ULUSLARARASI REKABET STRATEJÝLERÝ: TÜRKÝYE GIDA SANAYÝÝ TÜSÝAD REKABET STRATEJÝLERÝ DÝZÝSÝ-10 EYLÜL 2007 Yayýn No. TÜSÝAD/T-2007-09-442 Meþrutiyet Caddesi, No. 46 34420 Tepebaþý/Ýstanbul Telefon: (0212) 249 07 23 Telefax: (0212) 249 13 50

2007, TÜSÝAD Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca, kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þekil ve yöntemle iþlenmek, çoðaltýlmak, çoðaltýlmýþ nüshalarý yayýlmak, satýlmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz. ISBN : 978-9944-405-16-4 ERSÝS REKLAM, MATBAACILIK VE TANITIM HÝZ. TÝC. LTD. ÞTÝ. Eðitim Mah. Poyraz Sok. No:1 D.65 Kadýköy - ÝSTANBUL Tel: (0216) 450 46 38-349 89 72 Faks: (0216) 450 46 39

ÖNSÖZ Türk Sanayicileri ve Ýþadamlarý Derneði (TÜSÝAD), özel sektörü temsil eden sanayici ve iþadamlarý tarafýndan 1971 yýlýnda Anayasamýzýn ve Dernekler Kanunu'nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmuþ, kamu yararýna çalýþan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. TÜSÝAD, demokrasi ve insan haklarý evrensel ilkelerine baðlý, giriþim, inanç ve düþünce özgürlüklerine saygýlý, yalnýzca asli görevlerine odaklanmýþ etkin bir devletin varolduðu Türkiye'de, Atatürk'ün çaðdaþ uygarlýk hedefine ve ilkelerine sadýk toplumsal yapýnýn geliþmesine ve demokratik sivil toplum ve laik hukuk devleti anlayýþýnýn yerleþmesine yardýmcý olur. TÜSÝAD, piyasa ekonomisinin hukuksal ve kurumsal altyapýsýnýn yerleþmesine ve iþ dünyasýnýn evrensel iþ ahlaký ilkelerine uygun bir biçimde faaliyette bulunmasýna çalýþýr. TÜSÝAD, uluslararasý entegrasyon hedefi doðrultusunda Türk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gücünün artýrýlarak, uluslararasý ekonomik sistemde belirgin ve kalýcý bir yer edinmesi gerektiðine inanýr ve bu yönde çalýþýr. TÜSÝAD, Türkiye'de liberal ekonomi kurallarýnýn yerleþmesinin yaný sýra, ülkenin insan ve doðal kaynaklarýnýn teknolojik yeniliklerle desteklenerek en etkin biçimde kullanýmýný; verimlilik ve kalite yükseliþini sürekli kýlacak ortamýn yaratýlmasý yoluyla rekabet gücünün artýrýlmasýný hedef alan politikalarý destekler. TÜSÝAD, misyonu doðrultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla ilgili görüþlerini bilimsel çalýþmalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüþlerden hareketle kamuoyunda tartýþma platformlarýnýn oluþmasýný saðlar.

Bu çerçevede TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesinin Rekabet Forumu tarafýndan koordine edilen Uluslararasý Rekabet Stratejileri dizisinin onuncu kitabý olan ve Fransa Montpellier Akdeniz Tarým Bilimleri Enstitüsü tarafýndan desteklenen Uluslararasý Rekabet Stratejileri: Türkiye Gýda Sanayisi baþlýklý çalýþma gýda sanayisindeki uluslar arasý geliþmeleri inceledikten sonra Türkiye deki mevcut durumu ortaya koymaktadýr. Rapor, Doç. Dr. Murat Donduran, Dr. Selma Tozanlý ve Dr. Aylin Atay tarafýndan hazýrlanmýþtýr. Eylül 2007

ÖZGEÇMÝÞ Dr. Selma Tozanlý S. Tozanlý, orta ve lise eðitimini TED Ankara Koleji'nde tamamlamýþ, 1973 yýlýnda da O.D.T.Ü. Beþeri Ýlimler Fakültesinden sosyoloji lisans diplomasý almýþtýr. Ayný yýl Fransa'ya doktora öðrenimine giden Tozanlý, 1981 yýlýnda Universite de Montpellier I'den ekonomi doktora diplomasýný almýþ ve 1983 yýlýnda da, önceden stajyer olarak girdiði Montpellier Akdeniz Tarým Bilimleri Enstitüsünde (CIHEAM- IAMM) sözleþmeli araþtýrmacý olarak çalýþmaya baþlamýþtýr. 1989 yýlýndan beri bu ulusulararasý kuruluþta kadrolu öðretim üyesi-araþtýrmacý olarak görev görmektedir. 1993 yýlýnda ise Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi'nden Pazarlama dalýnda doçentlik ünvanýný almýþtýr. S. Tozanlý, Akdeniz ülkeleri gýda sanayiinin yapýsý, tarým-gida zincirinde yapýlaþma, þirket stratejileri, çok uluslu gýda þirketlerinin yapýsý ve yayýlma stratejileri gibi konularda uzmanlaþmýþtýr ve uluslararasý yayýnlar vardýr. Birçok Avrupa Birliði araþtýrma projelerinde de etkin olarak çalýþmýþtýr. Doç. Dr. Murat Donduran M. Donduran, orta ve lise eðitimini Ýzmir Özel Fatih Koleji'nde tamamlamýþ, 1994 yýlýnda da Marmara Üniversitesi Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesinde (Ýngilizce) Ýktisat lisans diplomasý almýþtýr. Ayný yýl ayný Üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsünde yüksek lisans öðrenimine baþlayýp, 1996 yýlýnda yüksek lisans diplomasýný almýþ ve 1995 yýlýnda da, Yýldýz Teknik Üniversitesi Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesi Ýktisat Bölümünde araþtýrma görevlisi olarak çalýþmaya baþlamýþtýr. 1996 Yýldýz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Ýktisat doktara öðrenimine baþlayýp 2000 yýlýnda doktor ünvanýný almýþtýr. Ayný bölümde 2003 yýlýnda ise yardýmcý doçent olmuþ ve 2005 yýlýnda Mikro Ýktisat dalýnda doçentlik ünvanýný almýþtýr. Halen Yýldýz Teknik Üniversitesi Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesi Ýktisat Bölümünde öðretim üyesi olarak çalýþmaktadýr. M. Donduran, endüstriyel organizasyon özellikle piyasa yapýlarý ve enformasyon iktisadý gibi konularda uzmanlaþmýþtýr ve uluslararasý yayýnlarý vardýr. Ulusal araþtýrma projelerinde de etkin olarak çalýþmýþtýr.

Dr. Aylin Ataay Aylin Ataay 1993 yýlýnda Ýstanbul Üniversitesi Ýþletme Fakültesi Ýngilizce Ýþletme Bölümünü bitirdikten sonra ayný üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü, Organizasyon ve Ýþletme Politikasý programýný tamamlayarak 1994 yýlýnda yüksek lisans derecesi almýþtýr. 2000 yýlýnda Ýstanbul Üniversitesi Ýþletme Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ýþletme ve Ýnsan Kaynaklarý Yönetim ve Organizasyon dalýnda doktora derecesi almaya hak kazanmýþtýr. 2002 yýlýnda ise IAE- Paris 1- Sorbonne Üniversitesinden ikinci bir iþletme doktoru derecesi almýþtýr. Ataay halen Galatasaray Üniversitesi Ýþletme Bölümünde yardýmcý doçent doktor olarak görev yapmaktadýr. Dr. Ataay'ýn temel araþtýrma ilgi alanlarý uluslararasý stratejik ittifaklarý, doðrudan yabancý sermaye yatýrýmlarý ve çokuluslu þirketler, stratejik insan kaynaklarý yönetimi uygulamalarý ve eþ-evrimsel yaklaþýmdýr.

ÝÇÝNDEKÝLER KISIM 1 DÜNYA GIDA SANAYÝÝ VE ÇOK ULUSLU ÞÝRKETLERÝN YAYILMA STRATEJÝLERÝ 1. Giriþ...33 1.1. Dünya Gýda Sanayii Tekelinin Yapýsý...36 1.1.1. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Ana Ülkeleri...37 1.1.2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Ekonomik Özellikleri...39 2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Dünya Çapýnda Gerçekleþtirdikleri Yeniden Yapýlanma Operasyonlarý...47 2.1. Çok Uluslu Gýda Þirketleri Tarafýndan Gerçekleþtirilen Operasyonlarýn Özellikleri...48 2.1.1. Büyük Operasyonlarýn Dünya Gýda-Tarým Zincirinde Tekrar Ortaya Çýkýþý...51 2.2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Gerçekleþtirdiði Mali Operasyonlarýn Coðrafi Daðýlýmý...52 2.2.1. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Satýn Alma Operasyonlarýnýn Coðrafi Daðýlýmý...55 2.2.2. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Gerçekleþtirdikleri Ortaklýklarýn Coðrafi Daðýlýmý...56 2.2.3. Yatýrýmcý Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Coðrafi Kökenleri...57 2.2.4. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Olgun Pazarlarda Gerçekleþtirdikleri Yeniden Yapýlandýrma Operasyonlarý...59 2.3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Yeniden Yapýlanma Stratejilerinde Öne Çýkan Sektörler...61 2.3.1. Geliþmekte Olan Pazarlarýn Yükselen Deðerleri: Süt Sanayii, Alkolsüz Ýçkiler ve Bira Yapýmý...64 2.4. Tarým-Gýda Zincirinde Aktif Rol Oynayan Çok Uluslu Þirketler...67 2.4.1. En Aktif Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Yayýlma Stratejileri...69 2.4.2. Karlýlýk Getiren Faaliyetlere Yeniden Odaklanma ve Sektörel Konsolidasyon...73

3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Jeostratejileri...79 3.1. Küreselleþmenin Stratejik Bir Öðesi Olarak Doðrudan Yabancý Sermaye Yatýrýmlarý...79 3.1.1.Doðrudan Yabancý Sermaye Yatýrýmlarýnda Yatýrýmcýlarýn ve Yatýrým Alan Ülkelerin Kutuplaþmasý...80 3.1.2. Tarým-Gýda Zincirinde Uluslararasý Yatýrýmlar...82 3.2. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Yatýrýmlarýný Çeken Koþullar...85 3.2.1. Ayýrýcý Öðe Olarak Gelir Düzeyi...85 3.2.2. Pazar Boyutunu Belirleyen Öðe Olarak: Kentleþme...86 3.2.3. Bölgesel Ekonomik ve Ticari Anlaþmalara Katýlým...87 3.2.4. Yatýrým Alan Bölgelerin Karþýlaþtýrmalý Üstünlükleri...89 3.2.5. Yabancý Sermayeyi Teþvik Yasalarý ve Uygulamalarý...92 3.3 Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Uyguladýklarý Yayýlma Stratejilerinin Ampirik Olarak Ýspatlanmasý...93 4. Sonuç...97 KISIM 2 TÜRK GIDA ÝÞLEME SANAYÝÝNDE YAPI VE DAVRANIÞ 1. Giriþ...105 1.1. Türkiye Gýda Sanayii Tüketici Davranýþlarý ve Perakendecilik...107 1.2. Gýda Sanayiinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri...107 1.2.1. Gýda Ýþleme Sektörünün Yapýsý...109 1.2.2.Türk Gýda Ýþleme Sanayiinin Ýmalat Sanayindeki Yeri...114 1.3. Gýda Tüketim Kalýplarý ve Tüketici Davranýþlarý...119 1.4. Gýda Perakende Sektöründeki Geliþmeler ve Gýda Ýþleme ve Ýçecek Sektörü Üzerindeki Etkileri...123 1.4.1. Türkiye'de Modern Gýda Perakende Sektörünün Geliþimi...123 1.4.2. Günümüzde Türkiye Perakende Sektörünün Yapýsý...126 1.4.3. Büyük Þehirlerde Büyük Süpermarket Zincirlerinin Konsolidasyonu...133 1.4.4. Süpermarket Özel Markalarý ve Gýda Sektöründeki Yeri...134

2. Gýda ve Ýçecek Sanayiinin Ekonomik ve Mali Performanslarý...141 2.1. Gýda ve Ýçecek Sanayii Alt Sektörleri...141 2.1.1. Gýda Sanayiinin ISIC Gruplandýrmasý...141 2.1.2. Türkiye'nin Ýller Ýtibariyle Sýnýflandýrýlmasý...141 2.1.3. Piyasa Yoðunlaþmasý...148 2.2. Türk Gýda Sanayiinde Karlýlýk...150 2.2.1. Metodoloji ve Veriler...150 2.2.2. Kar-Maliyet Marjlarý...151 2.2.3. Mark-Up ve Kar Oranlarý...154 2.2.4. Alt sektörler Ýtibariyle Mark-up...156 2.3. Dýþ Ticaret...158 2.3.1. ISIC Gýda Ýhracat ve Ýthalatýnýn Toplamdaki Payý...160 2.3.2. Alt Sektörler Ýtibarýyla Gýda Ýhracat ve Ýthalatý...161 3. Gýda ve Ýçecek Sanayiinin Önder Þirketlerinin Yapýsý, Ekonomik ve Mali Performanslarý...167 3.1. Gýda ve Ýçecek Sanayiinde Önder Þirketlerin Yeri ve Yapýsý: ÝSO 500 Firma Veri Tabaný ve Gýda Sanayii...167 3. 1. 1. Firma Sayýsý...167 3. 1. 2. Ýstihdam...169 3. 1. 3. Ýhracat...170 3. 1. 4. Üretimden Satýþlar...173 3. 1. 5. Net Kar Hadleri...173 3.2. Türk Gýda Sanayiinde Sermaye Yapýsýnda Deðiþmeler: Yabancý Sermaye, Birleþmeler ve Devralmalar...174 3.2.1. Dünya Gýda Sanayiinde Sermaye Yapýsý...174 3.2.2. Türkiye'de Yabancý Sermaye Yatýrýmlarý ve Gýda Ýþleme Sanayii...175 3.2.3. Gýda Sektörü Yeniden Yapýlanma Ýþlemleri...186 3.2.4. ÝMKB'de Ýþlem Gören Gýda Þirketlerinde Yönetiþim Yapýsý...191 4. Sonuç...197 Kaynakça...202

TABLOLAR LÝSTESÝ KISIM 1 DÜNYA GIDA SANAYÝÝ VE ÇOK ULUSLU ÞÝRKETLERÝN YAYILMA STRATEJÝLERÝ Tablo 1.1. 2002 Yýlýnda Dünya Gýda Sanayii...34 Tablo 1.2. Dünya Gýda Sanayii Tekelinin Son 30 Yýlda Yaþadýðý Deðiþiklikler...36 Tablo 1.3. Ana Ülkelerine Göre Çok Uluslu Gýda Þirketleri...37 Tablo 1.4. 1996 ve 2005 Yýllarýnda En Büyük 15 Çok Uluslu Gýda Þirketi...39 Tablo 1.5. Dünya Lideri En Büyük 500 Firmanýn 2005 Yýlýndaki Performanslarý...40 Tablo 1.6. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Ana Ülkelerine ve 2005 Yýlýnda Gerçekleþtirdikleri Ekonomik ve Mali Performanslarýna Göre Sýralandýrýlmalarý...41 Tablo 2.1. 2005 Yýlýnda Dünya Ýmalat Sanayiinde Gerçekleþtirilen Þirket Satýn Alma ve Evlenmeleri...48 Tablo 2.2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin 1987-2006 Yýllarý Arasýnda Gerçekleþtirdikleri Yeniden Yapýlanma Operasyonlarý...50 Tablo 2.3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Gerçekleþtirdikleri En Yüksek Tutarlý 20 Operasyon...51 Tablo 2.4. En Büyük 100 Çok Uluslu Þirketin Gerçekleþtirdikleri Operasyonlarýn Dünyanýn Belli Baþlý Bölgeleri Arasýndaki Daðýlýmý...53 Tablo 2.5. Þirket Satýn Alma ve Birleþmelerinin Köken ve Hedef Bölgeler Açýsýndan Daðýlýmý...58 Tablo 2.6. Ýþtirak Satma, Ýþtirak Birleþtirme, Fabrika Kapatma vb. Olumsuz Operasyonlarýn Köken ve Hedef Bölgelere Göre Daðýlýmý...60 Tablo 2.7. Þirket Alým ve Birleþmelerinin Hedef Ülkelerin Ekonomik Sýnýflarýna Göre Sektörel Daðýlýmlarý...66 Tablo 2.8. En Aktif 25 Çok Uluslu Gýda Þirketi Tarafýndan Gerçekleþtirilen Operasyonlarýn Hedef Ülkelerin Gelir Gruplarýna Göre Daðýlýmý...68 Tablo 2.9. En Aktif 25 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Gerçekleþtirdikleri Ýþtirak ve Kýsmi Varlýk Satýþlarý, Ýþtirak Birleþtirme ve Fabrika Kapatma Operasyonlarýnýn Hedef Ülkelere Göre Daðýlýmý...74 Tablo 3.1. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 1996 ve 2002 Yýllarýnda Coðrafi Bölgelere Göre Daðýlýmý...84

Tablo 3.2. 2002 Yýlýnda Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin Ev Sahibi Ülkelerin Gelir Düzeyine Göre Daðýlýmý...86 Tablo 3.3. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 2002 Yýlýnda Ev Sahibi Ülkelerin Kentleþme Oranlarýna Göre Daðýlýmý...86 Tablo 3.4. Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 2002 Yýlýnda Ekonomik ve Ticari Bölgelere Göre Daðýlýmý...88 Tablo 3.5. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 2002 Yýlýnda Ev Sahibi Ülkelerin Gelir Gruplarýna ve Faaliyet Alanlarýna Göre Daðýlýmý...91 Tablo 3.6. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Þirket Alýmý ve Birleþmesi Operasyonlarý ve Ýþtiraklerinin Ekonomik Bölgelere Göre Daðýlýmý...93 Tablo 3.7. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Faaliyetlerinin Sektörel Daðýlýmý...94 KISIM 2 TÜRK GIDA ÝÞLEME SANAYÝÝNDE YAPI VE DAVRANIÞ Tablo 1.1. GSYÝH Ve Tarým Sektörü...108 Tablo 1.2. Seçilmiþ Ürünlerde Kapasiteler ve Kullaným Oranlarý...113 Tablo 1.3. Türkiye Gýda Ýþleme Sanayii Alt Söktürlerinde Kapasite Kullaným Oranlarý...114 Tablo 1.4. Çýktý Olarak Gýda Sektörünün Toplam Ýmalat Sanayii Ýçindeki Payý...115 Tablo 1.5. Bazý Gýda Ürünleri ve Ýçeceklerin Kiþi Baþýna Yýllýk Tüketimleri ve Toplam Gýda Harcamasýndaki Paylarý...121 Tablo 1.6. Bazý Seçilmiþ Ülkelerde Gýda Ürünleri Tüketimi...122 Tablo 1.7. Türkiye de Perakende Sektörünün Evrimi...128 Tablo 1.8. Büyüklüklerine Göre Perakende Gýda Outletlerinin Daðýlýmý...128 Tablo 1.9. Gýda Perakendeciliði Pazar Payý Evrimi: Bölgelere Göre Daðýlým...128 Tablo 1.10. Perakendeciliðin Pazar Payý Evrimi...129 Tablo 1.11. Türkiye Organize Gýda Perakendeciliði Sektöründeki Önemli Oyuncular...132 Tablo 1.12. Dünyada Market Markalý Ürünlerin Ciro Paylarý ve Ürün Grubuna Göre Büyüme Oranlarý...136 Tablo 1.13. Türkiye de Özel Markalý Ürünlerin Sektörlerdeki Satýþ Tutarý Payý...137 Tablo 1.14. Özel Markalý Ürünlerin Hýzlý Tüketim Mallarý Tüketici Harcamalarýndaki Payýnýn Evrimi...137

Tablo 1.15. Türkiye de En Fazla Satýlan Özel Markalý 10 Ürün Kategorisi...138 Tablo 1.16. Türkiye de Özel Markalý Ürünlerin Satýþýnda Kullanýlan Ticari Kanallar...138 Tablo 2.1. ISIC REV.3'e Göre 4-Basamaklý Gýda Sanayi Alt Sektörleri...141 Tablo 2.2. Ýllere Göre Yoðunlaþma...143 Tablo 2.3 Ýller Ýtibariyle Gýda Sektörünün Yoðunlaþmasý...145 Tablo 2.4. Türkiye de 1990 ve 2000 Yýllarýnda Gýda Alt Sektörlerinde Ýþyeri Sayýsý ve Yoðunlaþma Oranlarý...148 Tablo 2.5. HHI ve Fiyat-Maliyet Marjý...153 Tablo 2.6. Ýþlenmiþ Gýda Ýhracat Büyüme Oranlarý...159 Tablo 3.1. ÝSO 500'de Bulunan Gýda Firmalarý Toplamý...167 Tablo 3.2. ÝSO 500 Verilerinde En Büyük Ýhracatçýlar...171 Tablo 3.3. ÝSO 500 Firmalarýnýn Dýþa Açýklýk Oranlarý...172 Tablo 3.4. Yýllar Ýtibarýyla Yabancý Sermayeli Þirket Sayýsý ve Yatýrým Tutarý...177 Tablo 3.5. 2002 Yýlýnda Dünya Çapýnda En Büyük 15 Çok Uluslu Gýda Þirketi ve Türkiye deki Faaliyetleri...178 Tablo 3.6. Gýda Sanayiinde Yabancý Sermaye Yatýrýmlarý...179 Tablo 3.7. Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinde Yabancý Sermaye Yapýsý...181 Tablo 3.8. Yabancý Sermayeli Gýda Þirket Sayýsýnýn Ülkelere Göre Daðýlýmý...182 Tablo 3.9. Gýda Sektörü Yabancý Sermaye Yatýrýmlarýnýn Bölgesel Daðýlýmý...183 Tablo 3.10. ÝSO 500'deki Yabancý Sermayeli Gýda Þirketleri...184 Tablo 3.11. ÝSO 500'de Yer Alan Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinin Ciro ve Katma Deðer Ýçindeki Payý...185 Tablo 3.12. Gýda Sektörü Birleþme ve Satýn Almalar...187 Tablo 3.13. Gýda Þirketleri Ýþlemleri...189 Tablo 3.14 ÝMKB'ye Kote Gýda Þirketlerinde Yönetiþim Yapýsý...193

ÞEKÝLLER LÝSTESÝ KISIM 1 DÜNYA GIDA SANAYÝÝ VE ÇOK ULUSLU ÞÝRKETLERÝN YAYILMA STRATEJÝLERÝ Þekil 1.1. Dünya Gýda Ürünleri Ýhracatýnýn Evrimi...35 Þekil 1.2. 2002 Yýlýnda En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Sektörel Farklýlýklarý...42 Þekil 2.1. Gýda Sanayiinde Gerçekleþtirilen Uluslararasý Mali Operasyonlar...43 Þekil 2.2. Þirket Satýn Almalarý ve Birleþmelerinin Hedef Ülkelerin Baðlý Olduklarý Ekonomik Birliklere Göre Daðýlýmý...55 Þekil 2.3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Gerçekleþtirdikleri Ortaklýk Anlaþmalarýnýn Hedef Ülkelerinin Dahil Olduklarý Ekonomik Bölgelere Göre Daðýlýmý...57 Þekil2.4. Ýþtirak Satma, Fabrika Kapatma ve Diðer Operasyonlarýn Aktif Çok Uluslu Þirketlerin Köken Bölgelerine Göre Daðýlýmý...59 Þekil 2.5. Yeniden Yapýlandýrma Operasyonlarýnýn Hedef Þirketlerin Ana Faaliyet Alanlarýna Göre Daðýlýmý...63 Þekil 2.6. En Aktif 5 Çok Uluslu Þirketin Gerçekleþtirdikleri Þirket Satýn Alma ve Birleþmeleri Açýsýndan Karþýlaþtýrýlmasý...72 Þekil 3.1. OECD Ülkelerine Giren ve Çýkan Yabancý Sermaye Yatýrým Akýþlarý...81 Þekil 3.2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin Sayýsý...82 KISIM 2 TÜRK GIDA ÝÞLEME SANAYÝÝNDE YAPI VE DAVRANIÞ Þekil 1.1. Toplam Ýmalat Sanayii ve Gýda Sanayii Üretimi...110 Þekil 1.2. Mevsimsellikten Arýndýrýlmýþ Gýda Üretim Endeksi...111 Þekil 1.3. Toplam Ýmalat ve Gýda Sanayii Kapasite Kullaným Oranlarý...112 Þekil 1.4. Firma Sayýsý Olarak Gýda Sektörünün Toplam Ýmalat Sanayii Ýçindeki Payý...115 Þekil 1.5. Gýda Ýþleme Sanayiinin Genel Durumu...116 Þekil 1.6 Gýda Ýþleme Sanayiinin Ýmalat Sanayiindeki Payý...117 Þekil 1.7. Gýda Ýþleme Sanayiinde Kamu Kesiminin Payý...118 Þekil 1.8. 1994 ve 2002 Yýllarýnda Ortalama Hane Halký Tüketim Harcamalarý...120 Þekil 1.9. Büyük Perakendeciler ve Toplam Perakendicilikteki Paylarýnýn Bölgesel Daðýlýmý...129 Þekil 1.10. Bölgelere Göre Özel Marka Pazar Paylarý ve Büyüme Oranlarý...135 Þekil 2.1. Avrupa Birliði Bölge Sýnýfýlandýrmasýna Göre Gýda Yoðunlaþmasý...142

Þekil 2.2. Türkiye de Ýllere Göre Yoðunlaþma...144 Þekil 2.3. Türkiye de Ýllerin Temel Geçim Kaynaklarý...144 Þekil 2.4. Yýllar Ýtibariyle Alt Sektörlerde Firma Sayýsý...147 Þekil 2.5. Gýda Sanayii Alt Sektörlerinde Piyasa Yoðunlaþmasý...149 Þekil 2.6. 1950-2001 Gýda Sanayii Mark-Up...154 Þekil 2.7. 1950-2001 Gýda Sanayii Kar/Çýktý Oranlarý...155 Þekil 2.8. 1950-2001 Gýda Sanayii Kar/Katma Deðer...155 Þekil 2.9. Et, Süt, Su Ürünleri ve Meyve ve Sebze Ýþleme Sanayinde Mark-Up...156 Þekil 2.10. Ýçecek Sanayilerinde Mark-Up...157 Þekil 2.11. Un ve Þeker ile Ýlgili Sanayilerde Mark-Up...157 Þekil 2.12. Yaðlar ve Baþka Yerde Sýnýflandýrýlmayan Gýda Maddeleri Sanayinde Karlar...158 Þekil 2.13. Mevsimsellikten Arýndýrýlmýþ Toplam Gýda Ýhracatý...159 Þekil 2.14. Gýda ve Tarým Ýhracatý 1996-2006...159 Þekil 2.15. Mevsimsellikten Arýndýrýlmýþ Balýk Ýhracatý...160 Þekil 2.16. ISIC Toplam Gýda Ýthalat ve Ýhracat ve Toplamdaki Payý...160 Þekil 2.17. Mezbaha Ürünleri Ýhracatý...161 Þekil 2.18. Süt Ürünleri Ýhracatý...162 Þekil 2.19. Hububat Ýhracatý...162 Þekil 2.20. Meyve Ýhracatý...163 Þekil 2.21. Diðer Ürünlerin Ýhracatý...163 Þekil 3.1. ÝSO veri Tabanýnda Gýda Sanayii Firmalarýnýn Toplam Firma Sayýsýna Oraný...168 Þekil 3.2. ÝSO 500 Gýda Sanayii Toplam Ýstihdam 1977-2004...169 Þekil 3.3. ÝSO 500 Gýda Sanayii Ortalama Ýstihdam 1977-2004...170 Þekil 3.4. ÝSO 500 Gýda Sanayii Firma Ýstihdamý 1977-2004...170 Þekil 3.5. ÝSO 500 Toplam Ýhracat...171 Þekil 3.6. Toplam Üretimden Satýþlarda Yüzde Deðiþim...173 Þekil 3.7. Ortalama Net Kar Haddi...173 Þekil 3.8. Gýda Sanayii Yabancý Sermayeli Þirketler...179 Þekil 3.9: Yýllar Ýtibarýyla Gýda Sanayiine Yatýrým Yapan Yabancý Sermayeli Þirketler...179 Þekil 3.10. Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinde Yýllar Ýtibarýyla Yabancý Sermaye Yapýsý...181 Þekil 3.11. Gýda Þirketlerinde Yabancý Ortak Sayýsýnýn Ortaklýk Türüne Göre Daðýlýmý...182 Þekil 3.12. Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinin Yatýrým Türlerine Göre Bölgesel Daðýlýmý...183 Þekil 3.13. ÝMKB Kote Þirketlerin Ön Bilgileri...191

ÖZET

ÖZET 21. yüzyýlda küreselleþmenin artmasýyla sadece ulusal düzeyde yapýlan sektörel rekabet analizleri, ülke ekonomilerinin sanayii yapýlarýnýn tanýmlanabilmesi için yeterli olmamaktadýr. Ýncelemeye konu olan ülkenin, dünya ekonomisi içersindeki yeri göz önünde tutularak incelenmesi ve ulusal rekabet gücünün uluslararasý rekabet koþullarý açýsýndan irdelenmesi gerekmektedir. Bu baðlamda, dünya gýda sanayii ve çokuluslu gýda þirketlerinin tekelci yapýlarýnýn incelenmesi, Türkiye gýda sanayiinin yapýsýnýn ve gýda þirketlerinin rekabet güçlerinin saptanmasýnda önemli ipuçlarý vermektedir. Tarým, hayvancýlýk ve balýkçýlýk sektörlerinden elde edilen hammaddelerin endüstriyel olarak dönüþümlerini içeren bir imalat sanayii kolu olan gýda sanayii, 2 trilyon ABD dolarýnýn üzerinde gerçekleþtirilen yýllýk satýþlarý ile, dünya imalat sanayiinin en önemli kolu olarak ortaya çýkmaktadýr. Gýda sanayii, geliþmiþ OECD ülkelerinde yarattýðý katma deðer (dünya çapýnda toplam iþleme sanayii tarafýndan yaratýlan katma deðerin %15'i) ve toplam ücretli çalýþanlar sayýsý açýsýndan diðer imalat sanayii kollarý arasýnda ayrýcalýklý bir yer tutmaktadýr. Gýdanýn sadece bir ticari meta deðil, ayný zamanda insan yaþamýnýn en önemli ihtiyaçlarýndan biri oluþu, gýda sanayiinin sürdürülebilir ve daimi bir büyüme oranýný korumasýna neden olmaktadýr. Bu genel yapý içerisinde, çokuluslu gýda þirketlerinin, küreselleþme ve dünya ekonomisinin serbestleþmesinde oynadýklarý önemli rol de yadsýnamaz. Uyguladýklarý yeniden yapýlanma politikalarý ve büyüme stratejileri, ekonomik ve mali performanslarý ile özellikle geliþmekte olan ülkelerin ekonomik yapýlarýnýn þekillenmesini kuvvetle etkilemektedirler. Bu nedenle "Uluslararasý Rekabet Stratejileri: Türkiye Gýda Sanayii araþtýrmasý iki bölüm olarak hazýrlanmýþtýr. Birinci bölüm dünya gýda sanayiinin yapýsýný ve çokuluslu þirketlerin yayýlma stratejilerini, ikinci bölüm ise Türk gýda iþleme sanayiinde yapý ve davranýþlarý incelemektedir. I. Dünya Gýda Sanayii ve Çokuluslu Þirketlerin Yayýlma Stratejileri Dünyanýn en büyük çokuluslu gýda þirketinden oluþan gýda oligopolü son otuz yýl içerisinde önemli deðiþimler yaþamýþtýr. Önemli endüstriyel ve mali yapýsal deðiþimlerden geçen bu çokuluslu þirketlerin sadece %30'u 1974'den 2005 yýlýna kadar ayný güçle ve boyutlarla en büyük 100 þirket sýralamasýnda kalabilmeyi baþarmýþtýr. 2005 yýlýnda toplam satýþtan elde edilen gelir göz önüne alýndýðýnda, Kuzey Amerika (ABD, Kanada ve Bermuda), dünya toplamýnýn % 48'i ile en büyük güç olarak ortaya çýkmaktadýr. Batý Avrupa (Avrupa Birliði ve Ýsviçre), bu toplamýn %38'ini, Japonya ise %11'ini, diðer ülkeler (Kanada, Meksika, Avustralya, Filipinler) ise %4'ünü ellerinde bulundurmaktadýr.

Dev gýda çokuluslularýn 2005 yýlý ekonomik ve mali performanslarý genellikle büyük farklýlýklar göstermektedir. Net karýn toplam satýþlara oraný göz önüne alýndýðýnda en yüksek oran %12.0 olarak Belçika'lý, en düþük oran ise %1.2 olarak Ýtalya'lý çokuluslular tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Ayný oran Ýngiliz kökenli gýda devleri için %10.6, Amerikan firmalarý için %7.4 ve Fransa çýkýþlý gýda firmalarý için ise %5.9 olarak hesaplanmýþtýr. Firmalarýn ülkelere göre sayýsal daðýlýmýnda önemli eþitsizlikler görülmektedir. Ýsviçre, Nestlé ve Barry Caillebot ile sýralamaya girerken, Nestlé, 73 milyar ABD dolarlýk cirosu sayesinde birinci sýrayý almakta ve ilk 100 çokuluslunun toplam satýþlarýnýn % 6.9'unu elinde tutmaktadýr. Fransa 7 çokuluslu gýda þirketinin ana ülkesi olmasýna raðmen bu toplamýn sadece %5.3'üne sahiptir. ABD, 34 firmayý barýndýrdýðý gibi, toplam satýþlarýn %42.8'ini gerçekleþtirmekte, Japonya ise 18 firma ve toplam satýþlardan %11.2 payla sýralamada önemli bir yerde bulunmakta, Hollanda ise 7 firma ile %7.7 paya sahip olmaktadýr. Sektörel uzmanlaþmanýn ekonomik ve mali performanslar üzerinde önemli etkileri bulunmaktadýr: alkolsüz içkiler yapýmýnda ortalama karlýlýk oraný %15 gibi önemli bir düzeye çýkarken, süt ürünleri yapýmýnda ortalama karlýlýk oraný %0.5'lerin altýna düþmektedir. Alkollü içkiler yapýmýnda uzmanlaþmýþ çokuluslular da ortalama %9.4 karlýlýk oraný ile ön sýralarda yer almaktadýrlar. «Çokürünlü» olarak tanýmlýyabileceðimiz birkaç gýda alt-sektöründe birden faaliyet gösteren çokuluslular da (100 çokuluslunun 25'i) %6.8'lik bir karlýlýk oraný ile ilk 100 þirket ortalamasýnýn üzerinde yer almaktadýrlar. Pazar büyüklüðü, karlýlýk ve verimlilik arasýnda kuvvetli bir iliþki bulunduðunu söylemek mümkün deðildir. Kullanýlan teknoloji ve pazarlama tekniklerinin modernliði de açýklayýcý öðeler olarak görülmemektedirler. Bu durumda, firmanýn tarým-gýda zincirindeki yeri en açýklayýcý öðe olarak ortaya çýkmaktadýr. Diðer açýklayýcý öðeler ise portföyünün yapýsal özellikleri (çokürünlü firmalarýn yüksek performanslarý) ve iþletmecilik yetenekleridir. Yeniden Yapýlanma Operasyonlarý Gýda þirketlerinin büyüme stratejilerini uygulamak için en fazla kullandýklarý yöntem olarak þirket satýnalmalarý ve þirket evlenmeleri dikkat çekmektedir. Dünyanýn ilk 100 gýda çokuluslusunun gerçekleþtirdikleri yeniden yapýlanma operasyonlarý, 1990 yýlýndan beri sabit bir seyir takip etmekte ve yýlda yaklaþýk 300 operasyon gerçekleþmektedir. Azýnlýk payda satýn almalarý, ortak giriþimleri, daðýtým anlaþmalarýný, lisans anlaþmalarýný, franchising anlaþmalarýný ve diðer ortaklýk biçimlerini içeren operasyonlarýn gýda

çokuluslularý tarafýndan gerçekleþtirilen tüm operasyonlar içerisindeki paylarý, %16-18 arasýnda deðiþmektedir. Ancak 2000 yýlýndan bu yana bir düþüþ eðiliminin de olduðunu belirtmekte yarar vardýr. Doðrudan sermaye yatýrýmlarýnýn ise (greenfield investments) toplam operasyonlar içerisindeki paylarý 1987-1997 yýllarý arasýnda %3-5 arasýnda deðiþirken, bu pay 2000 yýlýndan itibaren ufak bir artýþla %6'ya ulaþmýþtýr. Bu yatýrýmlar sadece yeni yan þirket ve temsilcilik kurulmasý olarak kalmamýþ, yeni fabrikalarýn kurulmasýna kadar da uzanmýþtýr. Stratejik küçülme (divestitures) operasyonlarý da artýþ gösteren operasyonlar arasýnda yer almaktadýr. Bu baðlamda, þirket satýþlarýnýn toplamdaki göreceli aðýrlýklarý, 1987-1997 yýllarý arasýnda %19-22 arasýnda seyrederken 2000'li yýllarda %30'lara yaklaþmýþtýr. Bu tip operasyonlar içerisinde en göze çarpan kategori, 1990'dan bu yana «fabrika kapatma» ve «yan þirket birleþtirme» olarak ortaya çýkmaktadýr. Batý ekonomilerinin daralmasý ve dünya mali pazarlarýný yönlendiren finans þirketlerinin, dünyanýn önemli borsalarýna kayýtlý bu çokuluslu þirketlerin yatýrýmlarýnýn getirdiði verimlilik koþullarý üzerinde gittikçe daha fazla artan bir baský yaratmalarý, «kamusal ele geçirme» (takeovers) operasyonlarýnýn 1990'lý yýllarýn sonunda tekrar ortaya çýkmasýnýn önemli nedenleridir. Özellikle «çok-faaliyetli» çokuluslular (Unilever, Nestlé, Diageo, Philip Morris gibi) bu yýllarda aktif politikalar benimsayerek olaðanüstü operasyonlara imzalarýný atmýþlardýr. Gýda çokuluslularýnýn gerçekleþtirdikleri operasyonlar daha çok gelir düzeyi yüksek ülkelerde yoðunlaþmaktadýr. 1987 ve 2006 yýllarý arasýnda gerçekleþtirilen bu operasyonlarýn %72'si Batý Avrupa'da (büyük bir çoðunluðu Avrupa Birliði'nde) ve NAFTA ülkelerindedir. OECD üçlüsünün (TRÝAD) üçüncü ayaðý durumunda bulunan Japonya, sözkonusu dönemde 149 operasyona evsahipliði yapmýþtýr. Orta ve Doðu Avrupa ülkeleri (ODA), yeniden yapýlanma operasyonlarýnýn üçüncü en çekici alaný olarak görülmektedir. MERCOSUR ülkeleri de geleneksel yabancý sermaye çeken bölge olarak ortaya çýkmaktadýr. Afrika ve Asya ülkelerinin yeraldýðý «düþük gelir düzeyli» ülkeler ise, 1987-2006 yýllarý arasýnda gerçekleþtirilen tüm operasyonlarýn sadece %2'sinin evsahipliði yapmýþtýr. Gýda çokuluslularý, «orta düþük gelir» veya «fakir» ülkelere yatýrým yaparken, yerel lider þirketler ile ortaklýk kurmak, lisans/daðýtým anlaþmalarý çerçevesinde iþbirliði geliþtirmek veya kýsmi katýlýmlarda bulunmak gibi operasyonlarý tercih etmektedirler.

«Stratejik küçülme» (divestitures) operasyonlarýnýn %35'inin Batý Avrupa'da gerçekleþmesi, bu pazarýn hala bir yeniden yapýlanma süreci yaþadýðýnýn bir iþaretidir. Ayrýca bu durum, sanayii yapýsýnýn halen yüksek bir yoðunluða ulaþmadýðýný göstermektedir. Tüm sanayileþmiþ Batý Avrupa ülkelerini bir araya getiren Avrupa Birliði ve Kuzey Amerika ülkelerini birleþtiren NAFTA birliði, gýda çokuluslularýnýn gerçekleþtirdikleri toplam þirket satýnalma ve birleþmelerinin dörte üçünün hedef bölgesidir. ODA'larýn toplamda bu türdeki operasyonlarýn %8.3'ünü; Latin Amerika bölgesel anlaþmasýna (MERCOSUR) dahil ülkelerin %4.3'ünü, Uzak Doðu Asya'daki ülkeleri biraraya getiren ASEAN anlaþmasýna dahil ülkelerin ise %1.7'sini barýndýrmaktadýr. Diðer yandan, günümüzde Tayvan ve Hong Kong'u da içersine alan Büyük Çin ise tek baþýna bu türdeki operasyonlarýn %2.6'sýnýn hedef ülkesi olarak ortaya çýkmaktadýr. Güney ve Doðu Akdeniz ülkelerinde gerçekleþtirilen þirket satýnalmalarý ve birleþmeleri incelendiðinde, Avrupa Birliði ile gerçekleþtirilen ikili anlaþmalar ve Serbest Bölge giriþimlerine raðmen, bu bölgenin, %1.8'lik bir payla dünyanýn diðer bölgelerine göre çok daha az çekici bir konumda olduðu tespit edilmektedir. Yatýrýmcý gýda çokuluslularýnýn coðrafi kökenlerine bakýldýðýnda, coðrafi ve kültürel yakýnlýðýn en önemli deðiþken olduðu tespit edilmiþtir. Batý Avrupa'da gerçekleþtirilen þirket satýnalma ve birleþmelerinin %80.7'si Batý Avrupa kökenli þirketler, NAFTA bölgesinde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %53.7'si ABD çýkýþlý çokuluslular tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Yine Güney ve Doðu Akdeniz ülkelerinde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %74.7'si, ODA'larda gerçekleþtirilen operasyonlarýn %72.4'ü ve petrol zengini Arap ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %66.7'si Batý Avrupa'lý çokuluslularýn yatýrýmýdýr. Ancak, bazý Batý Avrupalý þirketlerin daha uzak pazarlara yayýldýðý da gözardý edilmemelidir : Güney Asya'daki operasyonlarýn %66.7'si, MERCOSUR'deki operasyonlarýn % 63'ü, Çin'deki operasyonlarýn %55.6'sý ve Kore'deki operasyonlarýn %57.9'u Batý Avrupa ülkelerinin gýda çokuluslularý tarafindan gerçekleþtirilmiþtir. Bu durum daha çok bu gýda devlerinin yeni pazar arayýþlarý olarak deðerlendirilmelidir. Gýda çokuluslularýnýn yeniden yapýlanma stratejilerinde öne çýkan sektörlere bakýldýðýnda, tarýmsal girdi yapýmý sanayiinin, tütün iþleme sanayiinin, kimya ürünleri ve ilaç sanayiinin, küresel tarým-gýda zinciri panoramasýnýn dýþýna itilen sektörler arasýnda yer aldýðý görülmektedir. Bu alanda faaliyet gösteren çokuluslular ya tamamen en büyük 100 sýralamasýndan ayrýlmýþlar ya da hayvan yemi, tohumculuk gibi