Kıbrıs Türk Toplumunda Sosyo-Kültürel Yapının Taınmasında Öretmenlerin Rolü* Teachers Role As A Transmited On Socio-Cultural Constitution At Cyprus Turkish Community Dr. Elmaziye TÖRE TEMZ ** Özet Her sosyo-kültürel yapı, ekonomi, siyaset, din, eitim ve aile kurumlarının her biriyle ilevsel ilikide bulunarak oluturdukları bir kurumlar bütünüdür. Eitim sosyolojik açıdan hem bir kurum hem de sosyalleme sürecidir. Eitim; toplum tarafından etkilenen ve biçimlenen, toplumu etkileyen ve biçimlendiren, toplum deitikçe deiebilen ve deitii oranda toplumu da deitiren bir süreçti. Öretmenler ise bu kurumun en önemli iletmecisi konumundadırlar. Öretmenlik nitelii ve ilevi bakımından, toplumun her yönden gelimesinde, kendini devam ettirmesinde oldukça önemli bir meslektir. Kıbrıs Türk toplumu gibi jeo-stratejik yönden her dönem önemli olmu bir corafyada, farklı kültürlerle ve politikalarla sürekli etkilemek zorunda kalarak var olmaya çalıan bir toplum için ise, eitimin ve öretmenlerin rolü yadsınamaz derecededir. Bu çalımada seksen iki yıl ngiliz sömürge idaresinde kalmak zorunda kalan, Kıbrıs Türk toplumunun, tüm maddi imkânsızlıklara ve baskılara ramen sosyo-kültürel yapısını eitim ve öretmenler vasıtasıyla gelecee nasıl taıdıı özetlenmeye çalıılacaktır. Anahtar kelimeler: Kıbrıs Türk Toplumu, Sosyo-kültürel Yapı, Eitim, Öretmenler Abstract Every socio-cultural constitution is the complement of organizations which exists by means of economy, politics, religion, education and family. Education is both an organization and a process of socialization from the sociological perspective. Education is a process that is affected and conformed by the society, affects and conforms the society, can change as the society changes and also changes the society with the parallelism of its change. Teachers are the most significant managers of this organization. Teaching is an important profession with its quality and function which enables the society to develop in each field and keep on its existence. The role of education and teachers can not be ignored for Cypriot Turkish Community that is located on a geo-strategic geography during ages. In this study, it is aimed to explain and clarify how Cypriot Turkish community, which had to survive under the Direction of English colony for 82 years, have been able to transmit its socio-cultural structure to the future by the excellent aid of education and teachers despite the physical impossibility and domination. Key words: Cypriot Turkish Comunity, socio-cultural constitution, education, teachers Giri Toplumsal kurumlar, bir sosyal sistem olarak deerlendirilen toplumun vazgeçilmez parçaları, yapılarıdır. Her toplumun varlıını devam ettirebilmesi ve geliebilmesi için, sosyal hayatın gerei olan bir takım görevleri gerçekletirmesi gerekir. Yani kurumlar, sosyal hayatın temel görevlerinin organize ve idare edilmesine ve uygulamalarına yarayan esas araçlardır (Nirun ve Özönder 1988: 347). Bir sosyal kurum, temel sosyal amaçlar etrafında gelien normlar, deerler, statüler ve rollerden oluan bir sistemdir (Eshleman ve Gashion 1988: 133). Sosyal bir varlık olarak insan, toplumsal yaantısını sürdürürken, * Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Eitim Fakültesi ** Bu çalıma aratırmacının, Sosyo-Kültürel Yapının Taıyıcısı Olarak Eitim, ngiliz Dönemi Kıbrıs Türk Eitim Kurumu (1878 1960) adlı doktora tezinden yola çıkılarak hazırlanmıtır.
635 toplumsal kurumların kendisine sunduu statü ve rollere uygun davranı kuralları çerçevesinde yaamını sürdürür. Karmaık bir yapıya sahip olan toplum, bireylere sunduu rollerin yerine getirilmesini kurumlar aracılııyla salar. Toplumsal yapıda hiçbir kurumun etkisi dier deikenlerden soyutlanarak ele alınamaz (Aydın 1997: 207) Kurumların birbirlerinden etkilenme dereceleri, etkilenme süreleri ve etkilenme yönleri toplumdan topluma deiebilecei gibi, deiik tarihsel dönemlerde de farklı özellikler gösterirler (Demirbolat 1997: 140). Bu etkileimler kurumların yapısal ve ilevsel boyutlarda, yeni biçimler kazanmasına neden olurlar. Bütün kurumlar dorudan ya da dolaylı olarak birbirlerini etkiler ve deitirirler. Toplumsal ilikilerin düzenlenmesi ve temel ihtiyaçların karılanmasında karılıklı etkileim aı içinde bütün toplumsal kurumlar vazgeçilmez bir öneme sahip olmakla birlikte, bilhassa toplumsal kültürün aktarılması ve toplumsal sürekliliin salanmasında insanın bütün yaamını organize eden bir süreç olarak eitim, ayrı bir öneme ve ileve sahiptir (Özkalp 1995: 203). Eitim sosyolojik açıdan hem bir kurum hem de sosyalleme sürecidir. Eitim; toplumda gerçekleen, toplum tarafından etkilenen ve biçimlenen, toplumu etkileyen ve biçimlendiren, toplum deitikçe deiebilen ve deitii oranda toplumu da deitiren bir süreçtir. Sosyoloji, eitim veya eitim sosyolojisi kaynaklarına bakıldıında eitimin ilevlerinin çeitlilii ve sınıflandırmada farklılıklar hemen göze çarpmaktadır. Eitimin ilevleri; bireylerin sosyalletirilmesi, bireylere toplumda yaygın olan yaama biçiminin aktarılması ve deerli olduu inancının kazandırılması, siyasal kültürün aılanması, bunun yanında, mal ve hizmetlerin üretiminin de devamı için nitelikli insan gücünün yetitirilmesi olup, tüm bunlar planlı bir ortam olan okul vasıtasıyla desteklenmekte ve gerçekletirilmeye çalıılmaktadır. üphesiz eitimin ilevleri beklentilerle, amaçlarla ilgili olduundan topluma ve zamana göre bazı ilevler öne çıkarılırken bazıları daha az önemsenebilmektedir. Tutarlı sosyo-kültürel sistemlerde eitimin muhafazakâr boyutunun öne çıkması, toplumun kültürel varlıını sürdürmesi temel amaç iken, planlı deime sürecine girmi toplumlarda eitimin deitirme fonksiyonu öne çıkmakta, toplumun kültürel varlıını sürdürmek deil, bu kültürü deitirmek amaçlanmaktadır. nkılâplar, ihtilaller ve sömürge idareleri planlı deitirme programlarıyla kendilerini tesis etmeye çalıırlar. Bu tür hareketlerde geleneksel kültürü deitirerek bir baka kültür ile toplumu yeniden ina etmek hedeflenmektedir. Neticede eitime hâkim olan ideoloji ve deerler yeni nesillerin sosyalletirilmelerinde belirleyici rol oynarlar. Kıbrıs, üç asırdan da daha uzun bir süre Osmanlı idaresinde kalmı, 19. yüzyılda Osmanlı merkezi idaresinin zayıflaması ve dünyada meydana gelen konjonktürel deimeler neticesinde, 1878 yılında ngiliz daresine geçici olarak devredilmi, adanın kaderi o tarihten itibaren siyaseten deimeye balamıtır. ngilizler idari düzenlemeler adı altında, Türk memurları görevden uzaklatırmılar, yerlerine Rum memurları yerletirmilerdir (Sonyel 1995: 133 187). Bu ise adada dengenin Rumlar lehine gelimesine zemin oluturmutur. Bu dönemde o güne kadar, Osmanlı eitim uygulamalarıyla paralellik gösteren eitim kurumuna tedricen siyasi kurumunun beklentilerine uygun olarak müdahale edilmitir. ngilizlerin sömürgelerinde izledikleri politikaya uygun olarak, önce okulların yöntemine temsilcileri vasıtasıyla etnik yapılar dâhil edilmi, ardından ngilizce resmi diller arasına eklenmi, sonra öretim dili ngilizceye dönütürülmü ve/veya ngilizce ilkokul seviyesinde bile ders olarak konmu, çeitli sebepler veya bahanelerle okullar merkeziletirilerek siyaset kurumunun denetimine geçirilmitir. Hindistan da da Kıbrıs ta da böyle olmutur (Bottomore [t.y]; Akdeniz 1997). Kıbrıs ta özellikle Rumların 1931 ayaklanmasını takip eden süreçte, toplumsal hayatta, okullar ve öretmenler üzerinde baskı ve yasaklar younlatırılmıtı.1931 isyanı gerekçesi ile; Anayasa, meclis, siyasi partiler kapatılıp, basına sıkı sansür getirilmi, seçimle i baı yapan belediye ve muhtarlıkların hükümet atamasıyla i baı yapmaları salanmı, polise istediinde asayii salama adına ahısları ve konutları arama hakkı verilip, toplantı yasaı getirilmitir (Stors 1993: 119, Oberling 1982: 29). Bu sert idare II. Dünya Savaı sonlarına kadar devam edip, 1943 yılından itibaren tedricen hafifletilmiti. (Gaziolu 1963: 37) Bütün bunlara paralel olarak, eitim kurumunu dorudan etkileyen yasaklar ise Türkiye ve Yunanistan'dan getirilen ders kitaplarının Adaya girmesinin yasaklanması, Türk ve Yunan tarihlerinin okullarda okutulmasına son verilmesi, bunun yerine ngiliz Kraliyet Tarihi okutulmaya balanması, okullara ngiliz Kraliyet marı eliinde ngiliz bayraının çekilmesi kuralının getirilmesi ve Türkiye ile Yunanistan'dan sistematik
636 olarak Adaya gönderilen öretmenlerin görevlendirilme ilemlerinin iptal edilmesi sayılabilir (Ferudun 2002: 75). Böyle bir müdahale durumunda, hiçbir sosyal yapı dorudan kabul yönünde davranı sergilemez. Özellikle sosyo-kültürel boyutta zoraki müdahalelerin kabul görmesi daha da zordur. Kıbrıs ta eitim kurumunun iki farklı beklentiyle araç olarak kullanıldıı görülmektedir. ngiliz Sömürge daresi, sömürge politikasını tatbik edebilmek için, Kıbrıs Türkleri ise bu politika karısında varlıını korumak ve devam edebilmek için eitimi bir araç olarak kullanma yoluna gitmitir. Kıbrıs Türkleri baskılar karısında toplumsal reflekslerini ortaya koyarak, sahip oldukları kimlik yapısını korumaya adeta mecbur edilmilerdir. Bu koullar içinde kimliin korunması ve yaatılmasında öretmenler önemli roller üstlenmilerdir. Çünkü her toplumda bir aydın olarak öretmenler, görevlerinin özellii nedeniyle toplumsal sorunlarla ilgilenirler. Özellikle az gelimi ülkelerde, kırsal yörelerde ve yabancı bir siyasi idare altında, kimlik mücadelesi veren toplumlarda, halkın içine daılmı tek aydın oldukları için çevrelerini etkileme imkânları daha çoktur. Geleneklerin hâkim olduu, sosyal deimelerin yava olduu, cemaat özellii taıyan yapılarda, tarım toplumlarında, öretmene süregelen gelenekleri ve deerleri koruma, yeni kuaklara aktarma görevi verilir. Deiimin hedeflendii ve hızlandıı geçi dönemlerinde ise gelenekselleen deerleri ve uygulamaları tartımaları, yeni deerleri benimsemeleri ve yaymaları istenir. Yine endüstrilemi veya çeitli ideolojileri benimsemi veya sadece rejim deitirmi toplumlarda eitime ve öretmenlere yeni deerleri ve ilkeleri aılamaları için bavurulur. Öretmenlerin okul kanalıyla etkileri; sosyalletirme, davranı deiiklii oluturma, nitelikli insan gücü ve çeitli mesleklere eleman yetitirme yanında önderler, aydınlar yetitirme olarak ele alınabilir. Okul dıında toplumsal etkileri ise yeniliklerin taıyıcısı, akıl danıılacak aydın kiiler tarzında ifade edilebilir (Akyüz 1978: 3 23). Ancak, unutulmaması gereken husus öretmen, kendinde olmayanı veremez. Onun ilmi ve fikri yetimesi yetersiz ya da kendi toplumundan kopuk, yabancılamı bir çerçevede ise toplumuna yapacaı etkinin mahiyeti ve yönü farklı olacaktır. (Güngör 1981: 69) ngiliz siyasi yönetimi, Kıbrıs ın sosyo-kültürel yapısını, eitim kurumu üzerinden yürüttükleri planlı sosyal deime programı ile deitirmeye çalımıtır. Yaklaık bir asır boyunca eitim kurumu üzerinden uygulanan politikalar ile Kıbrıs Türk toplumsal yapısı büyük deiimlere uramı, Kıbrıs Türk halkı tarihsel ve kültürel özelliklerinden koparılarak milli kimliinde kaymalar yaamaya balamıtır. Çalıma iki temel iddia ile bunlara balı olarak bir grup alt iddialar içermektedir. 1. ngiliz sömürge idaresi Kıbrıs ta planlı bir sosyo-kültürel deitirme programı uygulamıtır. * 1878 1914 dönemi ngiliz idaresinin eitime ilk müdahaleyi yaparak sosyo-kültürel yapıyı kendi politikaları dorultusunda deitirmeye çalıtıı dönemdir. * ngiliz politikası, eitim aracılııyla giderek birbirleriyle daha çok çatıan yapılamalar arz eden etnik topluluklar yaratmayı amaçlamıtır. Bu klasik böl ve yönet anlayıının Kıbrıs ta eitim aracılııyla uygulanmasıdır. * Anılan dönemde ngilizler etnik ayrımcılıı yaygınlatırarak, denetim salamaya çalımılardır. * Eitim sisteminin iletmecisi olarak öretmen sosyo-kültürel yapının aktarılmasında dinamik bir role sahip olduundan, 1931 sonrası dönemde örgün eitim ve öretmenler üzerinde kontrol ve baskılar arttırılmıtır. 2. Kıbrıs ta sömürge döneminden itibaren gelien sosyal, siyasal ve kültürel süreçler ngilizler ve Kıbrıs Rum toplumu karısında, Kıbrıs Türk toplumunun var olma mücadelesine ve kimliine etki etmitir. * ngilizlerin bu tavrına tepki olarak, Kıbrıs Türk toplumu da eitim kurumunu kendi sosyokültürel varlıını koruma ve sürdürmenin aracı olarak görmütür. Kıbrıs Türk Toplumunda Sosyo-Kültürel Yapının Taınmasında Öretmenlerin Rolü Nesim (1987: 7), Batmayan Eitim Günelerimiz adlı kitabında Kıbrıs Türk toplumu olarak bulunduumuz yere nasıl geldiimizi en iyi öretmenler biliyor, çünkü Kıbrıs Türk toplumunun var olma
637 mücadelesi hep öretmenlerin önderliinde gerçeklemitir demektedir. Toplum öretmen ve okul merkezinde örgütlenerek dilini, dinini, kültürünü örenmi, tarihini unutmamı, kısaca kimlik kazanarak var olmutur. Adalı ise, Kıbrıs Türk köylüsünün o zor yılları öretmen önderliinde nasıl atıını öyle anlatır: Muhtar, irket kâtibi, korucu, öretmen köylerin en ileri gelen dört bireyidir. Diyebiliriz ki, bütün muhtarlar bir köyün hem cumhurbakanı hem de babakanıdırlar. ( ) irket kâtipleri köylerin maliye bakanlarıdır. Korucular; hem içileri bakanı hem savunma bakanı hem de tarım bakanıdırlar. Öretmenler ise; hem onların hem de köyün elçisidirler, danımanlarıdırlar (müavir). Köylü yapacaı birçok ii öretmene danımadan yapmaz örnein: Köye hükümetten veya Türk Cemaat Meclisi nden bir yazı mı geldi muhtar hemen öretmeni bulur yazıyı ona okutur; düüncesini görüünü örenmek ister. Gece olunca da kahvede köylüye durumu aksettirir. (...) Köylü bir daireye dilekçe mi yapacak hemen öretmen çarılır; dilekçeleri kaleme alır. Köydeki anlamazlıklarda da öretmenler uzlatırıcı rol oynarlar. Köye bir konuk mu geldi öretmen aranır bulunur. Öretmenler Cemaat Meclisi nin köydeki elçileri gibidirler. Köyle, köylü ile ilgili her ey öretmenlerden sorulur, öretmenlerden bilgi istenir. Yazımalar öretmenlerle yapılır. Bunun için köy öretmenleri bulundukları köyün en önemli, en ileri gelen öesidir. (Adalı 1963: 158). 1948 yılında Kıbrıslı Türk öretmenlerin davetlisi olarak bir grup öretmen ile adaya gelen Hasene Ilgaz Kıbrıs Türklerinde hayret ve heyecan içinde ahit olduu milli cokuyu görünce kendi kendime ve çevreme sürekli bu nasıl oldu? sorusunu sormadan duramadım ve örendim ki Kıbrıslılar bunu öretmenlerine borçlu. demitir (Ilgaz 19 49: 39 42). Buna göre, Kıbrıs Türk toplumunda öretmenlerin sosyo-kültürel yapının süreklilii olgusuna katkıları, eitim, siyasal mücadele, toplumsal katkı ve askeri alanlarda olarak ifade edilebilir. a) Eitim Alanında: Öretmenler Osmanlı döneminde ve ngiliz döneminde uzun bir süre köyün hem mektep hem de din hocalıını yapmıtı. Çünkü öretmen köyün tek okumuu, aydını idi. Esasen Osmanlı Müslüman Türk köyünde cami ve okul yan yana, hatta bitiikti. Okulu olmayan...kimi köylerin camilerinde bir iki yıl örenim yapılması uygun görüldü. Hatta kimi camilerin durumu tehlikeli olduu halde içinde örenim yapılmaya yükümlü kalındı. (Adalı 1963: 128) Kısmi asimilasyon politikaları, pek çok Türkün ve bir kısım Türk köylerinin top yekûn Rumca konumalarına, hatta bazılarının Hıristiyan olmalarına ramen Kıbrıs Türk Toplumunun dilini ve bildii kadarıyla dinini kaybetmemesi bu öretmenler sayesinde olmutur. 1920 yılına kadar pek çok öretmen bulunduu yerin aynı zamanda imamı idi. Kıbrıs Türk toplumunda Türk dilinin, kültürünün, kazandırılmasında, yaatılmasında ve milli kimliin oluumunda en küçük köylerde, en zor artlar altında mesleinin gereklerini yerine getirmeye çalıan öretmenlerin rolü inkâr edilemez. Öretmen smail Savala Gece Mektepleri açarak 15 den 70 e kadar her yaa yeni harfleri örettim. Ömründe mektep görmeyenler gelip örendiler. diyor (Nesim 1987: 268). Yıl 1938, görev yapılan köy karma bir köy ve Türkler genellikle Rumca konumaktadır. Geceleri gaz lambası ile köylüye kurs açtım. Okuma-yazma ve Türkçe örettim. Tabii ben de bu arada biraz Rumca örendim... Köylüye gazete, kitap okuyarak havadislerden haberdar ederdik. Atatürk ten ve yaptıklarından söz etmek pek holarına giderdi. Her gece köy kahvesinde milli roman okurduk, köylü bayılırdı. Kapı pencereleri kapayarak marlar öretir, bayrak çeker, törenler yapar, milli hisleri besleyecek ekilde hareket ederdik... diyor bir öretmen (Nesim 1987: 315 319). Milli günlerde ema defterine tabiat tetkiki yazar, kırlara çıkarak milli günleri kutlardık. diyor bir dieri (Nesim 1987:268). Bir baka öretmen:
638 Rumca konuan Türk köylülerine Bu nedir, o nedir, diye Türkçe örettim. Çocuklar hiç Türkçe bilmedikleri için gizli gizli Rumca konuurlardı. diyor (Nesim 1987: 243). Öretmen Reat Taer anlatıyor: Corafya, tarih dersi için harita kullanılamazdı, daha dorusu Türkiye haritası kullanılamazdı. Sınıfın kapı ve pencerelerini kapatır istiklal marını gizli söylerdik. Bunun yanında hafta sonları okula ngiliz bayraı çeker God save king (Tanrı kralı korusun) marını okurduk (Nesim 1987: 324 ). Kıbrıs Türklerinin Lideri Rauf Denkta o dönemi öyle anlatır: Türk öretmenlerinin, içinde yaadıkları artlar korkunçtu. Birçokları ahır gibi evlerde yaamak zorunda idi. Bütün okullarda Türk tarihini hatırlatacak tek bir resim bile yoktu. Atatürk ün fotorafını asmak, Türk bayraı bulundurmak aır cezayı içeren suçlardı... (Denkta 1997: 80) Kimi Türk bayraı çektii, kimi duvara Atatürk resmi astıı için sorgulanan ve uzak dalık köylere sürgüne gönderilen öretmenler pek çoktu (Adalı 1963: 161). b) Siyasi Mücadele Alanında: Toplumun aydın kiileri olarak en bata öretmenler ngiliz idaresine, Londra daki Sömürgeler Bakanlıına toplumun içinde bulunduu durum hakkında protesto yazıları yazmılardır. * Yürüyü-miting-toplantı düzenlenmesinde önderlik, organizatörlük yapmılardır. 10 Aralık 1918 tarihinde Meclis-i Milli nin toplanmasında aynı zamanda dadide öretmen olan Müftü Ziayi Efendi ve öretmen Remzi Okan ın rolü büyüktü. Bu toplantı toplumda bir canlanma, teyakkuz meydana getirirken, Remzi Okan ın öretmenlikten uzaklatırılmasına zemin hazırlamıtı. (smail, Birinci 1987) * Türkiye de yaananları yakından izlemi, baı koparmamaya çalımılardır. Önce Balkan Harbi sırasında sonra Kurtulu Savaı sırasında yardım kampanyaları düzenlemiler, böylece milli uuru canlı tutmaya ön ayak olmulardır. * Gazete çıkararak; Vatan Gazetesini öretmen M. evket Bodamyalızade, Söz ve Doru Yol Gazetelerini ise yine öretmen M. Remzi Okan çıkartmaktaydı. * Örgütlenme örnei olarak; Kıbrıs Türk Muallimin Cemiyeti, Kıbrıs Türk toplumunda dayanımayı vurgulayan ve bu yönde çalımalarda bulunan en köklü derneklerindendi. Yine 1925 yılında ilkokul öretmenlerinin kurduu ve 1959 yılında orta öretim öretmenlerinin de dâhil olması ile daha da güçlenen Kıbrıs Türk öretmenler sendikası örnek örgütlerdi. c) Toplumsal Hayatın Her Alanında: Köyle ehir veya köylü ile yönetim arasında öretmen elçilik yapmıtır. Köylünün sorunlarına çözüm yolları tavsiye etmi, dilekçelerini yazmıtı. Nikâh kıydıı, cenaze ileri hatta ölü yıkayıcılıı bile yaptıı vaki idi (Behçet 1960: 39). Kooperatifçiliin kurulmasında ve ilerlemesinde: Hemen her köyde öretmenler aracılııyla kooperatifler kurulmutur (Nesim 1987: 302). * Tarım ve bahçeciliin ilerlemesinde, aaçlandırma çalımalarında halkı bilinçlendirme çalımaları yapmılardır (Nesim 1987: 40). * Köyün salıkçısı olarak (Adalı 1963: 166) köylü, salıkla ilgili her türlü sıkıntısında öretmenden medet ummaktaydı. Okuldaki salık dolabı tüm köylülere hizmet vermekteydi. Öretmen, adeta bir salık memuru, bir hemire gibi köylüye hizmet vermekteydi. * Köy çocuklarının berberi olarak: Çocukların sadece zihinsel, kültürel, dil geliimleri yönünden deil, salıklı geliimleriyle de ilgilenip, berber olmayan köylerde örencilerin ve hatta köylünün de bu ihtiyacını öretmen karılamıtır. Kutlu Adalı, köy gezilerinin anlatıldıı Daarcık adlı eserde, genç bir öretmenin köylü tarafından benimsenmesinde, çocuklara berberlik hizmeti vermesinin etkisi olduunu yazmaktadır (Adalı 1963: 166). Bu durum, Büyük Önder M. K. Atatürk ün Köylüye hizmet eden onun efendisi olur. özdeyiini hatırlatmaktadır.
639 d) Vatan savunmasında Mücahit Olarak: 1955 lerden itibaren Rumların, adayı Yunanistan a ilhak amaçlı silahlı, Enosis faaliyetleri karısında öretmenler, Kıbrıs Türk toplumunun var olabilmek adına kurduu Türk Mukavemet Tekilatı (TMT) bünyesinde kimi nefer, kimi komutan düzeyinde mücahit olarak yer almılardır. TMT nin ilk kurulu bildirisi Lefkoa da lisede teksir edilmi olup Türk Lisesi, Türk Toplumunun en büyük kalesi olarak nitelendirilmiti (Akkurt 1999: 39) Pek çok genç, milliyetçi, vatansever öretmenleri vasıtasıyla TMT saflarına katılmı, zamanla TMT içinde önderlik yapacakları, komutanlık kademesine dahi yükselmilerdir. Türk Mukavemet Tekilatı, ilkokul öretmenleri vasıtasıyla köylere kadar uzanabilmitir. Öretmenler, gündüz okulda eitim ordusunun birer neferi olarak, gece ise siperde nöbet tutarak Kıbrıs Türk toplumunun bugünlere gelmesinde büyük fedakârlıklar göstermilerdir. Kıbrıs Türk Toplumu bir minnet nianesi olarak bazılarının adlarını okullara isim olarak vermitir. Atsız ehit öretmenler yanında (Özdemir 2003: 26) isimleri okullarla anılan u öretmenleri her Kıbrıslı Türk sayabilir: Tuncer Hasan, (ehit Tuncer lkokulu- Lefkoa) Hüseyin Yalçın (ehit Hüseyin Yalçın lkokulu- Magosa) Erturul Ahmet, (ehit Erturul lkokulu - Lefkoa) Zeki Salih, (ehit Zeki Salih lkokulu-magosa), Mente Zorba (ehit Mente Zorba lkokulu-yeilköy). Tartıma Görüldüü üzere, öretmenlerin üstlendikleri bu rollerle ilgili alanlar, dönemin yapısı, artları gerei öne çıkan alanlardır. Sosyo-kültürel sistemlerin yapısı gerei tüm unsurların bir birini etkiledii, fonksiyonel etkileimle bütüne ulaıldıı unutulmamalıdır. Bu dönemde toplumun temel kaygısı hem maddeten, hem kültürel hem de siyaseten var olmaktır ki bu bir milli kimlik mücadelesi olarak isimlendirilebilir. Çünkü ngiliz idaresi iki toplumu önce dini temelde nitelendirmi Türklerden Müslüman cemaat, Rumlardan ise, Ortodoks Rumlar olarak bahsetmiti. Bunun klasik bir ngiliz böl ve yönet politikasının gerei olduunu anlayacak ve gelecekte olası durumları kestirebilecek olan aydınların baında öretmenler gelmekteydi. Dini kimlii ortaya çıkarma politikaları, öretmenlerde milli kimlie sarılma refleksini dourmutur. Çünkü dini unsur kültürel kimliin parçası, etkileyicisi olmakla beraber evrensel deerleri yansıttıından, Kıbrıs Türk Toplumu gibi, farklı dilli, dini-kültürel yapılarla etkileen bir corafyada var olma mücadelesi veren bir sosyo-kültürel yapı için milli kimliin ana bileeni daha çok etniktir. 1931 Ayaklanmasının ardından ise, bu defa farklılıkları vurgulayan bir politikanın tersine, etnik, kültürel ve dini farklılıkları göz ardı ederek ilkokullarda ortak bir öretim programı uygulanmaya balandıı görülmütür. Bu da milli kimlikleri ikinci plana itme ve belki de corafi temele dayalı Kıbrıslı, Kıbrıslılık kimlii oluturma amacından kaynaklanmaktadır. Sosyolojik kimlie aykırı corafya temelli bir kimlikle, Türk milleti ile etnik, tarihi baları koparılmı bir cemaati kısa vadede kontrol altında tutmak, uzun vadede ise asimile etmek daha mümkün görünmektedir. Burada da yine öretmenlerin düünen, sorgulayan ve çare arayan öretmenlerin gayretleriyle aynı refleks devam ettirilmitir. Kitapsız, haritasız görsel malzemeden yoksun öretim yapmak, öretmenlerin zaten aır olan çalıma artlarını daha da güçletirmiti. Hafızalarda kaldıı kadarıyla tarih anlatmak sözel-iitsel tekniklerle artların zorlanması demekti. Okul içinde gerçekletirmekte zorlandıkları kültürün aktarılması ve yaatılması ilevini yaygın eitim yoluyla evlerde ve kahvehanelerde milli romanlar okuyarak, sahnelenecek tiyatro ve piyesler yazarak ve gerekirse bizzat kendisi de oynayarak yerine getirmeye çalımılardı. Yine tüm baskı ve yasaklara ramen öretmenlerin, kapı-pencereleri kapatarak, marlar öretmesinin, iirler okumasın amacı, örgün programla dayatılan içerii reddetme, kendi kimliine sarılmadır. Esasen Türk toplumunun tek lisesi olan Türk Lisesinin adının slam Lisesine çevrilmesi de lisenin ismen de olsa temsil ettii milli bütünlemeyi engellemek içindi. Öretmenlerin okul içinde ve dıında öne çıkan toplumsal ilevi, sosyo-kültürel deerlerin aktarılması ve yaatılması için uygulamalar yapmaktı. Türk nüfusun ada üzerinde daınık bir yerleim arz ettii, ekonominin tarımsal olduu ve eitim seviyesinin çok düük olduu bir dönemde özellikle ilkokul öretmenleri, sadece çocuklara deil, aynı zamanda kadın ve erkek yetikinlere de (örgün ve yaygın) eitim hizmeti vermiti. Gece okullarında okuma-yazma kursları, kadınlar için biçki-diki-nakı kursları açmılardı.
640 Toplum, sadece eitim kurumuyla veya örgün eitim ortamıyla deil, her alanda kendinin bildii deerlere, varlıklara sarılarak, bir seferberlik anlayıı ile sosyo-kültürel özelliklerini yaamaya, korumaya ve yeni nesillere aktarmaya odaklanmı vaziyette idi. Türk kimlii ile var olmak ve devam edebilmek toplumsal bir ülkü idi. Sonuç ngilizlerin adada milli deerleri dılayan, dini unsurları kayıran, ön plana çıkaran uygulamaları olmutur. Dini farklılıkları denge unsuru biçiminde kullanarak, düük maliyetle adayı yönetebilmek politikasını uygulamılarsa da, bu uygulamaların uzun vadede milli kimliin kaybedilmesini, Türk toplumunun Anavatan Türklüü ile tarihi, kültürel balarını zayıflatacaını ve adadaki Türk varlıı için vahim sonuçlar dourabileceini öngören öretmenler, milli deerleri her yerde bir nakı gibi ilemilerdir. Top yekûn bir toplumsal bilinçlenme ile bu tarihi dönem atlatılabilmi, bugünlere ulaılabilmitir. Öretmenler siyasal bilinçlenme çerçevesinde de etkin rol oynamılardır. ngiliz daresinin gözünde cemaat olarak nitelendirilen Kıbrıs Türklerinin siyasal örgütlenmesinde de rol alarak, bu gün bir devlet olabilmenin temellerini atmılardır. Kendileri bu yönde liderlik yapmakla kalmayıp, siyasi ve askeri alanda gelecein liderlerini de yetitirmilerdir. Öretmenler fikri, kültürel potansiyellerini toplumun hizmetine sunmanın yanında bedenen de varlık mücadelesine katkıda bulunmulardır. Hem okul içi hem okul dıı eitim faaliyetlerinin yanı sıra, mevzide nöbet tutarak, bir komutan veya mücahit olarak vatan savunmasında da canlarını ortaya koymulardır. Öz olarak, Kıbrıs Türk Toplumunun bugünlere gelmesinde eitimin ve öretmen ordusunun etkileri inkâr edilemez bir gerçektir. Adada halen dili, dini, kültürü farklı iki etnik yapıdan biri olarak Kıbrıs Türk Toplumundan bahsedilebiliyorsa, bu eitim ve öretmenler sayesindedir. Kaynakça Adalı, Kutlu. Daarcık, Lefkoa: Beparmak Yayınları, 1963. Akdeniz, Sabri. Kültür Sömürgecilii, 2.baskı. stanbul: Marmara Üniversitesi lahiyat Vakfı Yayınları, 1997. Akkurt, Aydın. Türk Mukavemet Tekilatı: 1957 1958 Mücadelesi, stanbul: 1999. Akyüz, Yahya. Türkiye de Öretmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri 1848 1940. Ankara: 1978. Aydın, Mustafa. Kurumlar Sosyolojisi. Ankara: Vadi Yayınları, 1997. Behçet, Hasan. Kıbrıs Türk Maarif Tarihi, Lefkoa, 1969. Bottomore, T.B. Toplumbilim, 3. baskı. (Çev. Ünsal Oskay) stanbul, Der Yayınları, tarihsiz. Demirbolat, Aye. Eitim Demokrasi likisi. Eitim Bilimine Giri. (Ed.: Leyla Küçükahmet), Ankara: Gazi Kitabevi, 1997, s. 140. Denkta, Rauf R., Koloni daresinde Kıbrıs Türkleri, Lefkoa, Akdeniz Haber Ajansı Yayımları, 1997. Eshleman,, J. Roos,Gashion, Barbara, et.al, Sociology, Third Ediation, Foresman And Company, USA, 1988, p. 133. Ferudun, Hüsnü. Eitimde Bir Ömür, stanbul, Boaziçi Yayınları, 2000. Gaziolu, Ahmet. ngiliz daresinde Kıbrıs (1878-1960) stanbul, 1960. Güngör, Erol. Milli Eitimimizde Eitici ve Öretici Olarak nsan, Milli Eitim ve Din Eitimi-lmi Semineri, stanbul: Aydınlar Ocaı Yayını, 1981, s. 69. Ilgaz, Hasene. Kıbrıs Notları, stanbul, Doan Karde Yayınları, 1949.
641 smail, S., Birinci, Ergin, Kıbrıs Türkünün Varolu Savaımında ki Ulusal Kongre: Meclis-i Millî (1918) Milli Kongre (1931), Lefkoa, 1987. Nirun Nihat, Özönder Cihat, Türk Sosyo-kültür Yapısı çinde Normlar ve levleri, Erdem, Cilt. IV, Sayı 11, Mayıs 1988, s. 347 Nesim, Ali. Batmayan Eitim Günelerimiz. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Milli Eitim Ve Kültür Bakanlıı Yayını, 1987. Oberling, Pierre. The Road To Bellapaise, Newyork, Colombia University Pres, 1982. Özdemir, Mehmet Arif Nihat Asya Kıbrıs ta, Ankara, Yeni Avrasya Yayınları: 2003. Özkalp, Enver. Sosyolojiye Giri, 11. baskı. Eskiehir: Anadolu Üniversitesi, Eitim, Salık ve Bilimsel Aratırma Çalımaları Vakfı Yayını, 2001. Sonyel, Salahi R. ngiltere Dıileri Bakanlıı Belgelerini Göre: Osmanlı Padiahı Abdülhamit 48 Saat çinde Kıbrıs ı ngilizlere Nasıl Kiraladı. Belleten, C.XLII, Sayı: 168, Ekim 1978 den Ayrı Basım. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayını, 1978. 725 741 Stors, Ronald. Ronald Stors un Kıbrıs Anıları (1926 1932), (Çev. T. Gebe), Lefkoa, Kooperatif Merkez Bankası Yayını, 1993.