OKUL ÖNCESİ EĞİTİM VE KAZANDIRDIKLARI Hasan Basri Dursun > h.b.dursun@gmail.com Giriş Çocuk eğitiminde okul öncesi dönem denilince 0-6 yaş (0-72 ay) arası çocuklara verilen eğitim akla gelir. Bu dönem, yaşam boyu elde edilen bilgi, beceri, alışkanlık ve psikolojik özelliklerin kazanıldığı, yani kişiliğin temellerinin atıldığı bir dönemdir. Okul öncesi dönemi (0-6 yaş), çocuğun çevresini araştırıp tanımaya çalıştığı, çevreyle iletişim kurmaya istekli olduğu, içinde yaşadığı toplumun değer yargılarını ve toplumun kültürel yapısına uygun davranış ve alışkanlıkları kazanmaya başladığı bir dönemdir. Kişilik özelliklerinin yaklaşık %70 e yakınını bu dönemde kazanan çocuk, her şey olmaya müsait bir varlık olarak aile içinde dünyaya gözlerini açıyor ve aile içinde şekilleniyor. Daha sonra çevre ve okul çocuğun kişiliğini etkiliyor. Aslında kişiliğin şekillenmesi, bu dönemdeki kazanımların yaşam boyunca silinmemesi, alıcıların en açık olduğu dönem olması bu dönemi insan hayatının en önemli dönemi haline getiriyor. Kişiliğin temellerinin atıldığı bu dönemde çocuğun bilinçli bir rehberliğe ihtiyacı vardır. Doğum sonrası 0-36 aylık çocuklar, okul öncesi eğitimini daha çok ailelerinden alırlar. Bu dönem çocuklarda temel güven duygusunun oluştuğu dönemdir. Bu nedenle çocuğa annenin bakması çocuğun psikolojisi açısından en uygun seçenektir. 0-3 yaş döneminde çocuk, rol-model olarak anne-babadan alacağı bazı özellikleri alır, belli bir olgunluğa ulaşır. Hayat şartları, annenin çalışma zorunluluğu ve benzeri sebepler çocuğun bakımı ve eğitimi konusunda farklı kurum ve kişilerden yardım almayı gerekli kılar ki; kreşe bırakma, eve bakıcı tutma ve anneanne ya da babaanne yanında bakım bu ihtiyacın giderilmesindeki alternatiflerdir. Zamanla 4 yaşından itibaren çocuğun kendi yaşıtları ile sosyal ortamlara açılma ihtiyacını gidermek için anaokulları eğitim görevini yavaş yavaş üstlenmeye başlar. Okul öncesi dönemde, etkili bir öğrenme ortamı, sağlıklı bir aile, iyi bir kreş ve anaokulu ile uygun eğitim fırsatları kullanılarak çocukların psikososyal, bilişsel, dil ve motor yetenekleri daha da geliştirilebilmektedir. Okul öncesi eğitimin önemini daha iyi kavramak için bu dönem çocuklarının gelişim özelliklerini iyi bilmemiz gerekir. Gelişim; bireyin doğum öncesinden ölümüne kadar, tüm yaşamı boyunca gözlenen psikolojik ve biyolojik değişikliklerin tümüne denir. Bu değişiklikleri inceleyen bilim dalı gelişim psikolojisidir. Bireyin gelişimi; farklı gelişim alanlarına ve dönemlerine ayrılarak ele alınmıştır. Gelişimde belirli davranışların ortaya çıktığı gelişim aşamalarına dönem denilir. Okul Öncesi Eğitim ve Kritik Dönem Çocukların çevre etkilerine karşı daha duyarlı ve çevre de düzenlenen öğrenme yaşantılarını diğer dönemlerden daha hızlı kazanabildiği dönemlere kritik dönem denir. Okul öncesi yıllar psikososyal, zihinsel ve dil gelişimi için kritik dönemdir. Bu gelişim döneminde kişilik şekillenmektedir. Bu dönemde çocuk ne kadar zengin uyarıcı ortam içinde eğitilirse gelecekteki akademik başarısının o kadar yüksek olacağını araştırmalar göstermiştir. Kritik dönem;eğitim ortamında bireylerin yaş değişkenine bağlı olarak belli becerileri kazanma konusunda en uygun oldukları ve daha üst düzey öğrenmeye hazırlık aşamasıdır. Örneğin, 0-1,5 yaş çocukların temel güven duygusunu kazanmalarında, 1,5-3 yaş tuvalet eğitiminde kritik dönemdir. Okul öncesi dönemde çocukların gelişim özelliklerini genel olarak bebeklik dönemi ve ilk çocukluk dönemi diye ikiye ayırmak mümkündür. Bu dönemlerdeki gelişim özelliklerini bilmek çocuğun eğitiminde nelere ve hangi sıraya dikkat etmemiz gerektiği konusunda bize yeterli verileri sağlayacaktır.
Çocuğun gelişiminde fiziksel, devimsel ve duyuların gelişimi önemli olmakla birlikte bilişsel gelişim ve kişilik gelişimi de önemli bir yer tutar. Burada, bilişsel gelişim ve kişilik gelişimiyle ilgili farklı görüşlere yer verilecektir: A)Bebeklik dönemi (0-2 yaş) 1)Fiziksel gelişim : Doğumdan sonraki ilk yıl, doğum öncesi gelişimden sonraki bedensel gelişimin en hızlı olduğu dönemdir. Boyca uzama ilk yıldan sonra giderek azalmaktadır. Bebek, altı aylıkken doğumdaki kilonun iki katına, bir yaşında üç katına, iki buçuk yaşında ise dört katına ulaşır. Doğumun ilk yılında baş ve boyun kasları, ayak kaslarından önce karın kasları ve omuz kaslarında kol ve el kaslarından önce gelişir. Baştaki sinirler ayaktaki sinirlere göre daha gelişmiştir. Bebeğin kan basıncı doğuşta çok düşüktür, altıncı haftadan sonra artmaya başlar. Bebeğin kalbi vücuduna göre daha büyüktür. Kalp atışı yetişkinlerin iki katı kadardır. İskelet sistemindeki kemikler sertleşmediğinden kolay kırılmazlar. Süt dişleri, 4 8. aylarda çıkmaya başlar, 2 8 yaşlarına kadar tamamlanır. 2)Devimsel gelişim : Bebeğin başlangıçta iki tür hareketi vardır. Bunlar, refleksif ve denetimsiz genel vücut hareketleridir. Birinci ayın sonunda yüzü koyun yatırıldığında çenesini kaldırır. Üç aylıkken sırtüstü yatırıldığında kendisine uzatılan bir şeyi yakalama ve tutma çabası gösterir. Dört aylıkken yardımla oturur. Beşinci ayda kucakta oturabilir, başını kontrol edebilmektedir. Altıncı ayda, çocuk iskemlesine oturup, önünde sallanan nesneyi yakalamaya çalışır. Yedi aylıkken, kendi başına durabilir. Sekizinci ayda destekle ayakta durma çabası gösterir. Onuncu ayda, emekler. On birinci ayda, elinden tutulduğunda yürüyebilir. İkinci yaşın sonuna doğru yalnız başına yürüyebilir, küçük bir sandalyeye oturabilir, topu zıplatabilir ve kalemi sopa gibi tutarak karalama yapabilir. 3)Duyuların gelişimi : Yeni doğan bebeğin işitme duyu organı çok gelişmiştir. Tanıdık veya yabancı olan sesi ayırt edebilir. İki yaşına doğru sözcüklerin ve hecelerin ses farklarını doğru anlar. Görme duyu organı diğer gelişmiş organlardandır. Altı aya kadar renkleri ve şekilleri, ana babanın yüzü ile yabancı yüzerli ayırt edebilir. Birbirinden farklı tat ve kokuları hemen ayırt edebilir. Dokunma duyusu hızlı gelişir ve çevresini tanımada dokunma duyusunu kullanır. B)İlk çocukluk dönemi (2 6 yaş) 1)Bedensel gelişim : 2 6 yaş döneminde bedensel gelişim hızı, 0 2 yaşa göre azalmıştır. Bu dönemde sinir sistemi gelişimini büyük ölçüde tamamlar. Kalbin büyümesi altı yaşına kadar çok hızlıdır. Kalp atışı 6 yaşın sonunda yetişkinlerinkine benzer hale gelir. Sindirim sistemi tüm yiyecekleri sindirebilir hale gelmiştir. 2)Devimsel gelişim : Uzun süre bir yerde duramazlar. Büyük kaslarını daha iyi kullanırlar. Koşmak, atlamak, kaymak ve sürünmek ihtiyacındadırlar. Hareketlerinin sayısında ve niteliğinde artış gözlenir. Üç tekerlekli bisiklete binebilir ve hatta 6 yaşın sonunda iki tekerlekli bisiklete de binebilir. Yazma, çizme kesme gibi küçük kas becerilerinde acemilik gözlenir. Görme duyumu tam olarak gelişmediğinden büyük puntolu kitapları inceleyebilir. Küçük kasları tam olarak gelişmediğinden boyama yaparken pastel boyalara veya kalın kurşun kalemlere ihtiyaç duyarlar. Gelişim psikologları,insanın gelişimini fiziksel, bilişsel, duygusal ve sosyal gelişim alanları olmak dört temel alana ayırmaktadırlar. C) Bilişsel Gelişim Kuramı 1)Piaget nin Bilişsel Gelişim Dönemleri ve Özellikleri
Piaget, çocukların bilişsel gelişim dönemlerini duyusal motor dönemi ve işlem öncesi dönem olarak ikiye ayırmıştır. a)duyusal hareket (Sensori-motor) (0 2 yaş) dönemi: Bu dönemde bebek dış dünyayı keşfetmede duyularını ve motor becerilerini kullanır. Bu dönemde bebek dış dünyadan kendisini ayırt eder. Doğuştan sahip olduğu refleksif davranışlardan amaçlı davranışlara geçer. Bu dönemde (8 aylık) bebek, herhangi bir nesne gözünün önünden kaldırıldığında onun kaybolmadığını öğrenir. Böylece nesnenin sürekliliğini kazanır. Bu durumda bebek belleğini kullanmaya başlar, bu da daha ileri düşünmenin başlangıcıdır. b)işlem öncesi dönem (2 7 yaş) : b1.sembolik dönem ya da kavram öncesi dönem (2 4 yaş) : Bu dönemde çocukların dili çok hızla gelişir, ancak geliştirdikleri kavramlar kendilerine özgüdür. Bir çubuğu ata benzeterek hiç mevcut olmayan varlığı temsil eden semboller geliştirirler. Bu dönemdeki çocuklar ben merkezlidir. Kendini başkalarının yerine koymazlar. Objeleri tek bir özellikleri bakımından (rengi veya biçimlerine göre) sınıflandırabilirler. Mavi renkli şekiller gibi. Bir özellik bakımından farklı olan nesnelerin farkını göremezler. Yeşil renkli toplarla, yeşil çubukları bir arada gruplayabilir. Tek yönlü düşünürler. Pamuk beyazdır, bulutlar da beyazdır o halde bulutlar pamuktur diyebilirler. b2.sezgisel Dönem (4 7 yaş) : Mantık yerine sezgilerine dayalı olarak akıl yürütür ve problemleri çözerler. Dil, hızla gelişmekte ve yaşantıları sonucu ilave edilen davranışların sembolleştirilmesine yardım eder. Nesneleri biçim ve renklerine göre sınıflarlar ancak ilişkilerinin farkında değildirler. Bütün ve parça arasındaki ilişkileri kuramazlar. Bir tabaktaki mavi bilyeler mi çok yoksa sarı bilyeler mi? sorusuna, mavi bilyeler çok ise mavi bilye derler; ama tabaktaki mavi bilyeler mi çok yoksa bütün bilyeler mi çok sorusuna da mavi bilyeler cevabını verirler. Nesnelerin biçim değiştirdiklerinde de miktar hacim vb. özelliklerinin değişmeyeceği ilkesi olan korunum ilkesi bu dönemdeki çocuklarda gelişmemiştir. Aynı miktar suyu ince uzun bardakta sunarsanız daha fazla olduğunu söyleyeceklerdir. İşlem öncesi dönemin özelliklerinden birisi de çocukların işlemleri tersine çevirememesidir. Tersine çevirme korunumun başlangıç noktasıdır. Çocuklar; 7+5=12 işleminin tersi olan 12-5=7 işlemini yapamazlar. Bunu yapabilselerdi korunumu da anlayabilirlerdi. Bu zihinsel dönüştürme sürecine işlemler adı verilir. Bu dönemde çocuklar, ben merkezli davranış sergiler; ancak sonunda ben merkezli davranışlarında azalma görülür. c)piaget in ahlak gelişimi kuramı Piaget nin ahlak gelişimi anlayışını da ifade etmekte fayda vardır. Çünkü, Piaget e göre ahlak gelişimi, bilişsel gelişim düzeyiyle doğrudan bağlantılıdır ve çocukların ahlak gelişimini öğrenmek için onun kuralları nasıl anladıklarına bakmak gerekir. O na göre, iki yaş civarı çocuklar kurallardan habersiz oyun oynarlar ve somut işlemler dönemine kadar ahlak öncesi dönemdedirler. Ben merkezci düşünme biçimine sahiptirler. Bu nedenle kendi dışındakilerin görüşlerini dikkate almazlar. 2-6 yaş arasındaki çocuklar kuralların farkındadırlar ama kuralların niçin konulduğunu ve neden uyulması gerektiğini kavrayamazlar. Bu dönemde kural kavramı olmadığı için ahlak olgusu da söz konusu değildir. Piaget ye göre ahlaki gelişim süreci somut işlemler döneminde başlar. d)kohlberg in ahlak gelişimi kuramı Kohlberg, Piaget in ahlak kuramını geliştirerek daha ayrıntılı bir hale geliştirmiş ve ahlak gelişimini üç düzeye ayırmıştır. İlk düzey, gelenek öncesi düzey olarak adlandırılır. Bu düzeyde kişi, olayları sonuçlarına göre değerlendirir. Toplumun onaylaması anlayışıyla cezalandırılan davranış suç, ödül kazandıran davranış iyidir. İkinci düzey, geleneksel düzeydir ki, kanunlara uymanın toplum
düzenini koruduğu düşüncesi hakimdir. Üçüncü düzey gelenek ötesi düzey olarak tanımlanır. Kişi toplumu aşarak daha büyük değerleri dikkate almaya başlamıştır. 2)Bruner in bilişsel alan kuramına göre bilişsel gelişim dönemleri Çocuğun dünyayı zihninde temsil etme yolları, bilişsel gelişimini gösterir. Bruner e göre bilişsel gelişim; eylemsel dönem, imgesel dönem ve sembolik dönemden oluşur. a)eylemsel dönem (0 3 yaş) : Bilginin eylemlerle temsil edildiği dönemdir. Çocuklar yaparak öğrenir. b)imgesel dönem : Bilginin imgelerle temsil edildiği dönemdir. Görsel bellek gelişmiştir. Çocuğun kararları duyusal etkilere dayalıdır. Bir nesneyi nasıl algılarsa zihinlerde o şekilde canlandırırlar. c)sembolik dönem : Sembolik dönem yaşantıların formüle edilmesine imkan sağlar. Çocuklar kısa cümlelerle anlamca zengin ifadeler oluşturabilirler. Matematik, dil, müzik gibi alanların sembollerini kullanarak iletişim kurabilir. 3)Vygotsky nin bilişsel gelişime ait görüşleri Rus psikolog Vygotsky, çocuğun bilişsel gelişiminde sosyal çevrenin önemli bir rolü olduğunu, çocukların çevresindeki kişilerden öğrenmeye başladığını ileri sürmüştür. Ona göre bilişsel gelişimin kaynağı, insanlar ve kültürler arasındaki etkileşimdir. Bilişsel gelişimde dışsal denetimin azaltılıp çocuğun içsel denetimini ve kendi kendini düzenlemesini desteklemek gerekir. D)Kişilik Gelişimi Kuramları Kişilik : Bireyi, başkalarından ayıran, doğuştan ya da sonradan kazandığı tüm özelliklerine denir. (kişinin duyguları, yetenekleri, güdüleri, mizacı, sosyal, fiziksel psikomotor ve bilişsel özellikleri, değerleri, inançları, tutumları ve görüşleri gibi) Kişilik gelişimi ile ilgili iki temel kuram vardır. Bunlardan birincisi Freud un Psiko-analitik kuramı ikincisi de bu kuramı revize eden Erikson un Psikososyal gelişim kuramıdır. 1)Freud un Gelişim Kuramı : Freud, kişilik gelişiminde ilk çocukluk yıllarının önemine dikkat çekmiş, psikoanalitik bir kuram geliştirmiştir. Bu kurama göre bireyin temel ihtiyaçları vardır. Bu ihtiyaçlar karşılanmazsa kişilik gelişimi engellenir. Freud, bu dönemi bebeğin emme ihtiyacının yoğun olduğu oral dönem(0-1 yaş), kendini ve çevreyi kontrol etmeyi öğrendiği anal dönem (1-3 yaş) ve yetişkinleri model aldığı fallik dönem (3-7 yaş) olarak adlandırmıştır. 2)Erikson un Psikososyal Gelişim Kuramı : Freud çu bir eğitimden geçmiş olan Erikson da gelişimde kritik dönemler olduğuna inanmaktadır. Ancak ondan farklı olarak iyimser bir yaklaşımla, insanların geçmişteki yanlışları telafi edeceklerini belirtmiştir. Eriksona göre insan hayatı boyunca her dönemde bir çatışma yaşadığı çeşitli dönemlerden geçer; bu dönemleri başarılı veya başarısız geçirmesine göre bir özellik edinir. Bu dönemlerden okul öncesi dönemi kapsayanlar: a)güvene karşı güvensizlik (0 1 yaş) : Bu dönemde bebekler, içine doğduğu dünyanın güvenilir bir yer olup olmadığını anlamaya çalışır. Bu dönemde çocuk annesinin kendisini bırakmayacağından emin olduğunda çevresindeki dünyaya güven duyar. Anne ya da yerine geçen yetişkin tarafından reddedilen, sevilmeyen çocuklarda temel güvensizlik duygusu oluşur. b)bağımsızlığa karşı utanma ve şüphecilik (1 3 yaş) : Bu dönem inatçılık dönemidir, çocuklar bağımsız hareket etmek ve yetişkin sınırlarını yoklamak ister. Başkalarına bağımlı kalmak istemezler. Kendi çevrelerini kontrol etmek ve güçlerini göstermek isterler. Bu dönemde sürekli sınırlandırılan,
kontrol edilen ve aşırı korunan çocuklarda kendinden utanan ve yeteneklerinden şüphe etme duygular oluşabilir. c)girişkenliğe karşı suçluluk duyma (3 7 yaş) : Çocuğun daha girişken, atılgan ve çevresini fazla araştırdığı dönemdir. Bu girişkenliği sınırlanan, azarlanan çocuklarda suçluluk duygusu gelişmektedir. Ancak her yapılan şeyin de onaylanması olumsuz sonuçlar doğurabilir. Dengeli bir şekilde çocukların girişkenlikleri desteklenmelidir. Bu kurama göre bireyin temel ihtiyaçları vardır. Bu ihtiyaçlar karşılanmazsa kişilik gelişimi engellenir. Çocuklara kazandırılacak davranışlar Okul öncesi çocukların gelişim özellikleri ile yukarıdaki bilgiler bize bu dönemin ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Okul öncesi eğitim, gelişim psikolojisinin rehberliğinde yürütülmelidir. Erken dönemden itibaren özgüven ve sorumluluk kavramlarının kazandırılması çocuğun ileriki yaşlardaki tüm tercihlerini, ilişkilerini ve hayata bakış açısı ile başarılarını etkiler. Okul öncesi döneminde (0-6 yaş) çocuklar, aşağıda belirtilen bazı davranışları kazanmış olmalıdır: Toplum içinde nasıl davranacağını bilir. Yeni ve alışılmamış durumlara uyum sağlar. Büyükleri, küçükleri ve arkadaşlarıyla ve iyi ilişkiler kurar. Evini, okulunu, yakın çevresini ve akrabalarını tanır. Ev işlerinde yardımcı olur, eşyalarını düzenli kullanır. Duruma ve hava şartlarına uygun giyecekleri seçer. Sorumluluk alır ve verilen görevleri yerine getirir. Tuvalet ve temizlik alışkanlığı kazanır, dişlerini fırçalar. Yemek yeme ve uyku alışkanlığı kazanır. Kendini ve problemlerini özgün yollarla ifade edebilir. Kendine güven duyar. Anlatma ve dinleme becerisi kazanır. Belli bir olaydan sonra ne olacağını tahmin eder. Oyuncaklarını paylaşır ve oyunda kurallara uyar. Zaman kavramını çözer. Günlük tecrübelerini anlatır. Basit sebep-sonuç ilişkilerini açıklar. Olayları oluş sırasına göre anlatır. Baskı ve yapıştırma işlemlerini düzgün olarak yapar. Sonuç Okul öncesi eğitimi; çocuklarımızın ve ülkemizin geleceği için üzerinde ısrarla durmamız gereken bir kavramdır. Özellikle büyük şehirlerde anaokulları ve kreşler çalışan annelerin çocuklarının mecburiyetten gittikleri bir kurum olarak görülmekte ve belli bir yaygınlığa ulaşmış durumdadır. Ancak buralar, çocukların sadece oyun oynayarak zaman geçirdikleri bir yer olarak görülmemeli, hem kurum sayısı hem de okulöncesi eğitimden yaralanan çocuk sayısı bakımından yeterli olacak gelişmişlik düzeyi yakalanmalıdır. Bu ülkemizin refahı, mutluluğu, kalkınması, toplumsal dayanışması, birlik ve beraberliği için yararı tartışılmaz bir gerçektir. Okul öncesi eğitimin İsveç ve İngiltere de %100, Belçika da %95, Kanada ve Japonya da %90 lar düzeyinde olduğu da göz önünde
bulundurularak ülkemiz için lüks değil temel bir ihtiyaç olduğu kavranmalıdır. Okul öncesi kurumlaşma oranının, özel sektör ve sivil toplum örgütleri de desteklenerek özellikle az gelişmiş bölgelerde %80-90 lara, ülke genelinde ise en az %60 lara yükseltilmesi gerekmektedir. Bu konuda gelişmiş ülkelerin uygulamaları da bize yol gösterebilecektir. Kaynaklar 1.Yrd. Doç. Dr. Hasan Bacanlı, Eğitim Psikolojisi, Alkım Yayınevi, İstanbul. 2.Dr. Benjamin Spocks, Türkçesi:Vedat Yılmaz, Bebek Bakımı ve Çocuk Eğitimi, Kariyer Developer, İstanbul 2001. 3.Prof. Dr.Münire Erden, Doç. Dr.Yasemin Akman, Eğitim Psikolojisi, Arkadaş Yayınevi, Ankara 1998. 4.Prof.Dr.Nuray Senemoğlu, Gelişim Öğrenme ve Öğretim, Gazi Kitabevi, Ankara 2004. 5.Prof.Dr.Ayşegül Ataman, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara 2004. 6.36-72 Aylık Çocuklar İçin Okul Öncesi Eğitim Programı, M.E. Basımevi, Ankara 2002. 7.Dr. Şengül Genç, Prof.Dr.Nuray Senemoğlu, İlköğretimde Etkili Öğretme ve Öğrenme Öğretmen El Kitabı, Modül 12, Okul Öncesi Eğitimi, MEB, Ankara 2001. 8.Yrd.Doç.Dr. Hatice Poyraz, Hale Dere, Okulöncesi Eğitiminin İlke ve Yöntemleri, Anı Yayıncılık, Ankara 2003.