ilk kez 1947 yılında Harold Hotelling tarafından kullanılmıştır. H. Hotelling, Amerika Birleşik Devletleri ndeki Milli Tabiat varlıklarının ekonomik değerini hesaplamaya çalışmıştır. Hotelling, farklı bölgelerden ziyaret amaçlı gelenlerin yaptıkları masrafları milli parkların ekonomik değeri üzerinde bir fikir yaratacağını öne sürmüştür
Yöntemin esası, değerlemeye konu olan siteye yapılan seyahat maliyetlerine dayanmaktadır. Başka bir anlatımla, bir kişinin değeri belirlenecek alana uzaklığı arttıkça söz konusu alana yapacağı ziyaret sayısının azalacağı olgusu bu yöntemin esasını oluşturur. Artan seyahat mesafesi uzaklığı ile azalan ziyaret sayıları arasındaki temel ilişki gerçek bir talep ilişkisine izin vermektedir.
Seyahat maliyeti yönteminde, bağımlı değişken; her bir kişi tarafından doğal kaynak alanına yapılan ziyaret sayısıdır. Ancak bu yaklaşım, alana yapılan ziyaret sayısının artmasıyla gerçekleştirilebilecek bir yöntemdir. Syahat maliyeti fonksiyonu şu şekilde tanımlanmaktadır:
ZS ij =f(sm ij, T ij, K j, S j,y i ) (12) ZS ij :i. kişinin j doğal kaynak alanına yaptığı ziyaret sayısı SM ij :i. kişinin j doğal kaynak alanına yaptığında oluşan seyahat maliyeti T ij, :i. kişinin j doğal kaynak alanına yaptığı ziyaret nedeniyle ortaya çıkan zaman maliyeti K j, : j doğal kaynak alanının kalitesine ilişkin bir değişken S j : j doğal kaynak alanına alternatif doğal kaynak alanlarına ilişkin bir değişken Y i : i. kişinin gelir düzeyi
Elde edilen talep fonkisyonu ile bozulan su kaynağına ilişkin talepler incelenebilir. Benzer şekilde kalitesi arttırılan su kaynağına ilişkin talepler incelenebilir. Temiz ya da bozulmuş su kaynağının topluma sağlayacağı ekonomik değerler hakkında bir fikir sahibi olunabilir.
3.Koşullu değerleme yöntemi: Koşullu değerleme yöntemi, ilk kez S.V. Wantrup tarafından ortaya atılmıştır. Literatürdeki ilk koşullu değerleme çalışmasını ise R.K. Davis, 1963 yılında ABD deki Maine Ormanı nın rekreasyon değerinin belirlenmesi üzerine yapmıştır (Jakobsson ve Dragun, 1996). Bu yöntem temel olarak bir anket yöntemidir. Gerekli veriler, araştırmaya konu olan doğal kaynağı kullanan veya kullanmayan bir grup insanla yapılan anketlerle elde edilmektedir.
Koşullu değerleme yönteminde, piyasada alınıp satılamayan herhangi bir çevresel mal veya hizmet için sanal bir piyasa oluşturularak, söz konusu mal ve hizmetlerden kişilerin elde edecekleri faydalar, bir senaryo ile anket için seçilen kişilere sunulmakta; kişilerin bu mal veya hizmetin kullanımından dolayı elde ettikleri fayda karşılığında ne kadar ücret ödemek istedikleri öğrenilmektedir.
Olası çevre hasarlarına katlanılabilecek tazminat bedelleri (kabul edilen tazminat bedeli) de benzer şekilde anketler yolu ile elde edilmektedir. Anket sonucu ortaya çıkan ödeme eğilimleri anket yapılan kişilere tanımlanan kuramsal piyasaların özelliklerine bağlı olduğu için, bu yöntem koşullu değerlendirme yöntemi olarak adlandırılmıştır. Geliştirilen senaryo ile elde edilen ödeme eğilimi, ekonomik anlamda özverinin bir ölçüsüdür
Senaryo projeye göre oluşturulacak talep eğrisinde tüketici rantı gibi toplumsal refah ölçütleri hesaplanarak su kaynağının meydana getireceği olumlu katkılar; ya da yokuğunda meydana gelebilecek hasarların tahmini yapılabilmektedir.
Ödeme İsteği Su kalitesi
Koşullu değerleme yöntemi su kaynağının yarattığı gözle görülemeyen faydaların da anketler yolu ile kişilere aktarılabilmesine olanak verdiği için diğer yöntemlere göre üstünlük sağlamaktadır.