ARI ÜRÜNLERİ TÜKETİM DAVRANIŞLARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Ulviye KUMOVA (1) Ali KORKMAZ (2) (1) Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Balcalı / ADANA (2) Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü Erdemli / İÇEL Özet Araştırma, Adana ve İçel illerinde arı ürünlerini kullanan kişilerin tüketim davranışlarını belirlemek amacıyla yürütülmüştür. Araştırmada 15-55 yaşları arasında farklı eğitim düzeyli erkek ve bayan katılımcılar üzerinde anket çalışması yapılarak, sonuçlar bilgisayar ortamında değerlendirilmiştir. Katılımcıların %77 'si memur, işçi ve serbest meslek sahibidir. Eğitim düzeyleri ise %17 'si ilkokul, %45 'i orta öğretim ve %37 'si yüksekokul/fakülte mezunudur. Araştırma sonuçlarına göre 414 adet katılımcının %87 'si sürekli olarak arı ürünleri tüketmekte olup bunların %91 'i beslenme, %9 'u tedavi amaçlı tüketimde bulunmaktadırlar. Tüketicilerin %49 'u balı arı yetiştiricisinden %45 'i marketlerden sağlamaktadır. Arı yetiştiricisinden sağlanan bala %94 oranında kalite güveni duyulmaktadır. Kişisel bal tüketimi %39 oranında 2 kg/yıl, %40 oranında 2-5 kg/yıl dır. Sürekli polen ve diğer arı ürünlerini tüketen katılımcılar %13 düzeyindedir. Arı yetiştiricileri ile marketlerde satılan polene kalite güveni üst düzeydedir. Arı sütü tüketim eğilimi son yıllarda hızla yükselmektedir. Ancak Apiterapi konusunda bilinçlenme ve gelişim istenilen düzeylere ulaşamamıştır. 1. GİRİŞ Ülkemiz 4.002.302 adet koloni varlığı ve 63.319 ton bal üretimi ile önemli bir arıcılık potansiyeline sahiptir /1/. Flora ve ikliminin arıcılığa uygun olmasına karşın arı hastalık ve parazitlerinin yaygın olması, teknik bilgi ve organizasyon eksikliği gibi bir çok önemli etkenleri aşamamamız nedeniyle koloni başına arı ürünleri veriminde, arıcılıkta gelişme kaydeden ülkelere oranla önemli ölçüde kaybın olduğu görülmektedir. Bu verim kaybına ek olarak arı ürünlerinin tüketim düzeyinin ve kullanım bilincinin de aynı ülkelerle nitelik ve nicelik bakımından çok farklı bir yapı sergilediği görülmektedir /2/. Bugün bir çok Amerika, Avrupa ve Asya ülkesinde 1970 yılından bu yana arı ürünlerinin üretimi ve tüketimi konusunda üretici ve tüketici yeterli bilince ulaşarak arıcılık önemli bir tarım sektörü durumuna getirilmiştir. Ancak arıcılığın ülkemizde büyük bir tarımsal potansiyeli bulunmasına karşın, arı ürünlerinin üretimi ve tüketimi konusunda gösterdiği çeşitliliğin, sektörel bazda bir bilinçlenme olgusu içerisinde değerlendirilememesi oldukça büyük bir ekonomik kayıptır. Çin, Japonya, Yeni Zelanda, Polonya, Macaristan, gibi bir çok ülkede arı ürünleri beslenme amaçlı tüketimleri yanında çeşitli hastalıkların tedavi ve iyileştirilmesinde, ilaç, gıda, kozmetik ve içki endüstrilerinde yaygın olarak kullanılmakta, bu konuda her biri ayrı bir sektör oluşturarak her geçen gün artan bir hızla gelişme potansiyeli göstermektedir /3/. Bal arılarının doğadan toplayarak oluşturdukları arı ürünlerinin tıbbi kullanımı olan 'apiterapi' dünyanın hemen her yöresinde uygulama alanı bulurken, ülkemizde üretim düzeyi konusunda istatistiklere girmeyen polen, arı sütü, arı zehiri, propolis gibi arı ürünlerinin bu yönde kullanımında da ciddi gelişmelerin yaşanması söz konusu olmamaktadır. Ülkemizde arı ürünlerinin tüketiminde temel amaç beslenme olmaktan ileri gidemediği gibi olay ürün bazında değerlendirildiğinde bal dışında diğer arı ürünlerinin, üretim, tüketim ve ticari kullanım tekniklerinin yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu nedenle üretici, tüketici ve ticari yatırımcıların bu konularda bilinçlendirilmesi ve potansiyelin belirlenmesi üzerinde önemle durulması gerekmektedir.
İnsanların beslenmesinde büyük önemi bulunan ve sağlıklı bir yaşam için gerekli olan bir çok hayvansal ürünlerin tüketim düzeyi ve bilinci ile tüketicinin davranışları üzerine pek çok çalışma değişik bölge koşullarında örnekleme yöntemine göre yapılmıştır. Bu tür çalışmalarda 300 aile ile görüşülerek ürünün tüketimi hakkında sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır /4,5/. Ancak ülkemizde arı ürünlerinin tüketimi ve bilinç düzeyinin belirlenmesi konusunda günümüze kadar yapılan her hangi bir çalışma bulunmamaktadır. Bu çalışmada örnek bölge olarak ele alınan Adana ve İçel illeri, ülkemiz arı varlığının %7.05 ini, bal üretiminin %6.93 ünü, balmumu üretiminin %5.71 ini karşılamaktadır. Ayrıca bölgenin flora ve ikliminin arı kolonilerinin kışlatılma, ilkbahar gelişimi ile bakım ve besleme işlemlerinin yapılmasına son derece elverişli olması nedeniyle, gezginci arıcılık yapan arı yetiştiricileri tarafından özellikle tercih edilmektedir /6/. Adana ve İçel de arıcılığın bu kadar yaygın olarak yapılması ve bilinmesi, ülkemiz arı ürünlerinin tüketim düzeyinin ve bilincinin belirlenmesinde yapılacak çalışmalara önemli ipuçları verebilmesi açısından önem taşımaktadır. Bir ürünün çeşitli amaçlarla kullanımının yaygınlaştırılabilmesi ve tanıtılması için önce var olan durumun saptanması gerekmektedir. Bu nedenle arı ürünleri hakkında detaylı bir şekilde tüketicinin tercihi, görüşleri ve tüketim alışkanlıklarını belirlemek, geleceğe yönelik tüketimi artıracak çalışmalara temel teşkil edecek verileri hazırlamak amacıyla bu çalışma yürütülmüştür. Elde edilen bulguların ışığında arı ürünleri tüketiminde tüketici tercihlerinin değiştirilmesi sonucu tüketicinin bal dışındaki diğer ürünlere yönlendirilmesi, arı üreticisinin yeni ürünlerin üretimine başlaması, arı ürünlerinin tıbbi, kozmetik, ilaç ve içki alanlarında kullanım tekniklerinin geliştirilmesi ülke ekonomisine önemli bir oranda girdi sağlayacak niteliktedir. 2. MATERYAL VE METOT Araştırma materyalini Adana ve İçel illerinde tesadüfi olarak anket yapılan 414 kişi oluşturmuştur. Anket çalışmaları Mart-Temmuz 1999 tarihleri arasında yapılmıştır. Anket çalışmasında görüşülen kişilere mesleği, eğitim düzeyi, yaşı ve cinsiyeti gibi yapısal özelliklerinin yanı sıra her hangi bir arı ürünü tüketip tüketmediği, tüketiyorsa hangi amaçla ve ne kadar tükettiği, tedavi amaçlı ise hangi hastalığın tedavisinde kullandığı ve ne kadar zamandır tükettiği, yararını görüp görmediği ile tedavi amaçlı olarak kim tarafından önerildiği soruları yöneltilmiştir. Elde edilen anket verileri SPSS 8.0 for Windows Paket Programı kullanılarak değerlendirilmiştir. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 3.1. Ankete Katılan Kişilerin Yapısı Adana ve İçel illerinde görüşülen kişilerin yaş, meslek grubu ve eğitim düzeyine göre dağılım ve oranı Çizelge 1, 2 ve 3 de verilmiştir. Ankete katılanların 252 si (%60.87) erkek, 162 si (%39.13) ise kadındır.
Çizelge 1. Ankete Katılan Kişilerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Yaş Grubu Sayısı (ad) Oranı (%) 15-25 142 34.30 26-35 100 24.16 36-45 115 27.78 46-55 53 12.80 56+ 4 0.96 Toplam 414 100.00 Çizelge 2. Ankete Katılan Kişilerin Meslek Gruplarına Göre Dağılımı Meslek Grubu Sayısı (ad) Oranı (%) Öğrenci 56 13.53 Çiftçi 9 2.17 Memur 151 36.47 İşçi 95 22.95 Emekli 8 1.93 Serbest Meslek 77 18.60 Ev Hanımı 18 4.35 Toplam 414 100.00 Çizelge 3. Ankete Katılan Kişilerin Eğitim Düzeyine Göre Dağılımı Eğitim Düzeyi Sayısı (ad) Oranı (%) Okuryazar 1 0.25 İlkokul 69 16.67 Ortaokul 31 7.48 Lise 161 38.88 Yüksekokul/Fakülte 152 36.72 Toplam 414 100.00 3.2. Arı Ürünleri Tüketim Davranışı Ankete katılan kişilerin 361 adedi (%87.20) herhangi bir arı ürününden en az birini kullanmakta, 53 adedi (%12.80) ise hiçbir arı ürünü kullanmamaktadır. Arı ürünleri tüketimine en çok etki eden faktör olan eğitim düzeyine göre herhangi bir arı ürününün tüketim davranışının dağılımı Çizelge 4 de verilmiştir. Çizelge 4. Herhangi Bir Arı Ürününü Tüketen Kişilerin Eğitim Düzeyine Göre Dağılımı Eğitim Düzeyi Tüketenler (ad) Tüketmeyenler (ad) Toplam Okuryazar 1-1 İlkokul 59 10 69 Ortaokul 27 4 31 Lise 130 31 161 Yüksekokul/Fakülte 144 8 152 Toplam 361 53 414 Ankete katılan kişiler tek bir arı ürününü kullandığı gibi bazıları da birden fazla arı ürünü kullanmaktadırlar. Tek ürün bazında değerlendirildiğinde 361 kişi (%87.20) bal, 54 kişi (%13.05) polen, 48 kişi (%11.60) arı sütü, 2 kişi balmumu (%0.49) ve 2 kişi propolis (%0.49) tüketmektedir.
3.2.1. Tüketicilerin Bal Tüketim Tercihleri Anket yapılan illerde tüketiciler bal gereksinimini arı yetiştiricisinden temin ederek giderme eğilimi içerisindedir. Böylece aldığı balın kalitesine daha fazla güvenmektedir (Çizelge 5). Çizelge 5. Tüketicilerin Bal Aldıkları Yer ve Balın Kalitesine Olan Güven Durumları Bal Alınan Yer Kalitesine Güvenenler Sayısı (ad) Oranı (%) Sayısı (ad) Oranı (%) Arı Yetiştiricisi 178 49.31 167 93.82 Market 165 45.71 63 38.19 Kendi Üretimi 18 4.98 18 100.00 Toplam 361 100.00 248 68.70 Arı ürünlerinden en fazla tüketilen bal, dış ülkelerde pek çok hastalığın tedavisinde kullanılmaktadır /3/. Ülkemizde ise bu bilince erişilmemiş, tüketiciler daha çok kulaktan dolma bilgilerle ve oldukça düşük düzeyde tedavi amacıyla bal tüketmektedirler. Özellikle eğitim düzeyinin yükselmesine koşut olarak yapay ilaçlardan doğal besin maddelerine yöneliş olurken bu yapı henüz yeterince gelişmemiştir (Çizelge 6). Çizelge 6. Tüketicilerin Bal Tüketim Amaçlarının Eğitim Düzeyine Göre Dağılımı Eğitim Düzeyi Beslenme Tedavi Toplam Okuryazar 1-1 İlkokul 57 3 60 Ortaokul 24 3 27 Lise 112 16 128 Yüksekokul/Fakülte 133 12 145 Toplam 327 34 361 Oranı (%) 90.59 9.41 100.00 Ankete katılan kişilerin önemli bir kısmı (% 90.59) balı sadece beslenme, çok az bir kısmı (% 9.41) ise tedavi amacıyla tüketmektedir. Beslenme ve tedavi amacıyla arı ürünleri tüketimi eğitim düzeyi yükseldikçe artış göstermekte, tedavi için kullanımda dost ve arı yetiştiricisinin önerilerinin önemli bir yeri bulunmaktadır. Balı tedavi amacıyla önerenlerin ve tüketicilerin eğitim düzeyi Çizelge 7 de verilmiştir. Çizelge 7. Balı Tedavi Amacıyla Önerenler ile Tüketenlerin Eğitim Düzeyi Öneren O.yazar İlkokul Ortaokul Lise Yük./Fak. Toplam Oranı (%) Ş. B. Kitabı - 1-1 1 3 9.09 Tıp Doktoru - - 1 2 2 5 15.15 Aktarlar - 1-1 - 2 6.06 Arıcılar - - - 1 1 2 6.06 Deneyim - - - 3 2 5 15.15 Makaleler - - - 2 3 5 15.15 Dostlar - 1 2 5 3 11 33.34 Toplam - 3 3 15 12 33 100.00 Tedavi için bal kullanan toplam 33 kişiden 5 i (%15.16) 1 yıldan az, 9 u (%27.28) 1-2 yıl arası ve 19 u (%57.56) ise 2 yıldan fazla süredir tedavi amacıyla kullanmaktadır. Ayrıca balı tedavi için kullananların tümü yararını gördüklerini belirtmişlerdir. Kişi başına yıllık bal tüketim miktarı Çizelge 8 de verilmiştir.
Çizelge 8. Bal Tüketenlerin Kişi Başına Yıllık Bal Tüketim Miktarı Tüketim Miktarı Sayısı (ad) Oranı (%) 2 kg/yıl dan az 139 38.51 2-5 kg/yıl arası 144 39.89 5 kg/yıl dan fazla 78 21.60 Toplam 361 100.00 3.2.2. Tüketicilerin Polen Tüketim Tercihleri Anket yapılan illerde tüketiciler polen gereksinimini arı yetiştiricisi ve marketten temin ederek giderme eğilimi içerisindedirler. Ancak bal ile karşılaştırıldığında taklit edilme özelliğinin fazla olmaması nedeniyle gerek arı yetiştiricisinden gerekse marketten alınan polenlere önemli oranda bir güvenin söz konusu olduğu görülmektedir (Çizelge 9). Çizelge 9. Tüketicilerin Polen Aldıkları Yer ve Polenin Kalitesine Göre Güven Durumları Polen Alınan Yer Kalitesine Güvenenler Sayısı (ad) Oranı (%) Sayısı (ad) Oranı (%) Arı Yetiştiricisi 24 44.45 21 87.50 Market 23 42.60 18 78.26 Kendi Üretimi 7 12.95 7 100.00 Toplam 54 100.00 46 Ankete katılan kişilerin çoğunluğu poleni beslenme amacıyla tükettiği ancak bal ile kıyaslandığında önemli bir kısmının (%35.18) tedavi amaçlı kullandığı ortaya çıkmaktadır. Tedavi amacıyla polen kullanımı, eğitim düzeyi yükseldikçe artmakla birlikte (Çizelge 10) bu kullanımda dost ve arı yetiştiricisi önerilerinin önemli bir yeri bulunmaktadır (Çizelge11). Çizelge 10. Tüketicilerin Polen Tüketim Amaçlarının Eğitim Düzeyine Göre Dağılımı Eğitim Düzeyi Beslenme Tedavi Toplam Okuryazar - - - İlkokul 3 2 5 Ortaokul 5 1 6 Lise 12 7 19 Yüksekokul/Fakülte 15 9 24 Toplam 35 19 54 Oranı (%) 64.82 35.18 100.00 Çizelge 11. Tedavi Amacıyla Polen Tüketenlerin Eğitim Düzeyi ve Öneride Bulunanlar Öneren O.yazar İlkokul Ortaokul Lise Yük./Fak. Toplam Oranı (%) Ş. B. Kitabı - 1-1 - 2 10.53 Tıp Doktoru - - - 1 2 3 15.78 Aktarlar - - - - - - - Arıcılar - - 1-5 6 31.58 Deneyim - - - 2-2 10.53 Makaleler - - - - 1 1 5.26 Dostlar - 1-3 1 5 26.32 Toplam - 2 1 7 9 19 100.00
Tedavi için polen kullanan toplam 19 kişiden 8 i (%42.11) 1 yıldan az, 2 si (%10.53) 1-2 yıl arası ve 9 u (%47.36) ise 2 yıldan fazla süre tedavi amacıyla kullanmaktadır. Poleni tedavi için kullananların 15 i (%78.95) yararını gördüklerini belirtirken 4 ü (%21.05) herhangi bir yararını görmediklerini belirtmişlerdir. Kişi başına yıllık polen tüketim miktarını gösteren veriler Çizelge 12 de verilmiştir. Çizelge 12. Polen Tüketenlerin Kişi Başına Yıllık Polen Tüketim Miktarı Tüketim Miktarı Sayısı (ad) Oranı (%) 250 g/yıl dan az 37 68.52 250-500 g/yıl arası 13 24.08 500 g/yıl dan fazla 4 7.40 Toplam 54 100.00 3.2.3. Tüketicilerin Arı Sütü Tüketim Tercihleri Anket yapılan illerde tüketiciler arı sütü gereksinimini polende olduğu gibi marketlerden ve arı yetiştiricisinden temin ederek giderme eğilimi içerisindedir. Fakat arı yetiştiricisinden aldığı arı sütünün kalitesine marketlerden alınana göre daha fazla güvenmektedir (Çizelge 13). Çizelge 13. Tüketicilerin Arı Sütü Aldıkları Yer ve Arı Sütü Kalitesine Güven Durumları Arı Sütü Alınan Yer Kalitesine Güvenenler Sayısı (ad) Oranı (%) Sayısı (ad) Oranı (%) Arı Yetiştiricisi 16 33.34 14 87.50 Market 23 47.92 9 39.13 Kendi Üretimi 9 18.74 9 100.00 Toplam 48 100.00 32 66.67 Ankete katılan kişilerden bir kısmı arı sütünü beslenme amacıyla (%65.96) tüketmekte, bal ile kıyaslandığında önemli bir kısmı (%34.04) yaklaşık olarak polen tüketenler ile aynı oranda tedavi amacıyla tüketmektedir (Çizelge 14). Tedavi amacıyla arı sütü kullanımı eğitim düzeyi yükseldikçe artmakla birlikte bu kullanımda şifalı bitkiler kitabı ve bilimsel makalelerin önemli bir yeri bulunmaktadır (Çizelge 15). Çizelge 14. Tüketicilerin Arı Sütü Tüketim Amaçlarının Eğitim Düzeyine Göre Dağılımı Eğitim Düzeyi Beslenme Tedavi Toplam Okuryazar - - - İlkokul 4 1 5 Ortaokul 2 1 3 Lise 10 9 19 Yüksekokul/Fakülte 15 6 21 Toplam 31 17 48 Oranı (%) 65.96 34.04 100.00 Tedavi için arı sütü kullanan toplam 17 kişiden 5 i (%29.41) 1 yıldan az, 7 si (%41.18) 1-2 yıl arası ve 5 i (%29.41) ise 2 yıldan fazla süredir tedavi amacıyla kullanmaktadır. Arı sütünü tedavi için kullananların 16 sı (%94.12) yararını gördüklerini belirtirken 1 i (%5.88) herhangi bir yararını görmediğini belirtmiştir (Çizelge 16).
Çizelge 15. Tedavi Amacıyla Arı Sütü Tüketenlerin Eğitim Düzeyi ve Öneride Bulunanlar Öneren O.yazar İlkokul Ortaokul Lise Yük./Fak. Toplam Oranı (%) Ş. B. Kitabı - - 1 1 2 4 23.53 Tıp Doktoru - - - 1-1 5.88 Aktarlar - 1 - - - 1 5.88 Arıcılar - - - - 1 1 5.88 Deneyim - - - 2 1 3 17.65 Makaleler - - - 3 2 5 29.42 Dostlar - - - 1 1 2 11.76 Toplam - 1 1 8 7 17 100.00 Çizelge 16. Arı Sütü Tüketenlerin Kişi Başına Yıllık Arı Sütü Tüketim Miktarı Tüketim Miktarı Sayısı (ad) Oranı (%) 50 g/yıl dan az 36 75.00 51-100 g/yıl arası 11 22.92 101 g/yıl dan fazla 1 2.08 Toplam 48 100.00 3.2.4. Tüketicilerin Diğer Arı Ürünlerini Tüketim Tercihleri Diğer arı ürünlerinden olan balmumu, propolis ve arı zehiri tüketimi ülkemizde yok denecek düzeydedir. Ayrıca bu konuda ülkemizdeki üretim ve tüketim miktarını gösterecek herhangi bir istatistiksel bilgi de bulunmamaktadır. Anket sonucunda kişilerden elde edilen sonuçlara göre biri kozmetik diğeri tedavi amaçlı olarak kullanmak üzere 2 kişi balmumu tüketmektedir. Tüketiciler balmumunu ya kendileri temin etmekte ya da arıcılardan almaktadırlar. Tedavi amaçlı olarak balmumu kullanan kişi bunu bir dost önerisi ile kullanmaya başladığını ve yararını gördüğünü belirtmiştir. Balmumu kullananlar 101-200 g/yıl arasında tüketmektedirler. Propolis kullanan iki kişi tedavi amaçlı olarak yılda 100 gramdan az miktarda tükettiğini ve yararını gördüğünü belirtmektedir. Yüksekokul/fakülte mezunu olup bu kişilere propolisle tedaviyi önerenler ise arı yetiştiricisi ve dost önerisinde bulunanlardır. Arı zehirini herhangi bir şekilde kullanan kişiye bu çalışmada rastlanmamıştır. 3.2.5. Tedavisinde Arı Ürünlerinin Kullanıldığı Belirtilen Hastalıklar Anket yapılan kişilerin bir kısmı çeşitli kişilerin yapmış olduğu öneriler veya kendi deneyimleri ile arı ürünlerini bazı hastalıklarının tedavisinde kullanmaktadırlar (Çizelge 17). Çizelge 17. Tedavisinde Arı Ürünlerinin Kullanıldığı Belirtilen Hastalıklar Ürün Adı Tedavisinde Kullanılan Hastalık Adı Bal Farenjit, Ülser, Gastrit, Soğuk algınlığı, Anjin, Şeker hastalığı, Astım, Bronşit, Kanser, Kondisyon artırma, Omurilik zedelenmesi Tansiyon, Ülser, Kolit, Hepatit B, İştahsızlık, Vücut gelişimi, Vitamin desteği, Saç dökülmesi, Polen Alerji, Astım, Bronşit, Prostat, Hipertansiyon, Omurilik zedelenmesi, İştahsızlık, Kansızlık, Sindirim sistemi rahatsızlığı Arı Sütü Kansızlık, Akciğer kanseri, Yorgunluk giderici, Tansiyon, Damar sertliği, Zayıflık, Omurilik zedelenmesi Balmumu Kemik kırığı Propolis Ergenlik sivilcesi
4. SONUÇ Ankete konu olan Adana ve İçel illerinde tüketiciler çoğunlukla bal tüketmektedirler. Balı satın alırken üreticiden almaya özen göstermekte ve bal kalitesi açısından arı yetiştiricisine güven duymakta, marketten aldığında ise duymamaktadır. Ayrıca eğitim düzeyi yükseldikçe bal tüketenlerin sayısında da artma olmaktadır. Beslenme için kullanımının yanı sıra çeşitli hastalıkların tedavisinde de bal kullanılmaktadır. Tüketici, baldan sonra en fazla polen tüketmektedir. Poleni market ve arı yetiştiricisinden almakta, aldığı polenin kalitesine bala göre daha fazla oranda güvenmektedir. Eğitim düzeyi yükseldikçe polen kullanan tüketici sayısı da artmaktadır. Tedavi amacıyla polen tüketimi konusunda arı yetiştiricileri ve dostların önerileri bulunmaktadır. Polen kullananlarla hemen hemen aynı orana sahip olan arı sütü tüketicileri ise çoğunlukla marketten temin etmelerine rağmen kalite konusunda marketlere güvenmemektedirler. Eğitim düzeyi yükseldikçe arı sütü tüketici sayısı da artmaktadır. Tedavi amacıyla kullanımı konusunda şifalı bitkiler kitabı ve bilimsel makaleler öneride bulunmaktadır. Arı sütü, polende olduğu gibi genellikle tedavi amacıyla tüketilmektedir. Balmumu ve propolis kullanımı ise oldukça düşük miktarda olup ticari değeri olmayacak düzeydedir. Arı zehiri ise tüketiciler tarafından kullanılmadığı gibi kullanım şekli hakkında da bilgi sahibi değillerdir. Sonuç olarak tüketicinin bal, polen ve arı sütünü genellikle beslenme amaçlı kullandığı, eğitim düzeyi arttıkça tedavi amaçlı kullanımın artış gösterdiği saptanmıştır. Tüketicilerin bu ürünleri tedavi amaçlı kullanımlarda arı yetiştiricileri ve dost önerilerini dikkate aldığı belirlenmiştir. Balmumu, propolis çok az, arı zehirinin ise hiç kullanılmadığı, tüketicilerin herhangi bir arı ürününü alırken genelde arı yetiştiricisine daha fazla güvendiği ortaya çıkmıştır. Kaynaklar 1- DİE 1997. Tarımsal Yapı ve Üretim. Yayın No: 2234. Ankara. 2- Kumova, U. 1995. Türkiye'de Arıcılığın Yapısı Sorunları ve Çözüm Yolları. Selçuk Üniversitesi Yayınları. No: 132. 93-99. Konya. 3- Krell, R., 1996. Value-Added Products from Beekeeping. FAO Agricultural Services Bulletin. No:124. 4- Gül, A., Şahin, K. 1988. Adana İlinde Ailelerin Tavuk Eti Alım ve Tüketimi Üzerine Bir Araştırma. ÇÜZF Dergisi, 13 (1):71-80. 5- Şahin, K., Gül, A. 1988. Adana İlinde Ailelerin Yumurta Satın Alma ve Tüketim Davranışları Üzerine Bir Araştırma. ÇÜZF Dergisi, 13 (1):91-100. 6- Akdemir, Ş., Kumova, U., Yurdakul, O., Kaftanoğlu, O. 1990. Adana İlinde Arı Yetiştiriciliğinin Ekonomik Yapısı. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 5(1), 123-136, Adana. Kumova, U., Korkmaz, A., 2000. Arı Ürünleri Tüketim Davranışları Üzerine Bir Araştırma. Türkiye de Arıcılık Sorunları ve I. Ulusal Arıcılık Sempozyumu. 28-30 Eylül 1999. Kemaliye/Erzincan.