KURTAZI BALAMA GELENE VE DNÎ DAYANAI ÜZERNE: AMASYA L ÖRNE TRADITION OF TYING WOLF S MOUTH AND IT S BASE IN RELIGION, AN EXAMPLE OF THE CITY AMASYA Turul BALABAN * Öz slam ı din olarak benimsemi olan Türk toplumu geçmi inançlarını yeni dinin içerisinde de muhafaza etmi; ancak onları slami deerlerle birletirerek sunmutur. Bu ekilde geçmi inançları ile slam ı yourarak ürettii heterodoks inancın yaantısı içerisindeki konumunu salamlatırmayı baarmıtır. Bozkır yaamının izlerini taıyan kurtazı balama gelenei de kurt motifi etrafında olumu ve slam ile birlemi bir uygulama olarak sadece Anadolu nun deil Türkmen yerleiminin olduu her yerde karımıza çıkan bir uygulamadır. Bu çalıma Amasya ili örneinde kurt azı balama gelenei ve onun slam ile ilgisi üzerine bir deerlendirmeyi içermektedir. Anahtar Kelimeler: Kurtazı balama gelenei, slam, Amasya, Türk kültürü, nanı. Abstract The Turkish people who accepted Muslim as a new religion protected the previous beliefs in their new religion. However,they combined and reflected these previous beliefs with Islamic values. They succeded to maintain their new and previous life styles through heterodox belief way of life inwhich they created. The wolf mouth tie tradition which reflects the steppe life styles occured in the wolf motive and it is combined with the Islamic motives and it is not only seen in the Anatolia but also in all places where Turkmens were settled.this study involves the wolf mouth tie tradition and its relation with the Islam in a case study of Amasya. belief. Key Words: Wolf mouth tie tradition, Islam, Amasya, Turkish culture, Giri Halk inanıları kavramı, halkın dini algıları içerisinde yer etmi, kuaktan kuaa aktarım yoluyla nakledilen, gelenek meneli bir halkbilimi unsurunu karılar. Bu yapı halkbilimi kadrosunun unsurlarına öylesine nüfuz etmitir ki birçounun bugüne nakli ve halk nezdindeki etkisi inanca balıdır. Kurt azı balama gelenei de insan topluluklarının kendinden üstün kabul ettii ya da bir ekilde varlık sahasında tehdit unsuru olarak gördüü varlıklardan biri olan ve Türk kültürüne dair eldeki en eski metinlerde dahi kendisinden çeitli vesilelerle bahsedilen kurt tan korunma aracı Dr. Turul Balaban, Amasya Üniversitesi Eitim Fakültesi Türkçe Eitimi Bölümü (tugrulbalaban@gmail.com)
- 13 - olarak görülen inanç odaklı bir pratiktir. Çalımamızda inanç odaklı uygulamanıninanç ile ilgisi üzerine bir deerlendirme yapmak suretiyle Amasya yöresi örneinde eski bir Türk geleneini tanıtma ve tahlil etme amacı güdülmütür. Kurt Azı Balama Geleneinin Dini-Kültürel Altyapısı Kurt azı balama gelenei, kırsal kesimde hayvanını kaybeden kiilerin hayvanları sa salim bulunana kadar kurt saldırılarına karı korunmasını salamak amacıyla bavurulan bir inanç-pratiktir. Korunmanın kurt üzerinden ele alınması, doada kaybolmu olan hayvanların hem doanın kendisinden hem de doadaki dier birçok varlıktan zarar görebilecei göz önünde bulundurulduunda Türk kültürü içerisinde kurdun doadaki egemenliini göstermesi bakımından önemlidir. Eski Türk geleneklerinden kaynaklandıı düünülen uygulamanın slami unsurlarla birleerek yeni bir kimlik kazandıı görülür. Örneklerinin sadece Anadolu da deil Türkistan, Ortadou, Önasya, Kafkasya ve Balkanlar (Kalafat, 2006: 273) gibi birbirinden farklı corafyalarda Türkler arasında ortaya çıkması, inancın geçmi bozkır yaantısı ile alâkasını ortaya koymaktadır. Köprülü, bazı inançların slam öncesi dönemle ilgisini yeni slami ekiller altında eski kavmî ananelerin izlerini aratırmak ve mesela halk velileri olan Türkmen Babalarında eski Türk Kam-Ozanların slamlamı eklini görmek dinler tarihçisi için bir zarurettir. (Köprülü, 2005: 19) sözleriyle izah ederek bu iki dönemin unsurları bakımından aratırılmaya muhtaç olduu hususuna da dikkat çeker. Genel anlamıyla kurt (börü)hem ak hem de kara nemeler arasında sayılır. Bu yönüyle çeitli uygulamalarda koruyuculuuna sıınılan unsur durumundayken bazen de ismi canavar olarak anılır. Börü nün saygı ve korku duyulan bir varlık olması isminin tabuya dönümesine neden olmutur. Divanü Lûgat-it-Türk te Solucan soyundan olan hayvanlar. Öbür Türklerce. Ouzlar böriye kurt derler. (Atalay, 1998: 342) ifadelerinden kurdun solucan, kurtçuk nev inden hayvanlar için kullanılan bir kavram karılıı olduunu görürüz. Börü nün kurt olarak isimlendirilmesi, isminin dorudan telaffuz edilmesinden duyulan korkunun ya da saygının doal bir sonucudur. (Ögel, 1995: 117-118) Börü ye Anadolu aızlarında daha çok hastalık adları ile hayvan adlarında görülen güzel adlandırmaya bavurularak kurt ismi verilir. Ancak pratikte elma kurdu, solucan ya da parazit nev inden bir varlık olan kurt ilegüzel adlandırma yoluyla karılanan börü nün kutsi kabul edilen yönü üzerinde uygulanan pratiklerde fonksiyonlarının açıa çıktıı ve aslına döndüü görülür. Mesela bir deri hastalıı olan kurdeende (al göynek) kurt ile sadece hastalıın kaınma özelliini ifade etmek için bir isim aktarımı yapılmıtır. Ancak halk tababetinde kurdeen ocaı, hastalıın tedavisi için kurdu sembol olarak kullanır: Üç akam gün kavuurken (dua) okunur. Hasta geriye dönmeden, bakmadan ve konumadan evine kadar gider. Üç akam sonunda hastaya ocaklı ailenin evinden bir eker ya da ekmek parçası verilir. Hasta o gecenin sabahında ezan okurken kalkar ve vuuuu vuuuu vuuuu eklinde kurt gibi üç kere ulur. Hastalık Allah ın izni ile kaybolur (KK8). Görüldüü gibi hastalıın kaynaı ya da özellii kurtçuklar ile ilgiliyken tedavi börü yü taklitle (uluma) gerçekleir. Öyleyse burada tedavi edici gücünden faydalanılan ve kastedilen börü dür. Bir baka açıdan ele alındıında tedavi yönteminin tamamen slâmiyet öncesi kültürel geleneklerin izlerini taıdıı görülür; ancak dua ve ezan gibi unsurlarla slami bir kimlik kazanır, ayrıca sonucun Allah ın takdiri olması da tedaviyi günümüz inançlarına uygun hâle getirerek yaam içerisindeki konumunu muhafaza etmesini salar.
- 14 - Verilen örneklerde kurdun toplumsal yaam içerisinde dier varlıklardan ayrı bir konumda görüldüü ve varlıını inanmalar içerisinde slâm öncesi fonksiyonuyla ortaya koyduu anlaılır. Adın karıladıı kavramın bir önemi yoktur. Adlar çarıım ve kabulleriyle hayatımızda yer alır, anlam kazanır. (Kibar, 2005: 16) Kurt kavramının karıladıı anlam ne olursa olsun gelenek içerisinde börü yü hatırlatacaktır. Genel hatlarıyla kut azı balama gelenei hayvanı kaybolmu insanların hayvanlarına kurt tarafından bir zarar verilmeden varsa bu ii üstlenen bir kiiden yoksa herhangi (azı dualı) birisinden yardım almak suretiyle belli bir duayı okuyarak ve bir nesneyi balama aracı olarak kullanarak yaptıkları nasip/kısmet balama pratiidir. Bu ilem sonrasında hatları duayı okuyan kii tarafından belirlenen alan içerisinde kurtların azı balanır ve bu muhitte hayvanlara zarar veremezler. Bıçak azı açıp kapamak, düüm atıp düüm çözmek halk inançlarımızda büyü yapmak ve büyü bozmak bahislerinin konusudurlar (Kalafat 2006: 276). Ahmet Yaar Ocak, kutsal ahıslar üzerinden ele aldıı konuda eski amanların slami bir hüviyete bürünmü yeni temsilcileri olan bu Türkmen Babalarının bu hüviyete uygun olarak sihir ve büyü ile uramaları tabiidir. Tarihi kaynaklarda bunun bazı örnekleri vardır (Ocak, 2000: 124) diyerek sihir ve büyünün bir yönüyle slâm öncesi dönemin kalıntıları olduuna dikkat çeker. slâmi açıdan sihrin varlıı kabul edilmekle birlikte haram olarak anılması ve konumuzla ilgili olarak Kur an ve hadise dayalı iki hükmü ele aldıımızda unları görmek mümkün: Kur'ân-ı Kerîm'de Hârût ve Mârût'un geçtii âyette öyle buyurulmaktadır. Süleyman'ın egemenlii konusunda onlar, eytanların (uydurup kulaklarına) okuduklarına tabi oldular. Hâlbuki Süleyman (büyü yaparak) Allah'ı inkâr etmedi, ama eytanlar inkâr edip kâfir oldular. Çünkü insanlara sihri ve Babil'de, iki melee; Hârût ile Mârût'a indirilenleri (bildirilenleri) öretiyorlardı. Hâlbuki o ikisi, 'Biz ancak imtihan için gönderildik, yanlı yapıp küfre girmeyin'demeden kimseye bir ey öretmiyorlardı. Onlar, o ikisinden, kiiyi einden ayırmada kullanacakları eyi öreniyorlardı; ancak onlar, Allah izin vermedikçe örendikleri ile kimseye zarar verebilecek deillerdir. Onlar, kendilerine zarar vereni, fayda vermeyeni öreniyorlar. Ayrıca onu (sihri) bedel ödeyerek alan ve uygulatanların ahirette hiçbir nasiplerinin olmayacaını da çok iyi biliyorlar. Karılıında kendilerini sattıkları ey ne kötü; keke bunu bilseler! (Bakara:2/102). Görüldüü üzere âyet, Süleyman'a atılan iftiralar ile Hârût ve Mârût'un sihir öretii hakkında iki ana konuya dair bilgi vermektedir. Müfessirler bu âyetin sihir öretmenin ve örenmenin sakıncalarını vurguladıı konusunda hem fikirdirler. (Hayrettin Karaman Kiisel A Sayfası) Kim (sihir maksadıyla) bir düüm vurur sonra da onu üflerse sihir yapmı olur. Kim sihir yaparsa irke düer. Kim bir ey asarsa, o astıı eye havale edilir. (Canan, 1995: 95) hadisi de ilk hükmü destekler. Kur an ve hadisteki bu yasaklama, gelenein kökenini slâm öncesinde aramak gerektiini gösteren bir baka dayanak noktasıdır. slami açıdan caiz görülen yalnızca büyülenen kiideki büyüyü çözmek, onu sihirden kurtarmak için yapılan mukabil ameliyedir. Buna da caiz deil diyen olmu ise de cumhur caiz görmütür. (Çelik, 2013: 154) Ayrıca ilgili tartımalı cevazı gelenekteki durumun dorudan benzeri olarak görmek mümkün olmadıı için konu dıında kabul ediyoruz. Amasya da Kurt Azı Balama Kurt azı balama uygulaması iki aamada gerçekletirilir. Birinci aama hayvanın kaybolması ya da ulaılmaz bir yerde kalmasıyla ilgilidir. Bu durumda ii
- 15 - üstlendii bilinen ya da azı dualı bir kii abdest alarak (KK 3)tek nefeste, soluksuz (KK 2,9)ilgili duayı ya da ayetleri okur: ems 1 suresini okuyarak (KK 3,4,6), herhangi bir ayet okuyarak (KK 5,9), besmele ile bir dua okuyup üfleyerek (KK 2,7), Ayetel Kürsi okuyarak (KK 1)hiç dua bilmiyorsa da Ya Allah Ya Muhammed Ya Ali diyerek (KK 7) kilitli bir bıçaın azı kapatılır ve iple balanır yoksa iki bıçaın aızları birbirine balanır(kk 2), makasın azı kapatılır (KK 9), yemeninin ucuna ya da bir çaputa düüm atılır (KK 3), bir ipe yedi düüm atılır ve ip saklanır (KK4), lava ekmei duvardaki çiviye asılır (KK 5,7) ya da evin etrafında üç kez dolaılır (KK1). Kaybolan hayvanlar birden fazla ise sayısı belirtilir. Muhit isimleri söylenmek suretiyle hayvanların kaybolduu alan ifade edilir ve sadece o bölgedeki kurtların azı balanır; ancak eer aradan bir dere, çay, ırmak gibi bir akar su geçiyorsa bu durumda suyun her iki yakası da ayrı ayrı balanmalıdır. Balanan alan sınırları içinde akar su geçiyorsa duanın hikmeti biter ve etkisi olmaz (KK 4). Bu ekilde balama ilemi gerçekletirildikten sonra kurt gelse bile hayvanı yiyemez. Hayvanlar bulununcaya kadar korunmu olur. kinci aama hayvanın bulunması ile ilgilidir. Bu halk anlatılarındaki merhamet motifi ile ilgilidir. Kaybolan hayvan bulunduktan sonra kurtların açlıktan ölmemesi için yapılan balama tersine bir ilemle çözülür. Hayvan bulunduktan sonra duvardaki çiviye asılmı olan lava ekmei, bulunan hayvana yedirilir (KK 7). Tersine yapılan pratikte dikkat edilmesi gereken nokta düümü balayan kiinin çözmesi, bıçaı kapatan kiinin açması ya da lava ekmeini asan kiinin indirmesi gerektiidir. Bu uygulamada hayvanı kaybolan kiinin kurt azı balamayı kendisi yapmadıysa hiçbir fonksiyonu yoktur. Uygulamanın benzer bir ekli aynı isimle (kurt azı balama) tavukları kaybolan insanlar tarafından tilkilere önlem olarak da yapılmaktadır (KK 1). Kurt Azı Balama Geleneinin slâm ile lgisi nançlar ya da inanç kaynaklı gelenekler üzerinde yapılan incelemelerde sosyokültürel ve tarihsel balamı dikkate almak gelenein tespiti kadar önemlidir. Yukarıda bozkır kültürü ve geçmi inançlarla ilgisine deindiimiz gelenein günümüzde slâm ile bütünlemi olduu açıkça görünmekteyse de yapılan uygulamanın eski inançlar içerisinde rastlanılan benzeme büyüsü nün bir örnei olduu gerçei göz ardı edilemez. Yapılan pratikte bıçaın azının kapatılması ile kurdun da azının kapanacaı düünülmekte ve bu benzerlik ilgisi bir çeit tılsıma dönümektedir. Kaynak kiilerin kurt azının çözülmesi ilemini sihrin/büyünün bozulması (KK 2,4) olarak nitelemesi bilinçaltı bir kabulü iaret etmektedir; ancak uygulamanın dua/ayet ile birletirilmesi ona slami bir yön kazandırmıtır. Büyülerin ak büyüler ve kara büyüler olarak iki kısma ayrıldıı bilinmektedir. Burada yapılan büyü benzeri uygulamanın bir zarar verme amacında olmadıı, fayda esasına dayandıı, dolayısıyla da ak büyülerden olduu açıktır. Bu büyü, yararlı, göze görülebilen güçleri hatta doa düzenini kendi alanına çekmeye çabalar. (Örnek, 2000: 145) Hem Amasya yöresinde hem de Anadolu da yapılan derlemelerde kurt azı balama genellikle ems Suresi ile yapılmaktadır. Hatta bazı kaynak kiiler o konuda ayet var (KK 4,9) ifadesi ile ems suresinin dorudan kurt azı balama ya da 1 Amasya yöresinde yapılan ancak benzerlik ilgisi sebebiyle incelemeye dâhil edilmeyen derlemelerde genellikle ems suresinin okunması ile kurt azının balandıı tespit edilmitir.
- 16 - hayvanları doadaki zararlı varlıklardan koruma ile ilgili olduunu ifade etmilerdir. Bu yönüyle kurt azı balama gelenei ve ems suresi arasında kurulan ilgiyi incelemek gerekir. Arapça ems kavramı "güne" anlamına gelir. Bizce güne aydınlık anlamı ile karanlıın zıddı olarak gelenekle ilgilidir. yilik ve kötülük arasındaki farkı ortaya koyan surede bu iki unsur arasındaki tercihin sonuçları 11-15. ayetler arasında Semud kavmi üzerinden gösterilir. Kötülüü seçen kavmin baına gelenler "(13) Allah'ın elçisi (Salih Peygamber) onlara: 'Allah'ın devesine ve onun su içme hakkına dokunmayın" dedi. (14) Onu yalanladılar, deveyi kestiler. Rableri de, günahları yüzünden azabı balarına geçirdi, orayı dümdüz etti." ayetleriyle ibret olarak verilir. Peygamberliine ve Allah ın varlıına delil olarak Salih peygamberden mucize isteyen Semud kavmi, deve eklini alan bir kayadan doan deve yavrusuna zarar vermemesi ve su kuyusundan sırasıyla bir gün insanların bir gün de devenin su içmesi hususlarında uyarılır. Çünkü o deve peygamberin mucizesinin delilidir: "Sakın Allah'ın devesine el sürmeyiniz. Sakın bir gün size bir gün deveye ayırmı olduu suyun bölüüm düzenini çinemeyiniz" (Seyyid Kutub, 1991: 494 ). Fakat Semud kavminden bazı kiiler Peygamberi yalanlamılar ve deveyi kesmilerdi.bunun sonucu olarak da Allah, onların yaadıkları yerleri dümdüz etmi altını üstüne getirmiti. Görüldüü gibi sure, korunması emredilen varlıa zarar vermenin kötü akıbetini anlatmaktadır. Kurtazı balama gelenei içerisinde kaybolan hayvan da Allah'ın en büyük mucize olarak gönderdii Kur'an ile korunmutur. Hayvanın sa salim geri gelmesi için okunan ems suresi aynı zamanda onu koruyacak olan sırrı içerir. Bu yönüyle kaybolan hayvan Allah'ın devesi ile mukayese edilmitir. Bu yönüyle de bir benzeme büyüsünün varlıından da bahsedilmelidir. Dolayısıyla inanç sadece slâm sonrası deil slâm öncesi inanılara da dayanması hususiyetiyle geçmiten aktarım yoluyla getirilen bir pratiin korunması ve dinî bir kimlie bürünmesidir. Surenin pratikle ilgili bir dier yönü de surede geçen güne ve ay, gece ve gündüz, yeryüzü ve gökyüzü gibi karıt unsurlarında aranmalıdır. Bir yönüyle bu ifadeler iyilik ve kötülüü tercih noktasında örnek olarak sunulurken dier yönüyle gökyüzü ve yeryüzü hayvanın kaybolduu semanın alt ve üst sınırını, ay ve güne ile gece ve gündüz ifadeleri de doa-aydınlık ilgisini düündürmektedir. Karanlık kötülükle ilgili olumsuz bir kavramdır. Kötülük karısında iyiliin tercih edilmesi gibi aydınlık da karanlıkta kalmanın çaresizlii içeren anlamına tercih edilir. Doada kaybolmu hayvanın gece karanlıında bir zarar görmesi tehlikesine karın aydınlık umut vaat eder. Sonuç Tüm Anadolu corafyasında olduu gibi Amasya halkı tarafından da uygulanan ve belirgin bir kültürel deere sahip olan "kurt azı balama" gelenei Türklerin geçmi yaantılarından bugüne aktardıı animizm ve amanizm etkisinde bir uygulama olarak karımıza çıkmaktadır. Dün ile bugün arasında varlık mücadelesi veren gelenek geçmi dini inanıların izlerini taımaktadır; ancak kullandıı argümanlar ile slam kültür dairesi içerisinde varlıını devam ettirmektedir. ems suresi, bu bakımdan benzerlik ilgisi yönü ile gelenee balanarak kurt azı balama uygulamasının slam ın koruyuculuu ile yaamın içerisinde yer edinebilmesine imkân
- 17 - salar. nanıın hocalar, dedeler ya da azı dualı kiiler aracılıı ile yapılması da slami motiflerle merulatırmak amacını taımaktadır. Yapı bu yönüyle daha çok slamiyet öncesi Türk kamlarının ilevlerine benzemektedir. Bugün kamların yerini dini misyonu kimliklerinde ya da yaantılarında taımaya devam eden kiiler almılardır. KAYNAK KLER (sim, doum yeri, doum tarihi, yaadıı yer, eitim durumu, meslei.) 1. Çalayan, Hanife, Amasya-Kapıkaya/1958, Kapıkaya, lkokul, Ev Hanımı. 2. Erarslan, Kemal, Amasya-Eliktekke/1946, Eliktekke, lkokul, Emekli. 3. Ergöz, Mehmet, Amasya-Musaköy/1965, Amasya, Lise, Memur. 4. nan, Ali, Amasya-Aydınca/1949, Aydınca, lkokul, Emekli oför. 5. Karadoan, Ali, Amasya-Gafarlı/1936, Gafarlı, Okuryazar Deil, Çiftçi. 6. Keklikçi, Hamdi, Amasya-Kayabaı/1946, Kayabaı, lkokul, Emekli. 7. Öksel, Halil, Amasya-Bapınar/1945, Bapınar, lkokul, Çiftçi. 8. Öztahtalı, Rütü, Gümühacıköy-Gümü/1929, Gümü, Köy Enstitüsü, Emekli. 9. Yılmaz, Ahmet, Amasya-Akyazı/1958, Akyazı Ortaokul, Çiftçi. KAYNAKLAR ATALAY, Besim (1998).Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I, Ankara: TDK Yayınları. CANAN, brahim (1995).Kütüb-i Sitte Tercüme ve erhi, Cilt 8, Ankara: Akça Y. ÇELK, Ali (2013).slâm ın Kabul ve Reddettii Halk nançları, stanbul:beyan Y. Hayrettin Karaman Kiisel A Sayfası, (ty), Eriim Tarihi: 25 Austos 2013, http://www.hayrettinkaraman.net/sc/00187.htm KALAFAT, Yaar (2006). Türk Halklarında Kurt Azı Balama nancı, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 20, s.273-280. KBAR, Osman (2005).Türk Kültüründe Ad Verme, Ankara:Akça Y. KÖPRÜLÜ, M. Fuad (2005).Anadolu da slâmiyet, Ankara:Akça Y. Ocak, Ahmet Yaar (2000).Alevi ve Bektai nançlarının slam Öncesi Temelleri, stanbul: letiim Y. ÖGEL, Bahaeddin (1995).Türk Mitolojisi II (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), Ankara: Türk Tarih Kurumu. ÖRNEK, Sedat Veyis (2000).100 Soruda lkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, stanbul: Gerçek Y. SEYYD Kutub (1991). Fizilâli l Kur'an, (Çev. Salih Uçan-Vahdettin nce) Cilt: 10, stanbul: Dünya Y.