C. Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, 2002, 6 (2) HEMŞİRELİK ÖĞRENCİLERİNİN İLETİŞİM BECERİSİ VE EMPATİ DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİ Aytül TUTUK *, Derya AL *, Selma DOĞAN ** ÖZET İletişim ve empati hemşirelik bakımının en önemli boyutlarındandır ve hemşirelik eğitiminde öğrencilerde bu özelliklerin geliştirilmesi beklenir. Bu çalışmada hemşirelik öğrencilerinin algıladıkları iletişim becerisi ve empatik eğilim düzeyinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Çalışma, toplam 269 öğrenci ile gerçekleştirilmiştir. Veriler, Kişisel Bilgi Formu, İletişim Becerilerini Değerlendirme Ölçeği (İBDÖ) ve Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ) ile elde edilmiştir. Çalışma sonunda, öğrencilerin algıladıkları iletişim becerisi ve empatik eğilim puan ortalamalarının orta düzeyde olduğu belirlenmiş, eğitim yılı arttıkça her iki ölçek puan ortalamalarının arttığı saptanmıştır. Elde edilen bulgular hemşirelik eğitiminin geliştirilmesi yönünden tartışılmıştır. Anahtar Sözcükler: Hemşirelik öğrencileri, Hemşirelik eğitimi, iletişim becerisi, empati SUMMARY Determining communication skills and emphatic levels of nursing students Communication and emphaty are an important dimension of nursing care and these skills should be developed in nursing students. In this study, we aimed to determine the communication skills and emphatic tendency of nursing students. Data were collected with 269 nursing students of a nursing school. In the study, three instruments were used: Personal Knowledge Form, Communication Skills Assessing Scale, and Emphatic Tendency Scale. The results showed that communication skills and emphaty levels of the students were moderately. Communication and emphaty levels of the senior nursing students were higher than junior students. The findings were discussed for improving the nursing education Key words: Nursing students, nursing education, communication skills, emphaty GİRİŞ Hemşirelik bir yardım mesleğidir. Yardım etmede temel amaç, karşılıklı güvene dayalı bir iletişim ve etkileşim içinde hizmet verilen bireyi tanımak, bakım gereksinimlerini tanımlamak ve sonuçta sorunları ile daha etkin başedebilir, gereksinimlerini karşılayabilir hale gelmesini sağlamaktır (Smitherman 1981). Yapılan çalışmalar, hemşirelerin etkili kişilerarası ilişkiler ve iletişim becerisi geliştirmesinin hastalar üzerinde olumlu etkiler (hizmetten memnuniyetin artması, hastalık ve tedaviye uyum, iyileşmeye motivasyonun artması) yarattığını göstermektedir (Daniels 1988, Evans ve ark 1998). Empati yardım edici ilişkinin en temel bileşenlerindendir (Özcan 1996). Wilson ve Kneisl (1988), empatik anlayış olmadan kişilerin duygusal dünyalarına girmenin mümkün olamayacağını ve gerçek anlamda bir yardım yapılamayacağını belirtmektedirler. Empati, bir kişinin kendini karşısındaki kişinin yerine koyarak, olaylara onun bakış açısı ile bakması ve o kişinin duygu ve düşüncelerini doğru olarak anlaması ve bu durumu iletmesi sürecidir (Dökmen 1994). Ancak çalışmalar hemşirelerin hastalarla etkileşimleri, hastalara yaklaşımları ve bakım verme etkinliklerinin hastalar tarafından olumlu ve yeterli bulunmadığını göstermektedir (Hewison 1995, Tan ve ark. 1999). Bu konuda Sundeen ve ark (1981), "hemşirelik bakımında * Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Oğrencisi,Sivas ** Doç. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Psikiyatri Hemşireliği Anabilim Dalı,Sivas 36
Tutuk, Al, Doğan iletişimin değeri ve önemi bilinmesine karşın, klinik hemşire hasta etkileşimlerinin analizi,kişilerarası yeterliliğin hala düşük olduğunu göstermektedir, bu yüzden iletişim becerilerinin hemşirelik eğitiminde önceliği olması gerekir" demektedir. Hemşirelikte iletişim becerilerinin öğrenilmesi öncelikle eğitim süreci içinde gerçekleşir. Bu süreçte öğrencilerin gerek formal dersler gerekse uygulamalar (klinik/saha) sırasında kendine güven ve saygılarının artması, kişisel ve mesleki yönden gelişmeleri hedeflenir (Sukkala 2001). Griffith (1983), bu süreçte öğrencilerin kişisel ve mesleki yeterliliklerini geliştirmek için özellikle eğiticilerin kolaylaştırıcı, yönlendirici ve rol modeli olarak önemli katkılar sağlayabileceğini belirtmektedir. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu'nda bazı ders ve uygulamalarla bu hedeflerin gerçekleştirilmesine çalışılmaktadır. Bununla birlikte öğrencilerin iletişim yeteneklerinin ne oranda geliştiği, uygulamalarda ne derece başarı gösterdikleri vb. yeterince bilinmemektedir. Yukarıdaki hedeflere uygun olarak gerek ilgili dersler, gerekse eğitici tutum ve yaklaşımlarını yeniden düzenlemeye katkı verecek veriler oluşturulması için öğrencilerin iletişim yeteneklerini ortaya koyan bir çalışmanın yapılması gerekli görülmüştür. Bu çalışmada, hemşirelik öğrencilerinin algıladıkları iletişim becerisi ve empati düzeylerini belirleyerek, sınıflara ve diğer bazı değişkenlere göre bu özelliklerde farklılık olup olmadığını ortaya koymak amaçlanmıştır. YÖNTEM Tanımlayıcı türdeki bu çalışma C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulunda 1999-2000 yıllarında öğrenim gören öğrencilerle gerçekleştirilmiştir. Belirlenen dönemde Yüksekokulda tüm sınıflardan toplam 320 öğrenci öğrenim görmüştür. Öğrencilerin tamamının çalışmaya alınması planlanmış ancak, uygulama sırasında 28 öğrenci hastalık, okula gelmeme vb. nedenlerle uygulamanın dışında kalmıştır. Öğrencilerden 23 ü ise çalışmaya katılmada isteksizlik göstermiş ve sonuç olarak çalışma toplam 269 öğrenci üzerinde yapılmıştır. Ölçme araçları Araştırmada veriler "Kişisel Bilgi Formu", "İletişim Becerilerini Değerlendirme Ölçeği (İBDÖ)" ve "Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ)" aracılığıyla toplanmıştır. Kişisel Bilgi Formu; Öğrencilerin yaşı, medeni durumu, sınıfı, mezun olduğu lise, halen çalışma durumu, günlük yaşamında ve klinik uygulamalarında iletişimde güçlük yaşama gibi özelliklerini belirlemeye yönelik toplam 17 sorulardan oluşan bir formdur. İletişim Becerilerini Değerlendirme Ölçeği (İBDÖ); Bireylerin iletişim becerilerini nasıl değerlendirdiklerini anlamak amacıyla Korkut (1996a) tarafından geliştirilmiş, "her zaman" dan "hiçbir zaman" a kadar derecelendirilmiş, 5 li likert tipi bir ölçektir. Ölçek toplam 25 anlatımdan oluşmakta olup elde edilebilecek en yüksek puan 100, en düşük puan ise 0 dır. Puanın fazla oluşu bireylerin iletişim becerilerini olumlu yönde değerlendirdiklerini yansıtmaktadır. Ölçeğin geçerlilik ve güvenilirlik çalışmaları aynı kişi tarafından yapılmış ve alfa iç tutarlılık katsayısı.80 olarak bulunmuştur. Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ); Bireyin kendisiyle ilgili olarak olaylar karşısında duygusal duyarlılığını ölçmeye yönelik olarak hazırlanmış olan ölçek, 1989 yılında Dökmen (1989) tarafından geliştirilmiştir.ölçek toplam 20 maddeden oluşmaktadır ve"tamamen uygun" dan "tamamen aykırı" ya göre likert tipi 5 aşamalı olarak derecelendirilmiştir. Ölçekten elde edilebilecek en yüksek puan 100, en düşük puan 20 dir. Uygulama Formların uygulanması sırasında her sınıf ile ayrı olarak biraraya gelinmiştir.formların uygulanmasından önce çalışmanın amacı ile ilgili öğrencilere açıklama yapılarak onam alınmıştır.çalışmaya katılmaya istekli öğrencilere formlar toplu olarak dağıtılmıştır. Öğrenciler formları isim belirtmeksizin kendi kendilerine doldurmuşlardır. Uygulama yaklaşık 20-25 dakika sürmüştür. Değerlendirme Verilerin kodlaması elde yapıldıktan sonra istatistiksel değerlendirme bilgisayarda yapılmıştır ve değer- 37
C. Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, 2002, 6 (2) lendirmede Varyans analizi, t testi, ki kare testi kullanılmıştır. BULGULAR Araştırmaya alınan öğrencilerin yaş ortalaması : 20.07 olup, % 29.3 ü birinci sınıf, % 24.0 ü ikinci sınıf, %25.2 si üçüncü sınıf ve %21.5 i dördüncü sınıfta öğrenim görmektedir. Öğrencilerin %94.0 ü klasik lise, %6.0 sı sağlık meslek lisesi mezunudur. Öğrencilerden %6.3 ü eğitiminin yanısıra çalıştığını belirtmiştir, %35.3 ü sosyal faaliyetlerini yeterli bulurken, %64.7 si sosyal faaliyetlerinin yetersiz olduğunu ifade etmiştir. Öğrencilerin %37.2 si günlük yaşantılarında diğer kişilerle ilişkilerinde güçlük yaşadıklarını belirtmiştir. Klinikte hasta ve aileleri ile iletişim sorunu yaşama konusunda, klinik deneyimi olmayan birinci sınıf öğrencileri dışındaki öğrencilerin (190) %12.6 sı çok fazla sorun yaşadığını belirtirken, %65.8 i zaman zaman sorun yaşadığını ifade etmiştir. Sorun yaşama durumu sınıflara göre incelendiğinde, en fazla ikinci sınıf öğrencileri sorun yaşadıklarını belirtirken (%86), üçüncü sınıf öğrencilerinin %67.6 sı, dördüncü sınıftakilerin ise %80.8 i sorun yaşadığını iletmiştir. Gruplar arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur(2:13.88 p<0.01). Öğrencilerin %93.7 si öğrenimleri süresince iletişim becerilerinin geliştiğini belirtmiştir. Çalışmamıza alınan öğrencilerin tamamının iletişim becerisi ölçek ortalama puanları :73.75, empatik eğilim ölçek ortalama puanları ise :69.55 olarak bulunmuştur. Tablo 1 de görüldüğü gibi öğrencilerin iletişim becerisi ortalama puanı, birinci sınıfta : 69.7 iken, ikinci sınıfta :71.7, üçüncü sınıfta : 78.5 ve dördüncü sınıfta : 77.0 bulunmuştur. Gruplar arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı olup farkın ilk iki sınıftan kaynaklandığı görülmüştür (F:5.08 p<0.05). Empatik Eğilim Ölçeği puan ortalamasına bakıldığında, birinci sınıflarda :62.2 iken, ikinci sınıflarda :65.8, üçüncü sınıflarda :70.0, dördüncü sınıflarda ise :67.4 olarak bulunmuştur. Gruplar arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlıdır (F:3.09 p<0.05). Tablo 1. Öğrencilerin Sınıflara Göre İletişim Becerisi ve Empatik Eğilim Ölçekleri Puanlarının Dağılımı Sınıf Sayı % Birinci sınıf İkinci sınıf Üçüncü sınıf Dördüncü sınıf 79 64 68 58 29.3 24.0 25.2 21.5 İletişim Bec. Ort. Puanı 69.7 71.7 78.5 77.0 Empatik Eğilim Ort. Puanı 62.2 65.8 70.0 68.4 F: 5.08 F: 3.09 P<0.05 P<0.05 Tablo 2 de görüldüğü gibi, öğrencilerin büyük bir bölümü (%88.8) klasik lise mezunu iken, yalnızca %6 sı sağlık meslek lisesi mezunudur ve mezun oldukları okul yönünden öğrencilerin iletişim ve empati puan ortalamaları farklılık göstermemektedir(). Çalışmamızdaki öğrencilerin büyük bir bölümü öğrenimleri süresince çalışmazken yalnızca %6.3 ü çalıştığını belirtmiştir ve çalışanların iletişim becerisi puan ortalaması :74.0 iken, çalışmayanların :70.5 bulunmuştur ve iki grup arasındaki fark anlamlıdır (t:2.07 p<0.05). Buna karşılık empatik eğilim ortalama puanı yönünden her iki grup arasında anlamlı fark bulunmamıştır (). Öğrencilerden, insanlarla ilişkilerinde güçlük yaşadığını bildirenlerin iletişim becerisi ortalama puanı (:70.25) i ve empatik eğilim ortalama puanı (:62.8) güçlük yaşamadığını belirtenlere göre daha düşük bulunmuştur ve gruplar arasındaki farkın anlamlı olduğu görülmüştür (p<0.01). Buna karşılık klinik uygulamalarda güçlüğü olduğunu söyleyenler ile güçlük yaşamadığını belirtenlerin her iki ölçek ortalama puanları arasındaki fark anlamlı bulunmamıştır (). Ancak güçlüğü olmadığını belirten öğrencilerin empatik eğilim ortalama puanı daha yüksektir (:70.0). Sosyal etkinliklere katılım yönünden de her iki ölçek puan ortalamalarında anlamlı fark belirlenmemiş olmasına karşın() sosyal etkinliği fazla olanların her iki ölçek puan ortalamasının daha yüksek olduğu görülmüştür. 38
Tutuk, Al, Doğan Tablo 2. Öğrencilerin kişisel ve eğitime ilişkin özelliklerine göre iletişim becerileri ve empatik eğilim puanlarının dağılımı Kişisel ve eğitimle ilgili Özellikler Sayı Yüzde İletişim Becerisi Mezun olduğu lise Empatik Eğilim Klasik lise 239 88.8 74.0 65.8 Sağlık Meslek Lisesi 16 6.0 70.7 70.4 Diğer(Ticaret L vb) 14 5.2 73.5 67.6 KW:2.30 KW:1.01 Çalışma Durumu Çalışıyor 17 6.3 74.0 65.8 Çalışmıyor 252 93.7 70.5 70.6 t:1.87 t:1.57 İlişkilerde Güçlük Yaşama Evet 100 37.2 70.2 62.8 Hayır 169 62.8 76.0 68.0 Hasta ile İlişkide Güçlük Yaşama t:4.11 p<0.01 t:4.98 p<0.01 Evet çok fazla 24 12.6 72.5 67.2 Evet zaman zaman 125 65.8 75.0 67.2 Hayır 41 21.6 78.3 70.0 F:1.73 F:1.50 Sosyal Etkinlik Yeterli 95 35.3 76.2 68.2 Yetersiz 174 64.7 72.5 65.0 t:1.82 t:1.05 TARTIŞMA Hemşirelik insan ilişkileri üzerine temellenmiş bir meslektir ve hemşirelik bakım sürecinin etkinliği hemşirenin diğer bireylerle etkin iletişim kurma yeteneğine bağlıdır. Hemşire bir yandan sözel ve sözel olmayan iletişim yoluyla bireyin yaşadıklarını anlamaya çalışırken, diğer yandan kendini doğru ifade edebilmeli, bir bakım verici olarak bakımı alan kişi ile etkili bir iletişim kurabilmelidir (Terakye 1995). Yardım edici ilişkinin en temel bileşeni empatidir. Bireyi ve sorunlarını anlayabilmek empati ile mümkündür (Cringle 1984, Arnold ve Boggs 1999). Profesyonel hemşirelikte büyük önemi olan bu becerilerin geliştirilmesi öncelikle okul eğitimi sırasında sağlanabilir. Hemşirelik eğitiminde iletişim,danışmanlık, kritik düşünme vb. özellikleri gelişmiş hemşireler yetiştirmek öncelikli hedeflerdendir. Bu çerçevede eğitimin 39
C. Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, 2002, 6 (2) çeşitli aşamalarında olan öğrencilerin iletişim becerileriyle ilgili değerlendirmeleri ve empatik eğilim düzeylerinin incelendiği çalışmamızda, öğrencilerin algıladıkları iletişim becerisi ortalama puanı :73.75 dir. Korkut un (1996b) aynı ölçek ile lise öğrencileri üzerinde yaptığı çalışmada iletişim becerisi ortalama puanı :79.83 dür. Çalışmamızda elde edilen bu puan, diğer çalışmanın sonucundan düşük olmakla birlikte, öğrencilerin iletişim becerilerini ortanın üzerinde algıladıklarını, ancak gelişmiş bulmadıklarını gösterebilir. Oysa yukarıda da belirtildiği gibi hasta ile iletişimi kolaylaştırmak, daha bütüncül bir bakım vermek ve bireyi anlamak, sorunlarına yardım etmek için hemşirelerin iletişim becerilerinin gelişmiş olması gerekir. Diğer yandan öğrencilerin, sınıf büyüdükçe iletişim becerilerinin de geliştiği görülmektedir. Birinci sınıf öğrencilerinin algıladıkları iletişim becerisi ortalama puanı :69.75 iken, dördüncü sınıf öğrencilerinin ortalama puanı :76.0 dır. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu nda 1. ve 2. sınıfta yer alan genel ve mesleki iletişim dersleri ve diğer derslerde iletişimle ilgili konular vurgulanmaktadır. Elde edilen bulgulara göre eğitimin öğrencilerin iletişim becerilerinin gelişmesine olumlu katkı sağladığı söylenebilir. Ancak bu katkının düzeyi ve uygulamaya ne şekilde yansıdığı açık değildir.bu nedenle öğrencilerin özellikle hasta ve bakım verilen diğer bireylerle ilişkilerini ortaya koyan ileri çalışmalara gereksinim vardır. Empati, yukarıda belirtildiği gibi yardım edici ilişkide hemşirenin bireyi ve sorunlarını tanımlayabilmek için geliştirmesi gereken en temel niteliklerdendir. Empatik eğilim genelde bir kişilik özelliği olmakla birlikte eğitim yoluyla geliştirilebilir bir özelliktir ve hemşirelik öğrencilerinin eğitimleri sırasında bu özelliklerini geliştirmeleri gerekir (Hodges1991). Çalışmamızda öğrencilerin empatik eğilim ortalama puanı :69.55 olarak bulunmuştur. Ülkemizde bu konuda yapılan çalışma sayısı oldukça yetersizdir. Öz ün (1998) hemşirelik son sınıf öğrencileryle aynı ölçekle yaptığı çalışmada öğrencilerin empatik eğilim ortalama puanı :70.25 olarak çalışmamızın sonucu ile benzer bulunmuştur. Yurt dışında yapılan bir çalışmada ise hemşirelik öğrencilerinin diğer öğrencilerden daha empatik oldukları bulunmuştur (Kunst- Wilson W ve ark. 1981). Çalışmamızda elde edilen bulgu öğrencilerin empatik eğilim düzeyinin iletişim becerileri gibi orta derecede olduğunu göstermektedir ve empatik eğilim sınıf büyüdükçe artmaktadır (p<0.05). Tüm bu bulgular öğrencilerin iletişim ve empati düzeylerinin eğitimle yükseldiğini gösterebilir. Nitekim öğrencilerin tamamına yakını eğitim süreci içinde iletişim becerilerinin geliştiğini belirtmiştir. Bununla birlikte çalışmamızda eğitimin öğrencilerin iletişim özelliklerinin gelişmesine ne şekilde katkı sağladığı belirlenememiştir, bu nedenle iletişimin eğitimle ne ölçüde geliştiğini gösteren izleme çalışmalarına gereksinim vardır Çalışmada öğrencilerin algıladıkları iletişim becerisi ve empatik eğilim ortalama puanlarında yaş, mezun oldukları lise ve sosyal etkinliklere aktif katılma yönünden fark belirlenmemiştir. Öğrencilerden günlük ilişkilerinde güçlük yaşadıklarını bildirenlerin iletişim becerisi ve empati düzeyi düşük bulunmuştur. Klinik uygulamaları sırasında sorun yaşadığını belirten öğrencilerin hem iletişim hem de empatik eğilim ortalama puanı istatistiksel olarak anlamlı derecede olmasa da düşük bulunmuştur. Yukarıda belirtildiği gibi hemşirelik bakımının başarıya ulaşmasında empati ve iletişim becerilerinin büyük önemi vardır. Tel ve Atalay ın (1999) yaptıkları bir çalışmada da öğrencilerin yarıdan fazlası hekim ve hemşirelerle ilişkilerde zorlandıklarını belirtmişlerdir. Klinik uygulamalar sırasında en fazla sorun yaşayan grup (%86.0) ikinci sınıf öğrencileridir. Bunun nedeni,ikinci sınıfta öğrencilerin dahiliye ve cerrahi hastalıkları hemşireliği dersinin gereği yoğun sağlık sorunu olan, daha fazla anlaşılma ve destek gereksinimi duyan yetişkin hastalara bakım vermesi olabilir. Ülkemizde hemşirelik öğrencileriyle yapılan bir çalışmada da öğrenciler için en fazla stresli olan eğitim yılı ikinci yıl olarak bulunmuştur (Terakye 1988). Son sınıf öğrencilerinde iletişim becerisi ortalama puanı üçüncü sınıf öğrencilerinden düşüktür.bu durum son sınıf öğrencilerinin psikiyatri hemşireliği dersi uygulaması sırasında, daha özelleşmiş ve gelişmiş iletişim becerisi gerektiren psikiyatri hastaları ile iletişimde zorlanmalarından kaynaklanmış olabilir. SONUÇ VE ÖNERİLER 40
Tutuk, Al, Doğan Elde edilen bulgulara göre, C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu öğrencilerinin algıladıkları iletişim becerisi ve empatik eğilim düzeyleri orta derecede olup, eğitim yılı yükseldikçe her iki özellik artmaktadır. Eğitim süresi içinde gerek iletişim dersleri gerekse diğer dersler ve uygulamaların öğrencilerin iletişim becerilerinin gelişmesine olumlu katkı sağladığı söylenebilir. Bununla birlikte bu becerilerin daha fazla geliştirilmesine gereksinim olduğu anlaşılmaktadır. Genel ve mesleki ilişkilerde güçlük yaşadığını bildiren öğrencilerin iletişim becerisi ve empati düzeyi düşüktür. Bu sonuçlar doğrultusunda eğitimin öğrencilerin iletişim ve empati düzeyinin gelişmesindeki önemi dikkate alınarak, öğrencilerde bu becerilerin gelişmesi için ders içeriklerinin ve yöntemlerin daha fazla geliştirilmesi; özellikle ilk yıllardaki öğrencilere yakın ilgi gösterilmesi; eğitim sürecinin doğrudan etkisini gösteren izleme çalışmaları ile öğrencilerin klinik uygulamalarda hastaları ile iletişim örüntülerini gösteren gözleme dayalı çalışmalar yapılması önerilir. KAYNAKLAR Arnold E, Boggs KU (1999) Interpersonal Relationships: Professional Communication Skills for Nurses. 3 rd. Ed. Philadelphia, W.B. Saunders Company. Cringle RK (1984) Communication. Nursing: From Concept to Practice, JM Flynn, PB Heffron (Ed). Maryland, A Pirentice- Hall Publishing, 293-318. Daniels TG, Denny A, Andrews D (1988) Using microcounselling to teach RN nursing students skills of therapeutic communication. Journal of Nursing Education, 27(6): 246-52. Dökmen Ü (1989) Empatinin Yeni bir modele dayanılarak ölçülmesi ve psikodrama ile ölçülmesi. A. Ü. Eğitim Bilimleri Dergisi 21(1-2): 155-190. Dökmen Ü (1994) İletişim Çatışmaları ve Empati, İstanbul, Sistem Yayıncılık. Evans GW, With DL, Alligood MR, O Neil M (1998) Empathy: a study of two types. Issues of Mental. Health Nursing, 19(5): 453-461. Hewison A (1995) Nurses power in interactions with patients. Journal of Advanced Nursing, 21: 75-82. Hodges SA (1991) An experiment in the development of empathy in students nurses. Journal of Advanced Nursing, 33(1):1296-1300. Korkut F (1996a) İletişim becerilerini değerlendirme ölçeğinin geliştirilmesi: Güvenilirlik ve geçerlilik çalışmaları. Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 2(7): 18-23. Korkut F (1996b) İletişim becerileri eğitiminin lise öğrencilerinin iletişim becerilerini değerlendirmelerine katkısı. Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji Dergisi, 4(3): 191-198. Kunst-Wilson W, Carpenter L, Poser A et. all (1981) Emphatic perceptions of nursing students: self- reported and actual ability. Res. Nurs. Health 4(3): 283-293. Öz F (1998) Son sınıf hemşirelik öğrencilerinin empatik eğilimleri, empatik becerileri ve akademik başarıları arasındaki ilişki. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2(2): 32-38. Özcan A (1996) Hemşire Hasta İlişkisi ve İletişim. İzmir, Saray Medikal Yayıncılık. Smitherman C (1981) Nursing Action for Health Promotion, Philadelphia, F A Davis Company, 63-91. Sundeen SJ, Stuart GW, Rankın ED (1981) Nurse-Client Interaction: Implementing the Nursing Process. 2 nd ed. St. Louis, The C.V. Mosby Company. Suikkala A ( 2001) Nursing student-patient relationship: a review of the literature from 1984 to 1998. Journal of Advanced Nursing, 33(1) 42-6. Tan M, Sayan A, Uğurlu N, Kaya MD (1999) Hastaların hemşirelik hizmetlerini değerlendirmeleri. VII. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı, Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu,Erzurum. Tel H, Atalay M (1999) Hekim- hemşire ve öğrenci hemşire arasındaki iletişim olgusunun irdelenmesi. VII. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı, A. Ü. Hemşirelik Yüksekokulu, Erzurum. Terakye G ( 1988) Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu öğrencilerinin klinik uygulamaları sırasında karşılaştıkları stres yaratıcı durumlara tepkileri ve bu konudaki yardım beklentilerinin incelenmesi. I. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı, İzmir, Ege Üniversitesi Basımevi 96-100. Terakye G (1995) Hasta Hemşire İlişkileri, Ankara, Aydoğdu Ofset. Wilson HS, Kneisl CR (1988) Psychiatric Nursing. Third ed. California, Addison-Wesley Publishing Company. 41