ARTEFAKTLAR VE ARTEFAKT GİDERME Dr. Mehmet Ali Habeşoğlu Başkent ÜTF, Göğüs Hastalıkları AD Uyku Bozuklukları Laboratuvarı
Artefakt nedir? Polisomnografi kaydı sırasında herhangi bir kanalda görülen istenmeyen elektriksel aktivitelerdir Fizyolojik: Vücudun diğer organlarından kaynaklanan biyoelektriksel aktivitelerdir Non-fizyolojik: Polisomnografın kendi iç devresi veya bağlı olduğu elektrik şebekesinden kaynaklanır
Fizyolojik artefaktlar Göz hareketi artefaktları Kas aktivitesi artefaktları Hareket artefaktları EKG artefaktları Nabız artefaktı Non-fizyolojik artefaktlar Çevresel artefaktlar Kayıt cihazı kaynaklı artefaktlar Kablo ve elektrot kaynaklı artefaktlar Terleme artefaktları Solunum artefaktı
Göz hareketi artefaktları Genellikle frontal elektrotlarda görülür Vertikal göz hareketleri en fazla Fp1 ve Fp2 elektrotlarında kaydedilir Horizontal göz hareketleri ise en fazla F7 ve F8 e elektrotlarında kaydedilir Bilateral ve simetriktir Karakteristik şekilli yavaş dalga aktiviteleridir
Vertikal göz hareketi Yukarı doğru göz hareketleri (göz kırpma, göz kapama: Bell fenomeni) longitüdinal bipolar montajlarda Fp1-F3 ve Fp2-F4 te aşağı doğru bir defleksiyon yaratır. Aşağı doğru göz hareketleri (göz açma) aynı elektrotlarda yukarı doğru bir defleksiyon yaratır.
Göz kırpma
Horizontal göz hareketleri Hasta horizontal düzlemde sola baktığında Fp1-F7 de yukarı doğru, F7-T3 te aşağı doğru Fp2-F8 de aşağı doğru, F8-T4 te yukarı doğru Göz hareketleri ile birlikte kas artefaktı görülebilir (lateral rektus dikeni). Diken-dalga aktivitesi ile karışabilir.
Lateral rektus dikenleri Gözün deviye olduğu tarafta lateral rektus kasının kasılması sonucunda gelişir
Kas (EMG) artefaktları Genellikle tekrarlayan, düşük amplitüdlü, kısa potansiyeller Dalga spektrumu 15 ile 300 Hz arasında değişir Hastanın mutlaka hareket etmesi gerekmez: dış sıkma, çeneyi sıkı kapatma gibi F3, F4, T3, T4 ve P3, P4 kanalları maseter ve temporal kas aktivitesini, Posterior elektrotlar occipital, trapezius ve supraspinal kas aktivitesini toplayabilir.
Çene kas aktivitesinin özellikle T3, T4, A1 ve A2 derivasyonlarına yansıdığı görülüyor
T7 de tek bir kas ünitesinden kaynaklanan artefakt: Hasta gevşedikçe frekansı giderek azalıyor.
60 Hz filtresi kas artefaktını gidermez Genellikle hastanın uykuya dalması ile birlikte kasları gevşemesi ile artefakt ortadan kalkar
Yüksek frekans filtresinin kas artefaktı üzerine etkisi
Hareket artefaktları Baş ve vücut veya elektrot kablolarının hareketine bağlı ortaya çıkan artefaktlardır. Değişken, yüksek voltajlı, asimetrik, asenkronize yavaş dalga aktivitesine neden olur. Çiğneme, emme, titreme, solunum veya kardiyak patolojiye bağlı pulsatil baş hareketlerinde ritmik olabilir.
Çiğneme artefaktı: Yüksek frekanslı kas potansiyeller temporalis kası kasılmasına; yavaş potansiyeller dil hareketlerine bağlıdır (glossokinetiktir).
Elektrokardiyografik (EKG) artefaktlar Kalp biyoelektiriksel aktivitesinin EKG dışında bir kanalda görülmesidir. EEG elektrotlarının herhangi bir ven veya arterin üzerine bağlanması sonucunda oluşur. EKG deki QRS sinyalleri ile uyumlu olarak keskin defleksiyonlar oluşur. Hızı ve sinyal paterni EKG ile uyumludur. Birkaç kanalda görülebileceği gibi tüm PSG kanallarında görülebilir.
EKG artefaktı
EKG artefaktını giderme/azaltma Referans elektrotlar olan M1 ve M2 nin bağlanma yerlerinin değiştirilmesi Kulak arkasında daha yüksek seviyede yumuşak doku yerine sert kemik doku üzerine Çift referans yöntemi: Elektrot kutusu (Jack box) üzerinde atlayıcı (jumper) kablo kullanılarak M1 ve M2 birbirine bağlanarak EEG/EOG kanalları hem M1 hem de M2 ye refere edilir
Nabız artefaktı Herhangi bir EEG elektrotu saçlı deri altındaki yüzeyel arter üzerine yerleştirilirmesi durumunda ortaya çıkar. Elektrot ne kadar gevşek bağlanmışsa elektrotjel bağlantısını o kadar etkiler. Nabız artefaktı genellikle bir kanalda görülür, düzenli olarak tekrarlayan hafif sinüzoidal ya da üçgen şeklinde olur. Artefaktı gidermek için elektrotun yerinin değiştirilmesi gerekir.
Nabız artefaktı
Terleme artafaktı Terleme sonucunda Deri empadansında artış Elektrot ve deri arasında kimyasal tepkime EEG/EOG kanallarında görülür Genellikle birden fazla kanal etkilenir Karmaşık, asimetrik, yüksek voltajlı yavaş dalga aktivitesi Yavaş dalga aktivitesi ile karıştırılabilir
Terleme artefaktının giderilmesi Hastanın terlemesini önleme Cildi kurutarak elektrotların yeniden bağlanması Düşük frekans filtresi terleme artefaktını giderebilir ancak yavaş dalga aktivitesini baskılayarak skorlamayı güçleştirir
Terleme artefaktı
Solunum artefaktı Solunumla birlikte başın hareket etmesi sonucu ortaya çıkan solunum ile senkronize yavaş dalga aktivitesidir. Gerçekte bir hareket artefaktıdır. Solunum hareketi ile senkron olması ter artefaktından ayırmada yardımcı olabilir. Genellikle hastanın üstüne yattığı taraftaki elektrotlarda olur: Örn. Sol yan yatışta M1 derivasyonu Pozisyon değişikliği ile ilgili EEG eletrotun üzerindeki gerginliğin azalması da artefaktı düzeltebilir.
Non-fizyolojik artefaktlar
Çevresel elektirik kaynakları Elektirik şebekesi veya ortamdaki cep telefonu, televizyon, radyo, monitör Bir veya birkaç kanalda görülebildiği gibi genellikle tüm elektrotlarda izlenir Yüksek empedanslı kablolarda (>5 Ohm) daha sık görülür Çözüm: Artefakt yapan cihazların mümkünse prizden çıkarılması veya kayıt odasından uzaklaştırılması
60 Hz (50 Hz) artefaktı Cihazın toprak hattı bağlantısında kesinti veya arıza, cihazın güç kaynağında veya elektirik devrelerinde olan arızalar 60 Hz lik girişim artefaktına neden olur. Herhangi bir eletrotun elektrot kutusuna hatalı bağlanması, yerinden çıkması ya da elektrot kutusu ile polisomnograf arasında herhangi bir yerde bağlantı sorunu olması durumunda da ortaya çıkabilir
60 Hz (50Hz) artefaktını gidermek için Kabloların empedansı kontrol edilmeli< 5 Kohm Kablolar katlanmışsa düzeltilmeli Elektrotların doğru bağlanıp bağlanmadığı kontrol edilmeli Elektrotlara tekrar jel konulabilir veya tamamen değiştirilebilir Herşeye rağmen düzelmiyorsa 60 Hz Çentikli (Notch) filtresi aktifleştirilebilir
6060HZ astefakt 60 Hz Artefakt
Elektrot «popping» Elektrotun deri ile temasının kesintiye uğraması İyi bağlanmaması Jelinin kuruması Vücut hareketleri ile birlikte ( karın/göğüs hareketi) elektrot kablosunun elektrot kutusuna temasının kesilmesi Hastanın elektrot üstüne yatması sonucunda gelişmişse: pozisyon değişikliği ile düzelebilir İlgili elektrotun kaydında, aniden yüksek amplitüdlü defleksiyonlar şeklinde görülür
Elektrot «popping» Çözüm: Elektrota jel koymak Elektrotu değiştirmek Kayıtın sırasında sorun giderilememişse alternatif referans elektrotlar üzerinden skorlama yapılmalı
Artefaktları en düşük düzeyde tutmak için gereken genel kurallar Kayıt yapılacak odada mümkün olduğunca az elektronik eşya olmalı Kayıt yapılan mekan olabildiğince izole olmalı Kablolar gereğinden uzun olmamalı Elektrot yapıştırılacak bölge iyi temizlenmeli Elektrot yapıştırılırken yeterince jel kullanılmalı ve iyi tespit edilmeli Elektrot empedansları düşük tutulmalı Gerekirse filtre kullanılmalı
Kaliteli bir kayıt ve doğru skorlama için.. Kayıt sırasında, artefaktlar teknisyen tarafından fark edilip ve olabildiğince düzeltilmeli Giderilemeyen artefaktlar hekim tarafından tanınmalı ve skorlama sırasında göz önünde bulundurulmalıdır.