ÜNIVERSITENiN işlevleri VE TOPLUMSAL DE~iŞiM Dr. Metin HEPER Osmanlı Türk devleünde.modernleşme» çabalarının tarihi U1e Devrine kadar uzanır, Toplumsal değişimin kilomeıre taşlarım kesinlikle saptamak olanaklı dei!ilse de, genellilde, onsekizind yüzyılın, Osmanlı Türk devleunde,..,ni düzen srajll<l.lanna girildiği aşama olduııu hususunda görüş birliği vardır. SÖZÜ geçen yüzyılda,.bu devlet nasıl kurtulur? sorununa, değişen iç ve dış koşullar karşısında, eski formüllerin çeşitli tedbirlerle yaşatılması biçi. minde değil ve fakat, temel sistemi olanaklar ölçüsiinde yaşaımamn yanındı. çalıdaş Batıdan bazı kurumsal aktarmakır yapınok yolu ile cevap aranmaya çalışılmıştır. Osmanlı Türk devletinin bugün bir ölçüde hlil" devam edegelen bu toplumsal değiştimm yaklaşımı, modernleşme straıejimize bazı belirgin özellik ler kaz:aııdırmıştır. Bu makalemde önce bu belirgin özelliklerden konumuz bakımından ed önemlilerlnl belirtmek istivorum. Bilahare bu özelliklerden oluşan modemle& 'inne stratejimizin Universir" olgusuna yansıyan yönierlnl ele alacağim. O. raanlı Türk devletindeki toplumsal değişim ve Unlrersite olgusunu böylece saptadıkı::ın sonra, üniversitenin (olması gerekli) işlevleri ile toplumsal d.. wşim arasındaki ilişkilere değin düşüncelerimin ışığinda, SGptadıi!ını olguyu.ıeııer1endirmeye çalışaca/!tm. OSMANLı TtIRK DEVLllTİNDE TOPLUMSAL DffitŞTİRME çabalarının tkt BELİRGİN 'ÖZELLİ~t Önce bir varsayım ile bir tamm üzerinde durayım. Varsayım,.0smanlı Türk Devleti. genellemesidir. Biçimsel obralt, O.. miınlı İmparutorluııu ile Türkiye Cumhuriyeti iki ayrı siyasal sistemdirler. Yeni Türkiye devleti Osmanlı İmparatorlui!ınıun.kalıntıları. üzerinde yepyeni bir toplum kunnaya çalışmış re önemli adımı", atılmıştır. Ancak altı yüzyıllık bir toplunı, çeşitli kurumları ile <gözaçıp kapayıncaya,kadar. deltiştirilemeyeceğine göre, pekçok toplumsal özelliklerde ve kurumlaşma biçi, minde Osmanlı İmparatorluııundın 1970'I"r Türkiyesine uzanan bir devamlı
44 AMME IDARESI DERGISI Iıktaıı, gelenekler künr<sinden bahsedilebilir. tııkemizde SOn yıllarda Osmanlı lmpo:ratorluj!unun sosy<>-ekonomik ve siyasal yapısına e~len sosyal bilimciler aynı varsayımb da hareket etseler gerektir. ı Tanım, toplumsal dej!işm\onin, kuramsal farklılaştınıması ile ilgili. Top. lumu, her hangi bir yer ve zamanda birbirleri ile etkileşim halinde bulunan yahut başb bir deyişle aralannda işlevsel bir bal! bulunan bir sistemler kfi.. mesl olarak tamınlıuıııık istiyorum. Bu kavramlaştırmada siyasal, ekonomik, sosyal v" killtllrel ve oulanıı alt sistemlerinin yer ve zamana göre d~şen oranlarda birbirlerini etkiledi~ varsayılabilirj Toplumsal del!işirn, bu sistemlerin zamruı içinde karşılıklı etkileşerek del!işmesidir. OmeJıin Tlirldyede 193O'larm devletçilik politikası ekonomiyi yakından etkilemiş, "",cak bu politikanın yapımcılannın düşüncelerinden belki de otonom olarak gelişen dinamikler netiö>si, 194O'1ara doiru yeul top. lumsal gruplaşmalar, sıınl'laşmalar belirmiş, toplumdaki bu yeul çıkarlar önce siyasal sistemi zorlamış ve bu suretle bir Demokrat parti olgusu ortaya çıkmış,> bilahare siyasal sistemi (kl~sik siyasal,bürokratik elitia ~ oldullu düzeyi) sarsmaya haşlarmştır.' Toplumsal d~şirn iki tlirlü gerçekleşir. Daha ~ bir deyiınl. topluın. sal dej!işim ya kendi haline "tmkılır veyahutta bu del!işim yavaştatılmaya, durdurulmaya yahutta luztandınlmaya, y(5nlendiriim;,ye çalışılır.- Toplumsal değişimi yavaşlatmaya çalışmılar esasında onu durdurmaya çalışırlar; ancı.ık del!işimi durduramayıp hızını kesme çabalan ile yetinmek zorunda kalırlar. Bualar va kııralu düzenden çıkan olanlar velveva o dü' zenin doğru «en iyi» oldullu... samirniyetle inananlardır.- Toplumsal d~şimi hızlandırmaya çalışanlar onu aynı zamanda yönlendirmeye de QalışırIar. Konumuz bakımından llnemli okm, işte bu toplumşal ~meyi yönlendirme sırasmda benims.men strateji'dir. i $ör konusu devamhltk ile ilgili göre1i olarak eski ve ilginç bir tartışma için bb. AmoId 1. Toynbee ve Kenneth P. Klr1rwood. 1\ırbıy (New YQrk 1921). ll. Z, Borblans.sy, General Systems T:beot'y (New York, 1968) ve H. B. BI-.loek. TowanI.. 1'heofy ot Mblorlt:y Group ıteladom: (New York, 1967). Burada..ış:ltfVıı< b,vramını. dabeı çok matemati.k:teti gibi neden sonuç ilişkisi anlamında :ıruıla,nıyorum. Yoksa yapısal işlevsel kuramtn toplı.ımdaki temel uyum varsay'mından yola çıkmıyorum. 1 Kemal H. Karpat. Tur..,... POLLttı:::.: 'ibe 1':tana:1tlon lo a MuUJ puty Sflıem (Princıeton. New Jersey, 1959), "An Gevgilili,..Türkiye'de Bkonomik ve Politik Yapı.., Mtmımıt (Şubat 1971) ve frank Taebau, _The Anakmly of Political and Social Change: Turkish Parti," and Parliaments, 19(ı(). 19'f(}.. Companthe Polltk:t (Yakında çıkacak). '" 'Topıum zaten devami! bir de~şim içindedir. Bb. WUbert E. Moore, soda! cı.uae (BngJewood C1.i.ffs, New Jeney, 19(3), t Günlük dilimizde bunlara tutucu (muhafazakar), siyasal tenninolojide.saacı'" dımlr. Ku. rulu düzeni oldu~ yerde tuunaya çalı,ırlar. Bir de.gericiler- (reaksiyonerler) vardır tt adlar eski düleni getirmeye çalışırlar. Onlara da siyasal ferminoloilde.aşın satcı- di,.onu, Aşın satcııar, hiç deıuse Osmanlı Türk Devleti bakımından. İsliını (teıokrati.t) top. jum ve devlet düzenini ııeri getirmeye ı;alışırlar.
üniversitelerin İŞLEVLERİ VE TOPLUMSAL DEGİŞİM Sözü geçen strateji'yi anlayabilmek için iki temel toplumsal de~şim tt pine delıinmem gerekiyor. Bir toplumsal dej!işim!l1lod"li organik toplumsal de~şim şeklinde ifade edilir. Organik toplumsal delıişim, bir toplumun esas itibari'yle iç dinami'klcri sonucu de~işmesidir. ~işimlıı itici gücü toplumun içinden gelmektedir. Bu de~şimin modeline örnek olarak onsekizinci ve ondokuzuncu yüzyılda endüstrileşen Batı Avrupa (özellikle İngiltere) gösterilir. Merkantilist aşama ile kapital birikimi saıııayan Batı Avrupa kendine ~ bir gelişim göstererek endüstrileşmiş, modernleşmiş toplum tipine var mıştır. Organik toplumsal değişimin karşisıoda özenilmiş-empoze edilmiş (in duced.) toplumsal d~işim yer alır. Bu toplumsal de~şim tipinde, ",as iti bariy le bir toplum diğerinin toplum biçimine özenmekte ve aynı zamanda özenilen toplum, özenen topluma kendi topumsal ve özellikle bem kurumlaşma biçimlerini türlü nedenlerle empoze etmeye çalışmaktadır. Özenilmiş-empo"" edilıniş toplumsal de~şinı tipine örnek aramak için uzaklara gitmeye gerek yoktur. UIe Devrinden itibaren Osmanlı-Türk Dev I\,tinde bu tip bir toplumsal delıişim görülür.' Osmanlı devleti, onyedinci ve onsekizinci yiizyıiiarda ul\radıl!ı askeri yenilgilerden sonra gazi-islam geleneklerine dayanan sistemin yetersiz olabilecelline kanaat getirmiş ve kendisini devamlı yenilgiye ul\ratan Batının, _ne biçim bir nesne. oldul\unu merak etmeye başlamıştır. Bunun sonucu olarak, önce Batıya kişisel ziyaretler, da ha sonralan sırasıyla siyasi misyonlar, sefaretler, Ö~enciler ve siyasal mu haiifier gider olmuştıır. Bu, toplumsal de~imin özenme itici gücüdür. Toplumsal <JeAişimin emıx>ze etme biçiminde -beliren itici gücü ise, önre kendi~ Ii~den, sonra daha bilinçli olarak ortaya çıkmıştır. Batı ondokuzuncu yüzyılın ortalarına kadar endüslriieşmenin bazı ön koşuiiannı saıııw:nış olan Osmanlı ekonomisinin gelişmesine: dolayb olarak olumsuz etkide bulunmuş, ondokuzuncu yüzyılın ortasına d~ ise, Batının ekonomik ve bunu takip ederek idari ve siyasal sistem empoze etmesi daha bilinçli bir politika şek linde beiirmiştir.' Arahk 1972'de Ankaraya gelen Bemard Lewis bir özel soh bette, ondokuzuncu yüzyılda Batının Osmanlı Devletine olan ilgisinin daha ziyade csiyasi» oldu~u, ekonomik etkinin daha çok özel şirketler yolu ile ortay" çıktılpm, ancak Batın devletlerin şirketllorine uygun koşuııar salıla mak için Osmanlı Devleti nezdinde girişimde bulundu'ttmu ifade etmiştir. Özen:ilmİş-empoze edilmiş toplumsal de~şim, beklenece~ gibi, organik toplumsal de@şimin iç _tutarlıl\ındıın. yoksundur. Organik toplumsal de @şimde, toplumdaki çeşitli sistemler birbirlerini etkileyerek hiç del\iise uzun vadede birbirlerine paralelolarak değişime uğ:rarlar. Sistemler arasındlaki uyum her dönem ıçın eşit değ:ildir. Bazı sistemler, zaman zaman eileri giderek,> dilıer bir deyimle daha hızlı de@şerek, dilıer sistemleri peşinden sü 45 J OrneAin bkz. Peter F. Sugar,.. [Turkey:] Economic and Politica1 Modernization_, Robert E. Ward ve Dankwart A. Rustaw (der.) PoI1tk.al Modendzatlon in Japan and Turlı:ey (PrIııCıeton, New Jersey, ı964). Sugar, ıinduce<b terimini kullanamk yalnızca delişimin empoze edil mesi yönüde detiniyor. 'Burada 1838 Ticaret antlaşmasına ve Gülhane Hau! Hümayunu ile IslAhaı Fermanı ve ta kip eden gelişmelere yollamada bulunuyorum.
46 AMME IDARESI DERGISI rükler, Ancak bu ileri çıkışl"r, diğer sistemlerin bir derec»ye kadar kontr0 lunda cere}'an eder. Belli bir noktada diğer sistemler yavaş yavaş da olsa bir uyum içine girnıeye başlamazsa dejjişim sınırlı kalır. Batı Avrupanm endüstrileşme süreci bu geneııernelere trunktır. Endilst. rileşmeye yol açan sermaye birikimi, mutlak monarşilerin merkantilist fizyokrat ekonomik siyasetlerinden, siyasal demokrasinin gelişmesi ise, endüstrlleşme süreci boyunca sırası ile güçlenen «orta s1dıf» Ve işçi sınıfı olgusundan ortay::ı. çıkmıştır. 9 Bu ekonomik ve siyasal değişiml"re paralelolarak "'" bu dejjişimlerle et kileşim içine girerek sosyal ve kültürel sistemler de dejjişime u(!raınıştır. So,. yal sistem, birincil ilişkilerden ikincil ilişkilere do~ru bir dônüşilın göster. miş, kültürel sistem daha seküler, daha materyalist ve benzeri özellikler kazanmaya başlamıştır, Özenilmiş-empoze edilmiş toplumsal <!ellişim ise söz konusu eıtiliim iç tutarlılıktan yoksundur. Bir toplumun tabula rasa olmadı!lı, biltiln sistemi.. rinin birbirleri ile ahenku olarak kısa bir müddet içinde dejjiştirilemeyeeejji açıktır. Tarih! koşullardan süzülüp gelen gelenekler, de~er sistemıerı ve ku rumlar bütünü, bugünden yanna dışardan birtakım enjenksiyonlaria yepyeni bir yapıya kavuşturulamaz. Ayrıca, toplumun iç dinamikleri sonucu,.kaps<lm lı değişime ço~nlukla k~in,bir direnme ortaya çıkar. Dejjişim dışardan gel diği zaman, dejjiştirilen sistemlere, geride kalan sistemlerin uyumu kolay olmaz. Üstelik dışardan enjekte edilen dellişim, belli yer ve zamandaki koşullara b_ith olarak tesadüf! yenilik enjeksiyonlan şeklinde ortaya çıkar;' sistemli bir yakkışımın sonucu olmaz,w Bu iki toplumsal değişim tipinden esinlenerek iki temel toplumsal dejpşim stratejisinden söz edilebilir.1l Bir strateji, bir başka toplumun belli sistemlerini yahut alt sistemlerini benimsernek şeklinde düşünillebilir. İkinci strateji ise bir toplumun elde ettiklerinin temin edilebilmesi için~ bunlan temin etmek isteyen toplumda ne gibi de~işmererin yapılması gerektilini çij. zümleil1'<ğe çalışmak şeklinde tanımlart'3bilir. Yanrnın başında tırnak içinde kullandığım modernleşme kavramı ile esas itibariyle birinci stratejiye you"ma yapılmaktadır. Di~er bazı toplumlarda oldu~ gibi, Osmanlı Türk devletinde de modernleşmeden.ııınlaşılan budur. Osmanlı Türk Devleti, toplumsal değişmeyi Batıdanbazı kurumlan alma, ya. ni sınırh Sattıliaşma olarak anlamış ve bu biçim bir toplumsal de~şime de modernleşme demiştir. U 'A. P. K, Organ:>ki, Stagt\S of PoUtlc.al I.levelopment (New York, 1965); Kad Polanyi, Tbe Great Tnmsformatloo! The Polltkal and :Ecı:ıPODJ.lc origtna ol ou:r Ttme (Boston. 1951). LO Gerald E, Caiden. Ad.n:ı1n.lııtnııUve Reform (Chicago, 1969). Aynca bkz. MübeceI Kımy. EreIH : ALU' Sanayiden Önce Bır Sabıt Kuabası {Ankara. 1964}. ii Karş. Robert P. HiJler...Same Implica!ions of Adaptation Capaclty of Organizatiottal and PoIltkal Development,., E Marlni (der.) T~ a New Publle M.mIıılI1ntion 1 'i'k MInnowbroo1r: Penpe<:ttn (Scranton/London/Toronto. 191I), s. 111-113. n İlginç gözlemler için bkz. Attila İlhan, Hangi Batı: Arular ve ACLIar (Ankara, ım) ve ldrls Küçükömer, Il\lauln Yabaaı:ılıışma5l1: Batıhqma (İstanbul 1969);
ÜNIVERSITELERIN ışlevleri VE TOPLUMSAL DEClşlM 47 Osmanlı İmpal"3torlul!u onyedinci yüzyıldan itiba1\..", Batı karşısında yenilgilere u~amaya başlayınca, önce Yükselıne Devrindeki kurumlaşma biçi. mini canladırmaya çalışmıştır. u Bilahare.kll.firin sililunı kullanarnk kafui yenmekte sakınca yoktur. gerekçesi iı.. Şeriatın dar kalıpları aşılarak, Bandan önce askeri teknikjer ruınmış, sonm sırası ile idari ve siyasal kurumlara ilişkin forınüllere özenlimiş ve aynı zamanda bu kurumlar Osmanlı Devletine empoze edilmiştir, Bu özenilmiş-empoze edilıniş toplumsal değişim süreci bo yıınca Batının sosy<><okonomik yapısı ihmal edilıniş, Batıya «ekonomi-politik ve.finans ilmi. okumak üzere gönderilen talobeler bir söre sonra bu bilim dallarından «sılularab edebiyat üzerinde odak:iaşmışlar" ve Osmanlı Türk Devlelinde Birinci Meşruti)"'t. giden yıllardan itibaren siyasal muhalefet ile sa nat arasında kol"y kolayortadan kalkmayac'l1k bir köpıil kurulmuştur. ll Ürerinde çok durulmuş olan bu toplumsal değişim stratejisinin konumuz bakunından önemli sonucu şudur: İç tutarlılıktan yoksun bir toplumsal demtirıne stratejisinde demim sürecindeki kritik dengeler gözden kaçtıltt için, modernieşme-kaikınma çabalarında uçsal (ifrat) çözümlemelore kolay ca gidilebiimiş ve bu uçsal formüııerin tek başlm toplumsal demimi ""lllayabueceği diişünülebilıniştir. Bu konuda Osmanlı- Türk devletinin siyasal ve kültürel toplumsal demtirıne çabalanndan örnekler verilebilir. Osmanlı lmparatorlul!undan Türk Devl~line geçiş ~ırasında gerçekleşti rurneye çalışılan Jı:üItürel demim, böyle uçsal bir fonnüliin uygulandıltt bir alandır. Örneğin Japonya, modernleşme sürecinde geleneksel kurumlarından yararlanıp bu kuruml"r kanalı ile «de~şim şokunu. bafınetmeye çalışırken'. y"ni Türk <levietinin kuruculan büyük bir iyiniyeııekapsamlı ve hızlı bir kültür dellişimini zorunlu gönnüşlerdir." Bilahare, 1940'lann sonu ile 1950' lerde, karşı tepki ortaya çı.kınış ve toplumda,ki «isıami uyanış. lislamic re vivalj bu yıllarda üzerinde hayli durulan bir konu olmuştur. uı, Siyas<ıl kurumlaştınoa çabalannda da ayıu duruma rastlanır. Çoğunlukla toplum",1 grup ve sınıfların istemlerinden otonom olarak, siyasal kurumlar tarafından yukandan ~mpoze edilmiş ve «tutmayan. çözümlemelerin nedenleri, uzun uzadıya araştırılmadan, karşıt çözümlemelere gidimiştir. Yakın yıllardaki canlı örnekler 19S0'ler ve 1960'lardaki siyasal gelişimiere tepki il 0nıeQin san Mehmet Pa.şanm önerileri bu çiıgidedir. Bkz. Defterdar San Mehmet Pa~a. J)ewlel Ada:mIanna ototler (Der. ve çev. Hüseyin Rag:ıp Uj!ul'lll) (Ankara. 1969) (Türkiye ve OrtadoAu Anune İdaresi Yayını). it Niyaıi Berkes. 'fbt Devdopmmt or secularlsm in Turkey (Montrca!: 19(4), u Bkz. Çetin Yetkin. SIpIal İktldar sanata Kartı (Ankani, ıgıo),.. *. C. Abeaıs1an. 'ıbo '.paaese Faı;:tory (Glenme, I1linois, (1958). '7 Geçerken belirteyim.ki ekonomik kalkınmanın balımstt deli}keni (birlncl.l itici gücü) olarak belli tutuni ve deter sistemlerindeki detişimlerin gerekli oldu~ savunan yazarlar vardjr. örnetin bkz. Everett E. Hagen. on tbe Tbcory or sod:al change (Homewood. UHllOis, 1!J62 ve David C. McCleland, 1bıt A.Ch1eVi:D8 soclety (Prineeten, New Jersey> 1%1). rı Ö~ bkz. Bernard Lewiı, cislamic RMm in Turkey,.. International Affa1n (Ianuary, 19S2); Howard E. Reed. ~Reviva1 of Islam in Seeu1ar Turkey,. MI4iILe Etil JOi1ftW (Sununer 19501); ve Dankwart A. R\lsfow...Politics and Islam in Turlc:ey, 1920-1953 R. N. Frye (der.) 1,1am ad tbe W.t (,-GAvenhage, 1956), pp. 96-61.
48 AMME ıdaresi DERGıSı olarak gerçekleştirilen anayasa! düzenlemelerdir. DP'nin 19SO'Ierde otoriter yenizmekayan idaresine tepki olarak 1961 Anayasa.ında yürl!tınenin (İcra' nın) yetkileri kısılmış," 12 Mart olayından sonra ise hayli karşıt uca kayıl ma ejjilimreri belirmiştir. Osmanlı Türk devletind~ özenilmiş empoze edilmiş toplumsal deitiştir. me stratejisi, rakkas biçiminde reform çeşitlenmelerine yol açtıjp kadar, or ganik toplumsal deltişlmin kritik etkileşimlerini ve giderek göreli olarak dengeli deitişim zorunlu~nu gözden kaçırarak, reform çözilmlemelerini tek çiz. gide geliştirmek ve geniş kaps:unlı bir sorunun çözömünütek çözlime mdir gemek ejjiliml göstermektedir. Bu elplimi Osmanlı Türk devletinin ilk toplumsal deitiştirme çabalannda izlemek olanaklıdır. Osmanlı devletinde, geriremeyi durdurmak için belli sınırlı tedbirler almayı yeterli gören gölilşü,.bu devlet nasıl kurtulur? sorusunu,.meşrutiyetle. diye cevaplayan göriiş takip etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti devrinde ejjitim, çok partili hayat, çift meclisi parlamento ve benzeri öneriler belli dönemlerde hirincil sorun o~ muştardır. Giderek TÜ1'kiyede toplumsal sorunklr üzerinde kafa yoran hemen herkesin, «Türkiye nasıl kalkınır? sorusuna verecelp tek boyutlu bir cevabı bulunur. olmuştur. Bu, kimine göre çok çalışmaktır, ldmlne göre aiılü: lı olmaktır, di~r1erine göre ise eititim yahut başanlı bir makro (ekonomik) plan yapmaktır. Özetlemek gerekirse, Osmanlı Türk devletine hakim olan toplumsal dej!iştirme ve stratejisi, toplumdaki sistemlerarası ilişkileri gözöniinde tutan or ganik bir yaklaşım olmayıp yabancı sistemlerden belirli ve sınırlı teknik.t.ri ve kurumlan aktarmayı (yahut aktarımayı) öngören özenilen empoze edici bir stratejidir. Bu stmreji n-eticesinde reform atılımlan ço~lulda bir rak kas biçimi takip ederek uçsal çözü:ınleıneler arasında gidip gelmiş ve daima tek boyutlu olınak ei!iliml göstermiştir. OSMANLı Ti.JRK DEVLETlNDE UNlVERSıTE VE TOPLUMSAL DEGtştM Buraya kadar geliştirdiltim kuı:ıamsal çerçeve.çısından Osmaniı Türk d-evletinde toplumsal de~işim ve üniversite konusunun derlnlemesine bir çı;. zümlemesine girişmeyeceaim. Yazımın bu bölümünde Osmanlı- Türk 1RvJe. tinde üniversitenin toplumsal deltişim içindeki rolüne dejjinecejjim Ve üni versite etrafında geliştirilen temalann tek boyutlniu~ ile ilgili örnekier verece~m. Ondoku.zuncu yüzyılda Osmanlı İmparatorlulllında yuksek elptimin gelişın~sine baktı~mlz zaman, yüzyılın özellikle ilk yarısında kurulan yuk""k e~itim Kurumlanam, yalmzca askeli bürokrasinl.n modern personel gereksin. melerini s'i!iamok.. macına yöneldij!ini gölilıilz. 1773, 1795, 1827, 1834 ve 1849 tarihleri sadece askeri yüksek okulların kuruldu~ tarihlerdir. Bi.IfıIıare ku rulan okullarda yetişen doktorlar, mühendisler ve veterinerjer esas itıdariy le askeri bürokrasinin bu elemanlara gereksinmesi oldu~ için yetiştirilmiş:. ~ Orlw> Ald..., _,... s_ GeILfmetL.. 11161 """-' (ı...ı..ı. 1970).
üniversitelerin İŞLEVLERİ VE TOPLUMSAL DEGİŞİM 49 lerdir.'" Yü.ıyılın ortasından itibaren kurulan diııer yüksek elitim kuruluşlan ise sivil bürokrosinin gereksinmelerini karşılamak üzere kurulmuşlardır. Ondokuzuncu yüzyıldaki Osmanlı yüksek ellltim sistemi, Tuba apcı anı> lojisi ile açıklanınak isrenıniştır. Tuba ~c', I<ök1erl gökte olan ve.tatlı göl gesini ve _yvelerini insanh~a sunan_ bir ~aç ola.rak düşünülmüştür. Tuba ~acı anolojisi, ellltim reformunun ilk ~timden yüksek öliretitne dei!ll, yüksek ö!!retimden ilk ö~time d~ru gillişmesi gerektia;ni belirtir. Böylece elilist bir yüksek öliretim stratejisi önerir. Ondokuzuncu yüzyılın O.maruı eıııtim sistemi, askerl ve sivil bürokratlar yetiştirnıeye yönelerek, bu tek yünlü ve elitist eıııtim anlayışını uygulamaya aklgnnaya çalışmıştır.21 1900 yılında açılan İstanbul üniversitesinin daha farklılaşmış bir ellltim sunması beklenirken, aynı e!itist tutumu sürdiirdül!iinii görüyoruz." Zaten O.. mruılt İmpa"'torluğunun son Iki yüzy:ıimda rastlanılantoplumsal deiilşli" me çabalan, siyasal kararların kriterlerinin ıslatni kriterlerden layik kritel' lere kaydınlınası olarak &etl<nebilir. II. Malunud ile birlil<re, «adalet» kav ramımn, toplumda istikrar ve devamlıbilı sa~ üzere, herkesin statiisii ile uygun «gelire. salıip olmak amamından, Padişal:un iradesinin ve Şeriatm emirlerinin dışında, kanun ve YÖIıetmeök çıkarabilmek amamma gelmesinden itibaren, eıııtim, özellikie layik kriterlerle siyasal kararlara katkıda buluna cak yönetici kadro yetiştirmek amacına yöiıelınişıir." Türkiye Cumhuriyeti devrine geçiş ile birlil<te layik ve ls1atni dtlnya görüşleri arasında süregelen uzlaşmazlı" kesin olarak Iayik dünya görüşü lehlne çözümlenmeye çalışıbmş, çalıdaş uygıırhk dlizey:in\> u1aşılmakta önemli olan hususun, yine Tuba allacı felsefesine UytıIarak, layik ve çai!daşlaşmaya dönlil< bir kadro yetiştirmek oldultu düşönühniiştür. Mardin'e göre amaç, modem Türkiyarin 'kurıımbrmı yaratacak ve koruyacak bürokratik bir orta sıru.f Y'" ratmaktır.'" Bu ortasınıf, yeni Tücltiyarintemel devlet felsefesine ve bu ara da Cumhuriyetçilii!e sadık olacaktır." Yeni Türkiye IRvletinin kuruculannm bu siyasal karan üniversiteye toek boyutlu olarak aksetrnekte gecikmedi. üniversite belli IIk!elere ba1tlı yepyeni bir yönelici kadro yetiştirecekli.'" Bu amaçla hlil<ümet Üniversite sorununa efiidi. İstruıbul üniversitesinin MILL Osmanlı izlerini taşıdııı düşönüierek 1933 yılında bir reform kanunu Çlkarıldı. Osman,\ı etkilerinden üniversiteyi LI Fredeı;ick W. Frey, cturkey: Educatioa,. Ward ye Rustow (dcr.} PıOI..LtkıaJ.. 1 ı:d:ıat.iı:ıa IR lapao... TarIı;eY. s. 213. n 1bId. s. 216-211 II IbId. Joe. cit "Dert.., no. i of...-... Tuıby, s, 94-95. Tııtldyede.ı,.saı IdlltUr ile elitim arasijıdaki rnm baatantı ile ilgili ola.rak bkz. David McC1e1la.ııd._.NaıiooaI Chıı.ntctet and.economic Growtb in Turkey and Iran,_ Ludan W. pye (der.) C li... l.i:iıd,.,. 11tiçe1 Dc:\reIopnıent, (Princeton. 1963), s. ısı~ıaı. :tt şerif Mardin,.Türkiye orta Sınıfların Uç Devri._ Forum (J Şubat 19.57)~ U~ 15 Falih Rıfkı Atay, ÇaDka,. t AtatürtdlD IJoiImmn dn ÖIILıaiImı ıt.du BOıi1a. liaj'at :mu,at <htanbu!. ı9(9). s. +18 ve H, E, Wortbam. Kemal ol _. Bot,ton. 1931, Nuri Eren, 1'a:dtey Toby adıd. Tomorrow: Aıl Expeı:1meııat bt tv... 'k.' (New ym. 19163). $, 21 ve J\rıdr'QS J,i. Xazaıoiıu. B4ıı...tJon tmd the Qaeat for JICırdemItY tb Turbf (CD _. ılllo), s. LfJ9,
AMME İDARESİ DERGİSi kurtarmak için bir komisyon kuruldu. üniversite kapatıldı ve daha genç bir kadro ile tekrar açıldıp Ancak İstanbul üniversitesinden yine de memnun olmayan hükümet, 1937 de Harbiye Mektebini ve Mülkiye Mektebini.göz önünde olacallı' Ankaraya nakletti. 1946 yılına kadar üniversitelere otonomi tanınmadıllı hatırla nırsa, bu atılımlann an1a1ııı daha açıkça ortaya çıkar." Atalİirkün Aııkaro Hukuk Fakültesini Jlçış nutku, bul1ıda zikredilmeııe değer. Atatürk bu konuşmasında hukakun, geleneksel irurunılar:ı daş kurunılann toplumumuza aktanlmasında aracı olmbsmı öneriyordu.'" yıkarak, çaa. Bu nutku devletin kurucuıarının bizzat üniversitelere giderek yeni dıovle!in felsefesini antıamaları takip ediyordu. Z"manın CHP genel sekreteri Recep Peker, İstanbul Üniversitesinde «bırakınız yapsınlar -bırakınız geçsinler. görüşünün, sınıf kavgalannın ve benzeri hususlann zararlannı "niatırken, Başbalean İnönü Ankara Üniversitesinde, hayatm toplum Için gerekirse feda edilmesi gerekti~nden söz ediyordu." Sıyasal sistemin söz konusu üniversitesiyaseti, yumuşak ideolojiye kayan bir norm"tif dünya görüşünün üniversite işlçvlerine egemen olması ile sonuçlaruyordu. üniversite, gerçekleştirilen belli toplumsal deı!işimlerin korunması görevini ytikleniyordu. 3l Hemen ilave edeyim ki üniversitenin sı. yasetin içine ge~nden fazla ginnesi,.az gelişmiş. bir ülke olan Türkiyede yapısal işlevsel farklılaşi1l<lntn Imdüstrileşmiş ülkelerdeki kadar ortaya çık. mamasının da sonucudur. Bu gibi ülkelerde kurumlar dainıa (multi functiona/)'dır.!l çok. işlevli Bu normatif diinya görüşü ve entelekttiel bilimsel gelenek, 19501erde hükümetle üniversiteyi karşı karşıya getirdi. üniversi!2nin Sosyııl bilimlerle ilgili bölümleri bu dönemde, sosyal d~ belli aşamalarını, biçimini, ampirik bir biçimde araştınp sıyaset yapımcılanna yardımcı olmaktan çok, normatif, e!itist bir yaklaşımla layiklik ve siyasal demokrasi sorun1anna ej;i. Uyordu. O kadarki Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesinde bir profesör aktif dinrunik politika ile geniş anlanunda politika ayınırum yapıyor, aktif diıja. mik politikayı, siyasal iktidsn ele geçinnek ve korumak, geniş aniamında po. Iitikayı ds ussal çözümlerneye dayanan kamu siyasetini saptamak olarak ta nımlıyor ve entelekttiellerin geniş anlamdaki politikaya zorunlu olarak kat kıda bulunmalannı savunuyordu. ll 't1 Şevket Süreyya Aydemir. tl:j.ı.ıej Adam: tır:met İa6Dü. 19!&-1950 (İstanbul. L968). s. 362-366. 11 Donnld Everett Webster. 'l"be Turkey ol Atatiirt:.: soctat pn:ıcea m the Tmti&h Relotııadım (Mena.s:ha. Wisconsin. 1939) ve osman Okyar. Uruvemıies in Turkey,,, MIDena (Wmter. 1968).. ~ Bemard Lewis, 'i1ııe- Eme:tpıtilOO of Modem Tad:ey (London. l!j68l s. 273-14'de ~ek.. tedir, 3G Donald Everett Webster St.ate CoDırol of SOCiŞJ Change in Turkey,_ Amerk::aD SO lolca1 cal kevlew (April. 1939), s. ı~ ve Bren. T'urkey Today... 1'OO1otTow, s. 25. P'd:er"!n dtn nohan bilülare basılmıştır: Bb. Recep Pelı:er, tnkllip J'.)ıenJe:rL (Ankara. 1935).»MUı:nt:az Turhan, CUph.,...n... Neral:DdeyIz? (İstanbul. 1967), s. ıs. 71-72. 1.1: ornegin bkz. Marion Levy Struıtture ol SOCIetY (Princeton. New Jenıey, 19S2). II Bahri Savcı, <litlttiı:1ar Savaşı Yapmadan İlı:lidar._ Fona (Temmuı. ı9ss). s. 8.10.
ÜNİVERSİTELERİN İŞLEVLERi VE TOPLUMSAL nemşim 51 Ünlverslte ve ToplumsaJ ~şlm Üzerınde Dan DIIfün<:eler Türkiye 1960'lardan itibareıı yeni bir döneme girmiştir. Bu dönemi önc.,. ki dönemlerdonayının husus, sosyo ekonomik kalkınma sorunlanılın öıı plana çıkmasıdır. 19601ann başında Devlet Planlama Teşkiülmm da ıruruj.. ması ile birlikte sıyasal gündem bu defa, hemen yalnızca sosyo.ekoııomik kalkuıına, daha da dognısu ekonomik kalkınma sorununun eg=enli!!i "I tma girmiştir. Ekonomik kalkınmaya verilen bu ağırlık, toplumsal sorunlan ıelınır tek boyuta indirgeıne eltilimi göstermiştir. O kadar ki giderek Birinci Meşrutiyetten beri djlter sistemlerden otonom, kendi bo.şına bir d$r olarak kabul edilen siyasal demokrasi kurumu, ilk defa 1960'larda ekonomik kalkınmaya katkısı yönünden çözümlenmeye baş lanmıştır. Yine bu dönemde, evvelce yainızca tutucu yönleri ile ele alınan geleneksel kişi ve kunımiar, bu defa, endüstrileşme yönünde bir toplumsal d~şmede, modern ile gelenekselin çatışmasını mfifletecek ve giderek gel.,. nek"eli modern'e dojlru çekerek belli bir uyumu gerçekleştirebilecek fikir lidıerli!!i işlevi de olan «tampon kurumlar. olarak kavramlaştınlmaya baş Ianmıştır." Toplumsal de!!işmeye de!!indiğin:ı biçimde tek boyutlu yaklaşımın, üniver site ile ilgili çözümlerimize de yavaş yavaş egemen alınaya başiadıılı ileri sü rillebilir. Bu yeklaşımın üniwrsite ile ilgili çözümlemeiere yansıması şu ş... kilde özetlenebilir: Türkiye kanna ekonomı düzeni içinde hızlı endüstrileşmeyihedef alan bir kalkınma çabo.sı içine girmiştir. Bu hedefe ulaşmak için formüle edilen strateji, plan ve programlar, belli dönemler için gerekli, ni telikli insangücünü befirlemektedir;3s Üniversitenin işlevi, nitelikleri ve sayı, sı belirlemniş insangüciinü sa!!iamaknr." Bu çözümlemede kriter, çoltuniukla salt ekonomik oldultundan, gerekli insangücü nitelikleri ya1nızc9 «ekonomik. olarak saptanmaktadır. Örne!!in belli miktarda fizikçiye gereksinme oid$ belirtilmekte, ancak istenen bu vasıflı Insangücünün teknik bilgisi yamnda, başka ne gibi özelliklere sahip ol ması gerekti~ (çalışacallı iş Icabı Idari ve siyasal duyariılıllt olup olmaması, :w Genellik.le ro<jodernleşme süreci içinde tampon kunm:ı.la.rın rolü ile ilgili olarak bkz. KU"$Y, :ıır.iii' AI!r!iamayideiı o... Bır SabD _.»Bkz, T.C. 1b:tm1 Gaute. «Milli Ejitim Reformu Stratejisi,. II Ekim ım, sayı. 14335. s. ı ve TC. Milli Elitim BakAnhll Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlıaı,.Milli Egit:i:.r:ı:::Un Temel Kanunu Tasansı,_ Ankara. 16 Kasım ım. s. 3.,. Bu amaca yönelıni" oj>ttl ile ilgili bir örnek olay çalış:ına.sırll bizzat yazar yakın bir ta.rlhto yapmıştır: 1Joıddoo.MakJDa: lo the MlddIe Eut Tec:IaıJbl UDIft:rdty! RaıpCdlh... t:ıf U. Uıd:re:riky to the Sodo-'F«mom'e Dewlt)jJ'llWiDt li.tfoıu in Turkf:y (Aııkara. 1973) Yeni Plan bu konuda uçsal bir çözliı:n!emeye giderek aynen şöyle demektedir:..-,., tüm yüksek öf;tetim kuruluşlarında meslekler için uygulayıcı insjmgiicü yetişti.rme yerine akademik eaitim yapnu. yöntinde gereksiz bir eiilim be1.in:niştir. Yenl StratejI ft KA1bırına Planı; Uç:üDc:ü.. l"ıl ~ ım.. ım (AlustO$, 1912), 5. 843. Ancak bu $On dok:o.ınanm tamamı dikkatle göxden geçlrlldla:inde bu kadar uçsai bir çörumleme fik:rlnin dokümana blkim o1madllt sonucuna V8.rılabi leceai. doküman ha:ıırlandılında So$yal Planlama Dairesi başkanı olan Şadi Cindoruk tara fmdan yazat$ ifade edi.l.rrliştir. sorun belkide planda ~tim ile kultür kesimleri arasında uyum saiıjanampdıtmdan. diger bir deyimle, kultur deiiiimlerlnin endüstriyel delişimden oıonom ele alınmasından dotr:rıahadtr,
52 AMME İDARESt DERGtsl birinctl kişilerarası ilişkiler d~ı de ikincil kişiler arası ilişkiler duzeyinde bulunması. v.s.) üzerinde durulmamaktadır. \ Son verdigiın örneklerle ilişkili tek boyutsallık, bilim katıogorileri ile ilgili tercihlerde de kendini göstermektedir. Burada tabil bllimlere verilen "gırıık üzerinde durmak istiyorum. Endüstrileşmemiş bir sosyal yapıyı en düstrij'"şmiş bir sosyal yapıya dönüştürmekte 'kullanılacak <teknolojinin. en önemli yönü tabii olmayan bilinıler tarafından saıııanabillr. Tabii bllimler çol!unlukla gelişmiş toplumkırdan ithal edilebilir. Sosyal bilinıler ise ithal edilen topluma uydurulmaya çalışılmadı/!ı ölçüde anlamsız blıriar. Belli fi. ziksel yahut kimyasalbileşinıler endüslril~ş ve endüstrileşmemiş top. lunılarda ~neuikle benzer sentezlere ulaşt$ balde bir fabrilm müdilrü ile işçisi arasındaki ilişkiler bu iki degişik toplum tipinde çok d~şiktir. Toplumumuzda cmüspet bilim müspet olmayan bilim. ayınmı bu ;ro. nudaki düşüncelerimizi büsbütün saptırmaktadır. Banu öyle geliyor ki, tabii bilimler-50syal bilinıler ayırımımızda, ço/!ıuıjukla Idılsik Iiselerimizdeki fenedebiyat ayınmının elkisi alıında kalıyoruz. Modern sosyal biliınler de mijs. pettir, Toplumsal olguyu çoi!urılukla ıabil bilimierm araşlırıı:ıa yöntemlerini kullanarak saplayıp açıklamaya çalışır. Ancak sosyal bllimler, tabii buinıler kadar kesin hipotez ve kanurılıara ulaşamazlar. Çünkü araştırmalara konu olan olgular, çol!unlukla dalıa.karmaşıklır ve araştıncı bu karmaşıklı/!ın bir parçası olması (biyolojik oldu/!u kad", ps.kolojik sosyal bir nesne olan insanın aynı niteliklere sahip insan gruplannı incelemeye çalışması) tartışılmaz bulgulara varmak son <k:rece güçtür. dolayısıyle T"rtışılması olanaklı olmakla beraber bir baş.ka elıillmden daha SÖZ et rnek istiyorum. Bu eililim.teknisyen> yetiştirmek elıilimidir. Vrılvçrsitaden, çol!unlukla, çalışmaya başlar başlrunaz lruilanabilecelıi bazı tekrılkleri <lt renellere vemıesi istenm"ktedir. Bu elıilim He ilgili yargım do~ oldu/!u öl çüde üniversite ile meslek okuuanru kanştırdı/!ımız söylenebilir. Toplumsal delıişmemizi, ekonomik kalkınma çizgisinirek boyutumı indirgeyen siyasal gündemimizin burada del!irunedil!im 00Şka sonuçlan da ol du/!u şüphesizdir. Bu verdi/!im önreklerle bu tek boyutlu yaklaşımı somut!aştırmaya çalıştım. Bu çabarnda bilinçli olarak ııçsa1 örnekler de verdim. Bu son katıegori çözümlemelerimin temel amacı, üniversitenin işlevlerimo tek boyutlu bir yaklaşınun, bu işlevleri vç üniversitenin.katkılarını nasıl saptırabilecel!i konusunda örnekler vermektir. Bu örneklerin Ve çözümlemenin arkasında yatan varsayım, Urılwrsiıe. rıln işlevreri arı:ı.smda bir denge olmadı/!ı sürece Urılversitenin toplumun ge. Iişmesine katkısının optimum" olamayaca/!ıdır. yazımın son böllimünde berılmsedil!im bu varsayıınıını açıklamaya ça' lışsca~m. $ı Burada optimum kavramımı ekonomik yahut salt parasal olaı:ak Jrnl'mm-d,p açıktır. Bu. kanütalit olarak. bel.iriemnesi güç bir kavrljlldu',
üniversitelerin IŞLEVLER! VE TOPLUMSALDEClşlM 53 ÜlÜverslıemlz İşlevlerine Dengeli Bır Yakl.aşım GerekSIıı.ıneSI Üniversir.ınin, toplum ile ilişkilerinde iki de~ik rolü oldı$ı söylenebi Iir. Üniversite bir tamt'tantoplumun sürüp gitmesine katkıda bulunan bir kurum olarak düşlinülebllir. Bu b.jaş açısından üniversite, belli bir gehş. me düzeyinde bulunan toplumun kamu ve özel sektördeki g"",ksinmelerine "ygun işgücu yetiştiren veya yetiştirmesi gereken bir kunını olarak kabul edilebilir. Bu varsayuna gör~, toplumun çeşitli yollardan beliren tercihleri bir veri olarak alınmalıdır. Kamu sektörüniin gereksinmeleri, plan ve benzeri dokümanlar yolu ile saptanabilir. 0",,1 sektörün gereksinınet"ri de çeşitli yollardan bu kurumlara aksedebilir ve aynı zamanda, belli sosyal bilim araştırına yöntemleri ile ortaya çıkanlabilir. üniversite, etiaer taraftan, toplumun arkasmdan dean, öniinden gitmesi gereken bir kurum olarak düşiinülebilir. Bu ikinci perspektif benimsendi Ainde Ünivenitenin rolü artık toplumuu kısa vadeh gereksinmelerini toplum!arafından belirlenctil!i biçimde karşılamak deıın. ve fı:ıkat toplumun daha iyiye nasıl götüriilece~ni saptamak ve ı.:lkin etmektir. Kuşkusuz burada dellinetil!inı iki rol biçimi abartılmış alternatiflerdir. Uygulamada üniversite, de~şik bileşimlerde de olsa her iki rolü de benimser ve benimsemesi gerekir. üniversiı.:nin gerç;,k işlevi, yaratıcı bir biçimde bil gi yaratmak ve liretmek ve bu bilgiyi topluma yapıcı bir yolla aktarmak oldı$ına göre, bu işlevlerden biri tamam"" reddectilınedikçe bir rol bileşimin. gietilmesi zorunlu olmaktadır. Yine kuşkusuz üniversite topluma yeni toplumsal d~şim biçimleri ve yolları göstermeye çahştlal zaman bunları telkin eder; yoksa çeşitli yoilirdan empoze etmeye kalkmaz ve 'kalkmamalıdır. Yukandaki ayınmla yakından ilişkili bir başka ayınm, üniverotenin toplumsal sorunların çözümlenmesinde oynadıal aktif rol ile ilgilietir. Bumda iki bilimlrel yaklaşımdan sö. etmek istiyorum. Bır yaklaşım.normatif> bir yaklaşımdır; diler bir deyişle olması gereken çöziim1enmeye çabşılır. Toplumsal düzeyde bu yaklaşım benimsendi@nde toplumun amaçlan saptan maya ve topluma yön vermeye çalışılır. İkinci bir yakiaşım ampirik davra mşsal yaklaşımdır. Bu ikinci yakiaşım beniınseneti@nde toplumsalolaylar hakkında bir deller yargısı verilmekten çok, o olaylar sistematik bir biçimde açıklanmaya çalışılır. Bu ikinci yaklaşım açısından, toplumsal ve kişisel de!ler yargılan da çözümlemelere konu ohrr. Somut örnekler ""rmeye çalışayım. Siyasal rejlın, ekonomlk sistemler, ldşi onuru V~ mut1uluılu ve benzeri konularda yapdan.iyi. yahut.kötii. bi çimindeki çözümlemeler normatii, siyasal rejim ııe ekonomik sistem yahut siyasal yahut ekonomik sistem içindeki çeşitli (seçim sistemi parlamentonun biçimi; yatınm oranı ve biçiml. mıllı gelirde artma gibi) de~kenler arasın daki neden sonuç ilişkilerini araştırma, ampirij<' davranışsal çözümlemeler. dir. Üniversitenin bu ikinci ayırımla beliren yakiaşımlarının uygulamada bt> lirli bir bileşim içinde benimsenmesi gerektiilinden söz ectilebilir. Benimsen
54 AMME İDARESI DERGISI mesl gerekir, çünkü üniversite yaratıcı bır biçimde bilgi yaratarak önce kend:sini ve zorunlu olarak toplumu aşar. Bir taraftan toplumun beliren g\'ınel e~ili,nlerlne uygun olarak toplumsal omaçlar formüle eder ve bu amaçlara nasıl ulaşılaca!!mı toplumun tarihlnden süzülüp gelen özelliklerini gözönün. de tutarak ve başka toplumların deneylerinden esinlenerek saptamaya ça. ıışır; di!!er targftan toplumu daha.iyi., daha «yararlı. amaçlara d~ ikna etmeye çalışır." son bir ayının obrak kuramsal bir sıralamadan söz etmek Istiyorum:.Delılşim kuramı.,.delıiştirnıe kuramı. ve.kuramın somut durumlara uygulanması. '" Bu tasnif, bilginin yaratılması ve uygnianmasında üç aşamayı belirler. Del!işim kuramı toplumların (tedrid yahut radikal bir biçimde) na "I del!iştil!ini sistematik bir biçimde açüdamaya çalışır. Burada ~Imin itici gücü (hal!ımsiz del!işlı:enier) ve bu itici gücün etkilediiii toplumsal ku rumlar (bal!ımlı de1!lşkenler) ve bu etkileşimin niteli1!inl belirleyen diııer faktörler (ara del!işkenler) arasındaki ilişkiler incelenir. Bu çözümleme de iki biçimde yiirütülebilir. Birinci alternatif tamamen tarafsız olmaktır: Toplumdaki sözünü ettil!im del!işkenler arasında sürüp giden etkileşim mekanizmcısı incelenir. ik:inci al ternatif <nonnatif> yaklaşımın a~ bas!@. Ve Universitenin güreli olarak topumun "r,kasmdan delıil, önünden gitmesi sözkonusu oldulıu zanııın beli rir. Burada belirli amaçlar saptanır ve toplumun bııngi delilşim süreçlerin den geçerek bu hedeflere ulaşabilecelıi, toplumun özellikleri ve bu özelliklere del!işim süreci boyunca etkide bulunabileoek ttel!işlı:enier dikkate alınarak saptanmaya çalışılıto Ikinci biçim çözümleme. toplumu belirlenen belli bir amaca götürecek <ideal. del!işim süreci ile ilgilidir. De1!iştinne kuramı, ideal ile de~, bir toplumun belll bir döneminde ya. pılabilecek, gerçekleştirilebilecek del!işimler ile Ilgilidir. Çok uçta bır örnek verilınek gereldrse, ldşi başına düşen mill! geliri artırmanın en «kolay. yelu nüfusu mümklin oldulıu kadar Ve en kısa zamanda azaltınaktır. Bunun dü şlinülemeyecelıi açıktır. Yine toplumun belli bir gelişme düzeyinde ekonomik kalkınmayı hızlandırmak Için siyasal sisremden kısmen yahut t.amımıen vaz geçmek olanak dışı olabilir. Di!!er bir deyişle, del!işlm kuramının saptadıl!ı etldleşim mekanizması, toplum altüst edilın<>k istenmiyorsa, bır ölçude d0 kunulmaz kalacak ve ancak belirli Ve sınırlı alruilarda manipülasyon olanal!ı açık kalacaktır. Delıişim kuramı, genel düzeyde dejtişlm mekanizmasını inceler. ~ştir me kuramı, belli genellık düzeylerinde delıişimle Ilgili del!işkenlerden han Burada söz konusu ettilim normatimı, 19SO'lerde iinivers1telerim.iıe hakim olan normat:l.ım. den delişilrtir. 19S0'lerin normatizmi, menilmiş toplumsal deliştirme stratejisi çerçevesinde geliştirilmiiü ve dolayısıyle toplumun reali«ılerinden kopukluklar gösteriyordu. Normatif yak. laşımı, organik değiştirme stratejbi içinde anjaın.ak gerekir. Bu a.nlwnda nonnatiz:m., ampirik: davr.anış$8l önerileri» temelinde yatan normları, amaçlan, dejer yııuııılannı açıkça ort.aya koymak ve çöıünıleı:nek demektir. Universite, bu: degişik toplumsal amaçları ve onlara, varmak için :zorunlu stratejileri objektif olarak tartışmak durumundadır. LO Bir l,;ıqka yerde de bu ayınma degindim. BIa. _Avrupada İdare Bi.J.i.minde Yeni Gelişmeler...... 1...1 _ (EyIili ım), s. :J9.lO.
üniversitelerin İŞLEVLERt VE TOPLUMSAL DEGlşİM SS gilerine etkide bulunabile~i sapwkon, bir deilşim sürecine müdahalede bulııruna1<. isteyenlere temel ipuçlannı veril", yoksa hazır reçete suıımaz." Çünkü sosyal olguya ilişklıı kanunlar, öneriler sosyal olgu ili! ilgili genellemeler. gitmek isterler; genel ejjilimieri yakalayabilmek için ise somut plan daki detay ve istisnai durumiarla i1gi1enınemek durumundadırar. Bilimin sundui!u ipuçlannı temel alıp somut durumlara uygulamak, adı üstünde, uygulamacılara düşer. Bu son aşama,kuramm somut durumlara uygulbnmasını oıuşturur. BAZI SONUÇ GöZLEMLER Buraya kadar geliştirdilıim çözümlemelerden bana göre çıkan sonuç şu dur: Üniversitenintoplum ile ilişkileri ve bu ilişkilere dellgin entelektüel faaliyetler yukanda sözünü ettil!im dengeyi gerektirir. Üniversite çeşitli rolleri ve faaliyetleri arasında alıenkli bir bileşime ulaştı!ı;ı ölçüde işlevsel (fonksiy", nci) bir kurum olur ve topluma katkısı optimuma yaklaşır. Ne var ki Oı;. manlı- Türk Devletinin sorunlan tek boyuta indirgeyen yakhşımı, Üniversi tenin toplumla benim burada idealize etmeye çalışt$m sıhhatli girmesini engellemiştir. bir ilişkiye Osmanlı- Türk devletinde üniversite, siyasal sistemin tek boyutlu etkisinden kendisini bir turlü kurtaranıamıştır. Bunun sonucu olarak yukaek öl!renim kurıunhnkendilerini dnima toplumun önünde görmüşler ve salt normatif bir yaklaşımla özenilmiş - empo:re edilmiş toplumsal del!işim stra tejisinin öncülul!iinü yapmışlardır. üniversitede geliştlrllen çözümemeler, ampirik- davranışsal kapsamdan yoksun oldu!ı;ıından, özenilmiş - empom edilmiş toplumsal del!iştirıne stmtejisinden esinlenen bır del!işimk:ur.mıı geliştirilmiştir. Geliştirilen kuram, tek boyutlu bir de~şim stratejisi!5ll!onniş ve amprik davranışsal kapsamdan da yoksun oldu!ı;ıından del!iştirrne kura. mını ilgi alanı dışında bırakmıştır. Deıı;şim kuramının tek boyutımu, önce bazı kültürel, sonra sınırlı siya. sal del!işin1ler 1960'lara kadar oluşturmuştur. Planlı Kalkuın1a döneminde i... ekonomik sorunlar toplumsal gündemimizin ~k boyutunu teşkil eder olmuştur. Bu dönenıde,biraz da Türkiyede elit!arkiılaşması Ve tali1ısiz siya $GL gelişmeler sonucu, Universitenin noim!ltif işlevi önemini yitirmiş, buna karşılık üniversite diller sistemlerin vesayetine kaymaya başıamıştır. Gerek siyasal etkiler, gerekse toplumsal sorunlan tek boyutlu (ekonomik) görme el!i1imi, üniversitenin işlevleri arasında bulurunası gerekli dengeyi saptırmakradır. Türkiyede ~refonn. çabalannda delişim kuramı ile de'ğiştinne kuramı arasındaki ayırım g6men kaçınbnaktadır. OmeliD idari refonn ~ukla idanx:üer tarafından torn:ıwe ettirilmektedir. Oysa idari reform anlamlı olacak ise belh kıştıerin ömelin idareciterin çıkarı... nna olumsuz etki yapabilir ve idarenin siyasal mulııü etkiliyebilir. Bb. Metin Heper, csome NOfes 00 the As$UlDptioD$ of the Theory of Ad.minlstnı.ti."e Reforın in the Ottoınan, Iurkls.b ~"".' METU. Stu_ in..."""", (F.ıı tm).
56 AMME İDARESI DERGISI Universitenin işlevleri,,",.mda dengenin saptınlmasının kısa ve uzun vadeli >ki sakıncası vardır. Kısa vldede Universile bir irunım olarak toplu.. ma katkısmı optimuma niııştıra1m.z. U:tun vadedeki sakl'llca daha da ciddi dir. Bir dönemde belli bır akademik gelenekle kurumlaşan üniversiteler, bir kurum olarak üniversitelerin özelliklerinden ötürii, bazen bir iruşak süresince dejjiştirilemeı. Türkiye gibi de!!işim sancılan içinde bniunan ve organik toplumsal dejjişmenin ipuçlannı aramak durumunda olan bir ülkede, toplu. mun belli bir aşamasmdaki somut gereksinmelerine cevap veren ve aynı zamanda yarattcı olan bir üniversiteye olan ihtiyaç açıktır.