İlaç Doz Hesaplamaları Rehberi

İlaç Doz Hesaplamaları Rehberi Tüm Sağlık Çalışanlarına Yönelik Pratik Bilgiler Ahmet Emre AZAKLI www.ahmetemreazakli.com 1

Başlarken Sağlık çalışanı olmak; ciddi bir sorumluk ve disiplin sahibi olmayı gerektirmenin yanında, sağlam bir donanım sahibi olmayı da zorunlu kılmaktadır. Ülkemizde sağlık çalışanlarının yetişmesinde, şüphesiz ki deneyimli sağlık çalışanlarının da katkı sahibi olması mutlak bir gerekliliktir. Pratik uygulamalarda olsun, verdiğim eğitim seminerlerinde olsun; branş ayırmaksızın, öğrencilerin hesaplamalar ile ilgili ciddi önyargı ve korku sahibi olduklarını gözlemledim. En basit hesabı bile anlatmaya çalıştığımda, sahip oldukları önyargı ve korku anlamalarını güçleştiriyordu. Hal böyle olunca, onları güzel bir bilgi aktarımı ile başbaşa bırakabileceğim bir rehber oluşturmak istedim. Bu sayede deneyimlerimi kuzeyinden güneyine, doğusundan batısına tüm kardeşlerime aktarabileceğimi düşündüm. Bu kılavuzun klinik uygulamalarda ciddi yararlanımı olacağından en ufak bir şüphem yoktur. Yapılan çalışmalarda önemli bir eksiği kapatması dileğimle, tüm öğrencilere üstün başarılar dilerim. Ahmet Emre AZAKLI 2

A. İlaç Hesaplamalarında Temel Birimler ve Ölçüler Kullandığımız ilaçlarda en sık karşımıza çıkan üç temel birim mevcuttur: 1. Gram 2. Miligram 3. Mikrogram Bilindiği üzre bu birimler arasında biner biner artış ve azalış mevcuttur. Şöyle ki; 1 gram = 1.000 mg = 1.000.000 mcg (Gramdan mcg a doğru giderken, her bir kademede sayı 1000 ile çarpılır.) 1 mg = 1000 mcg Örnek Soru 2 mg ilaç, kaç gr ve kaç mcg dır? Kullanılacak Temel Bilgi: Gr > Mg > Mcg = Sağa yaklaşıyorsak sayı 1000 ile çarpılır, sola yaklaşıyorsak sayı 1000 e bölünür. Mg dan Gr a giderken sola yaklaştığımıza göre 2 yi 1000 e bölmemiz gerekir. 2/1000 = 0,02 gr olur. 3

Mg dan Mcg a giderken sağa yaklaştığımıza göre 2 yi 1000 ile çarpmamız gerekir. 2x1000 = 2000 mcg Bu bilgi nerede işime yarayacak? Örnek olarak 1 gr lık bir antibiyotik flakonundan çocuk hastaya 300 mg uygulamanız istendiğinde, gerekli çeviri ve sulandırmaları yapmanız gerekecektir. İlerleyen satırlarda bilgilerimizi geliştirdikçe, bu yöntemlere hakim olacaksınız. B. Cc (ml) Kavramı Bir enjektörü elinize aldığınızda üstündeki her bir rakam, o seviyeye kadar ilaç çektiğinizde kaç cc yani ml ilaç çektiğinizin göstergesidir. Diğer bir deyişle cc ile ml, aynı değeri ifade eder. Aynı anlama gelen kavramlardır. Burada en önemli husus, ml ile mg arasındaki farkı bilmek ve karıştırmamaktır. ml ile mg aynı değerler değildir. 4

1 ml (cc) ilaç 5 mg da olabilir, 15 mg da olabilir. Bu etken madde dozajına bağımlı bir değerdir. Miligram (mg) ilacın dozajını gösterir. Mililitre (cc) ile ilacın enjektördeki hacmini gösterir. 1 ml = 1 cc Aşağıdaki kuralları bilmek, ilaç hesaplamalarında ciddi anlamda işinize yarayacaktır: 1. cc = ml 2. 1 cc = 1 ml = 10 dizyem 3. 1 cc = 1 ml = 100 ünite 4. 1 cc = 20 damla 5. 1 MU (Milyonünite) = 10 mcg C. İlaçların 1 cc sinde Bulunan Etken Maddeyi Hesaplama İlaç hesaplamalarını anlayabilmenin en temel madde konusu bu kısımdır. Bizler ilaçları uygularken, hedeflediğimiz doza ulaştığımızı anlayabilmek adına ilacın belli bir ölçüsünde ne kadar etken madde bulunduğunu bilmeliyiz. Burada imdadımıza ilaçların yetişmektedir. üzerinde bulunan ifadeler 5

İlaçların üzerinde ilacın tüm miktarının ne kadar etken maddeye sahip olduğu ve sıvı formdaysa bu etken maddenin kaç cc lik bir formda mevcut olduğu yazar. Örnek olarak Ulcuran isimli mide antiasidi görevi gören ilacın üzerinde 50 mg/2 ml ifadesi bulunur. Bunun anlamı şudur: 50 mg/2 ml = 2 cc Ulcuran 50 mg dır. Bu durumda ilacın 2 cc si 50 mg ise, her bir cc 25 mg dır yorumunu yapabiliriz. Temel Kalıp x mg / y ml = y cc (ml) ilaç x mg dır. O halde her bir cc si x/y mg dır. Örnek hesaplamalar yapalım: Aminocardol 240 mg/10 ml = 10 cc Aminocardol 240 mg dır. Her bir cc si 240/10=24 mg dır. Yani ilaç 24 mg/cc dir. Novalgine 1 gr/2 ml = 2 cc Novalgine 1 gramdır. 1 gram 1000 mg olduğuna göre, her cc 500 mg dır. Yani ilaç 500 mg/cc dir. Zofer 8 mg/4 ml = 4 cc Zofer 8 mg dır. Her bir cc si 8/4=2 mg dır. Yani ilaç 2 mg/cc dir. LÜTFEN DİKKAT! İlacın her cc sinin kaç gr, mg ya da mcg olduğunu bulurken; toplam dozu, toplam cc ye bölüyoruz. Yani aslında ilk sayıyı, ikinci sayıya bölmüş oluyoruz. 6

Yüzdeli İlaçlarda cc deki Etken Maddenin Hesaplanması Yüzdeli ilaçlarda, yüzde olarak verilen sayının 10 ile çarpılmış hali, 1 cc de bulunan ilacın mg değeridir. Örneğin; Aritmal %2, 5 ml ampul 2 sayısı 10 ile çarpılır. Yanına mg/cc yazılır. 2x10 = 20 mg/cc Bunun anlamı, ilacın her cc si 20 mg dır. İlacın 5 ml olduğu yani enjektörde 5 parçadan oluştuğu da bilindiğine göre, her cc de 20 mg olduğuna göre tüm ampul 5x20 =100 mg dır. Örneğin; Bustesin %0,2 flakon = 0,2x10 = 2 mg/cc dir. Aritmal %10 ampul = 10x10 = 100 mg/cc dir. D. İlaçların Sulandırılması Hem sıvı, hem de toz formda bulunan ilaçları; uygun sıvılarla sulandırmamız gerekebilir. Bu sulandırma işleminde, etken madde ölçüsünü toplam sulandırma hacmine bölmek gerekir. Örneklerle anlatıldığında, daha iyi kavrayacaksınız. 7

1. Sıvı İlaçların Sulandırılması Örnek: 50 mg/2 ml olduğu bilinen Ulcuran ampulü 10 a sulandırırsak, cc de kaç mg Ulcuran elde etmiş oluruz? Çözüm: 2 cc Ulcuran 50 mg bilgisi bize verilmiş. İlacı 10 a sulandırmak demek, üzerine 8 cc daha sıvı çekmek demektir. Çünkü kendisi de 2 cc olduğuna göre 8 cc daha eklendiğinde 10 cc olacaktır. İlacın üzerine herhangi bir sulandırma sıvısı çektiğimizde, etken madde miktarına bir etkisi olmaz. İlaç hala 50 mg dır. Ancak hacmi artmış ve 10 cc olmuştur. O halde artık ilacı şöyle yazmak gerekir: Ulcuran 50 mg/10 ml = 10 cc Ulcuran 50 mg dır. 50/10 = Her cc si 5 mg dır. Sonuç olarak 5 mg/cc Ulcuran elde etmiş olduk. Örnek: Zofer 8 mg/4 ml ampulü, 8 e sulandırınız. Cc de kaç mg lık Zofer oluşturmuş olursunuz? Çözüm: İlacın kendisi 4 cc olduğuna göre, 8 e sulandırmak için 4 cc daha sıvı çekmek gerekir. 8

Artık toplam 8 cc olan ilaç 8 mg olduğuna göre ifademiz şöyle şekillenir: 8 mg/8 ml = Demek ki her cc si 1 mg olan Zofer oluşturmuş olduk. SONUÇ : Kaça sulandırmak istiyorsanız, ilacı enjektörde o seviyeye kadar sıvı ile tamamlayın. Daha sonra tüm etken maddenin miktarını, toplam hacme bölerek cc de ne kadar etken madde olduğunu hesaplayın. 2. Toz Haldeki İlaçların Sulandırılması Toz haldeki ilaçlarda da olay çok farklı değildir. Toplam etken madde, sulandırma hacmine bölündüğü zaman cc deki miktar elde edilmiş olur. Örneğin Sefazol 1 gram flakonu sulandırıyor olalım. - 10 cc ile sulandırırsak; 1000 mg ilacı 10 a sulandırırsak, 1000 mg/10 ml olacağından cc de 100 mg olmuş olur. - 5 cc ile sulandırırsak; 1000 mg/5 ml 200 mg/ml olur. - 4 cc ile sulandırırsak; 1000 mg/4 ml 250 mg/ml olur. 9

SONUÇ: Toz ilaçlarda ilacın ne kadar sulandırılacağı ve hangi sıvının kullanılacağı sizin inisiyatifinize kalmıştır. Genelde izotonik ya da %5 dekstroz, ideal sulandırma sıvıları olarak tercih edilir. İnsülin Enjektörleri ve Hesaplamada Kullanım Şekilleri Resimde görülen insülin enjektörü, toplam 1 cc ilaç alabilmektedir. 1 cc lik oran 100 üniteye denk gelir. Aynı zamanda 1 cc 10 dizyem olduğundan, her 10 ünitelik birim 1 dizyem anlamı taşımaktadır. 1 ml = 1 cc = 10 dizyem = 100 ünite Pediatrik hastaya düşük doz bir ilaç yapmamız gerektiğinde, insülin enjektörlerinden yararlanabiliriz. Örneğin; Ulcuran 50 mg/2 ml ilaçtan, sulandırma yapmadan 10 mg pediatrik hastaya uygulayalım: 10

Ulcuran ın 1 cc sini insülin enjektörüne çektiğimizde, 1 cc = 10 dizyem olduğuna göre, 10 dizyem = 25 mg ulcuran demektir. (Yarısını yani 25 mg ını çektik.) O halde 10 dizyem 25 mg ise; 1 dizyem 2,5 mg dır. 10 mg yapmak için demek ki 4 dizyem yapmak gerekecek. Bu da insülin enjektörünün 40 ünite olan kısmına denk gelecektir. Yani 0,4 cc yapmış olacağız. (Diğer bir yöntem olarak ulcuran 50mg/10ml olacak şekilde sulandırılır-üstüne 8 cc sıvı çekilerek-bu karışımın 2 cc si hastaya uygulanır.) ÖRNEK SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ Elimizde Metpamid 10 mg/2 ml ilaç bulunmaktadır. Bu ilacın gram ve mikrogram türünden doz miktarını bulunuz. 1 gram 1000 mg 1 mg 1000 mcg X gram 10 mg 10 mg x mcg 10 / 1000 = 0,01 gr. 10 x 1000 = 10.000 mcg Burada gram, miligram ve mikrogram arasındaki 1000 er artış ve azalışa göre işlem yaptık. Elimizde Aminocardol 240 mg/10 ml ilaç bulunmaktadır. a)cc de kaç mg Aminocardol vardır? 11

10 ml ilaç 240 mg olduğuna göre, 240/10= Her cc de 24 mg ilaç bulunmaktadır. b)2 cc Aminocardol alıp, üstüne 4 cc SF çekersek; yeni oluşumda cc de kaç mg Aminocardol olur? Aminocardol ün her cc si 24 mg olduğuna göre, iki cc aldığımızda 48 mg Aminocardol çekmiş oluruz. Kendisi 2 cc=48 mg olan ilacın üstüne 4 cc SF çekersek; 48 mg lık 6 cc karışım elde etmiş oluruz. 48 mg/6 ml = Yeni karışım 8 mg/cc olur. c)120 mg Aminocardol uygulamak için kaç cc ilaç yapmak gerekir? Her cc 24 mg olduğuna göre, 5 cc yaptığımızda 120 mg uygulamış oluruz. Hastane deposundan %10 luk 100 kutu Aritmal ampul gönderilmiştir. Bu ampullerin kullanılmadan önce %2 lik forma dönüştürülmeleri gerekmektedir. Bu dönüşüm için nasıl bir işlem yapmak gerekir? %10 luk bir ilacın her cc sindeki mg değerini bulmak için bu sayıyı 10 ile çarpıyorduk. 10x10=100 mg/ml Demek ki her cc 100 mg. Oluşturmak istediğimiz form ise %2 yani cc de 20 mg lık Aritmal. 12

O zaman 100 mg ı 5 e sulandıralım ki cc de 20 mg ilaç oluşsun. %10 ampulden 1 cc alınır + 4 cc SF çekilir = 100 mg/5 ml = 20 mg/ml = %2 form oluşmuş olur. %5 formdaki 10 ml ilaçtan, 100 cc %5 dekstroz içine 3 cc konuluyor. Bu karışımdan 50 kg hastaya 1 ml/kg/h uygulanıyor. 24 saat sonunda kaç gram X ilacı uygulanmış olur? %5 formdaki ilaç 5x10 = cc de 50 mg dır. 100 cc sıvı içine 3 cc koyuyorsak 150 mg koyuyoruz demektir. O zaman yeni oluşum ; 150 mg/100 ml 1,5 mg/ml olur. Saatte her kilo için 1 ml uyguluyorsak; saatte kilox1 ml= 50 ml uygulamış oluruz. 24 saatte ise 24x50 ml = 1200 ml uygulamış oluruz. Her ml 1,5 mg idi. O zaman 1200 ml = 1800 mg olur. Bu da 1,8 gram demektir. Elektif koşullarda ameliyata alınacak pediatrik hasta için rutin anestezik ilaç hazırlığı yapılacaktır. Bu hazırlıkta cc de 10 mcg lık Fentanyl, cc de 5 mg lık Aritmal, cc de 5 mg lık Esmeron, cc de 10 mg lık Ketamin, cc de 0,1 mg lık Atropin hazırlanacaktır. Ampul bilgileri alttaki gibidir: Fentanyl: 0,05 mg/10 ml Aritmal: %2 Ampul, 5 ml 13

Esmeron: 50 mg/10 ml Ketamin: 500 ml/10 ml Atropin: 0,5 mg/ml Bu hazırlıkta anestezi teknikeri ilaçları ne şekilde sulandırmalı ve etiketlemelidir? Fentanyl : 0,5 ml / 10 ml ise her cc si 0,05 mg = 50 mcg olur. Cc de 10 mcg Fentanyl elde etmek istiyorsak 1 cc=50 mcg alıp üstüne 4 cc SF çekerek 50 mcg/5 ml = 10 mcg/ml karışım elde edebiliriz. Kısacası 1 cc alıp 5 e sulandırdık. (1 cc ilaç + 4 cc SF = 5 ml karışım) Aritmal : %2 = 20 mg/ml Cc de 4 mg elde etmek istiyorsak 1 cc=20 mg alıp üstüne 4 cc SF çekerek 20 mg/5 ml = 4 ml/ml karışım elde edebiliriz. Kısacası 1 cc alıp 5 e sulandırdık. Eğer cc de 5 istenseydi, 4 e de sulandırabilirdik. Esmeron : 50 mg/5 ml = 10 mg/cc 1 cc alıp üstüne 1 cc SF çeksek, cc de 5 mg olur. Ancak 2 cc ilaç yetmeyebilir. Burada ilacın tümünü alıp, üstüne kendi hacmi kadar SF çekersek; cc deki oran zaten yarıya inecektir. Şöyle ki; 5 ml ilaç (50 mg) + 5 ml SF = 50 mg/10 ml = 5 mg/ml olur. 14

Ketamin: 500 mg/10 ml = 50 mg/ml Cc de 10 mg isteniyorsa ve 1 cc si 50 mg ise; 1 cc alıp 5 e sulandırırsak cc de 10 mg Ketamin elde etmiş olacağız. 1 cc Ketamin (50 mg) + 4 cc SF = 50 mg/5 ml = 10 mg/ml karışım. Atropin: Atropin kendisi de 1 cc olan ve 0,5 mg formu şu anda elimizde bulunan bir ilaçsa ; 1 ml (0,5 mg) + 4 ml SF = 0,5 mg/5 ml karışım = 0,1 mg/ml olur. Yani ilacı 5 e sulandırmak yeterlidir. Acil serviste tedavisi düzenlenen çocuk hastaya 250 mg Sefazol uygulanmak istenmektedir. Elimizde 0,5 gr lık form bulunmaktadır. a)0,5 gr lık toz formdan çocuğa 250 mg uygulamak için nasıl sulandırma yapılmalıdır? 0,5 gr = 500 mg demektir. Burada 500 mg flakon 2 cc ile sulandırılırsa her cc 250 mg olacağından, 1 cc uygulamak yeterli olur. Dilüasyon yetersiz kalır ve ilacı daha fazla çözmek gerekirse 5 e sulandırma da yapılabilir. Eğer 5 e sulandırırsak 500 mg/5 ml (Kendisi zaten toz, tüm hacim çektiğimiz sıvıdır.) 500 mg/5 ml = 100 mg/ml Karışımdan 2,5 ml=(cc) uygulamak yeterlidir. 15

b)bu antibiyotik sulandırılıp 100 cc %5 dekstroz içine konursa, karışım cc de kaç mg Sefazol içermiş olur? 500 mg/100 ml = 5 mg/ml Sefazol olur. 2 mg Ultiva flakon, 50 cc sıvı ile sulandırılarak hazırlanıyor. 10 ml/h ten uygulanması durumunda, 1 saat sonunda kaç mcg Ultiva hastaya ulaşmış olur? 2 mg/50 ml 2/50 = 0,04 mg/ml Saatte 10 ml = 10x0,04 = 0,4 mg = 400 mcg Elimizde 1 gramlık toz flakonu bulunan Penthotal isimli ilaçtan, 25 mg/cc olacak şekilde hazırlamak istiyoruz. Nasıl bir işlem sırası izlemek gerekir? 1 gram = 1000 mg Normal şartlar altında, bu flakonu 40 a sulandırırsak cc de 25 mg ilaç elde ederiz. Ama bu oldukça zor ve geniş hacimli bir işlemdir. Şöyle bir yol izleyelim: İlacı öncelikle 10 cc ile sulandıralım 1000 mg/10 ml = 100 mg/ml olur. Bu karışımın yarısını alalım, 500 mg olur. Bu 500 mg lık 5 cc karışımın üstüne 15 cc SF çekersek; 25 mg/cc Penthotal olur. Bu ideal bir sulandırmadır. 16

Eğer elimizdeki flakon 0,5 gram olsaydı, direk 20 ye sulandırabilirdik ve 25 mg/cc olurdu. 60 kg olan bir hastaya 1.5 ml/dk Dopamin gidecektir. 250 cc SF içine 100 mg Dopamin katılıyor. Dakikada kg başına kaç mcg dopamin gitmiş olur? Katılan Dopamin için temel kalıbımızı yazmakla başlayalım: 100 mg/250 ml 0,4 mg/ml olur. Dakikada gitmesi istenen 1,5 ml olduğuna göre; 1 ml=0,4 mg 1,5 ml=0,6 mg 60 kg hastaya giden tüm doz 0,6 mg olduğuna göre, her kilo için gideni bulmak için; 0,6/60=0,01 mg=10 mcg olur. 17

SON SÖZ İlaç hesaplamalarında bir sağlık çalışanına gerekecek tüm temel bilgileri aktaran bu rehberle birlikte, ciddi bir kaynak açığını giderdiğime inanıyorum. İlaç hesaplamalarında temel nokta, konu anlatım kısmında da bahsettiğim gibi ilacın cc sinde ne kadar etken madde olduğunu bulmak noktasında geçmektedir. 1. İlacın cc sini bulun. 2. İlacı sulandırmanız gerekiyorsa tüm hacmi kaça bölerseniz, o rakama ulaşacağınızı düşünün. Eğer sulandırma yapmanız gereken rakam, enjektör hacmini aşıyorsa aşamalı sulandırmalar yaparak hedefe ulaşmaya çalışın. 3. Gr,mg,mcg ilişkisini aklınızdan çıkarmayın. 4. Pediatrik hastalarda insülin enjektörü ile düşük dozlara ulaşabileceğinizi unutmayın. Altından kalkamadığınız hesap sıkıntıları yaşarsanız her zaman ulaşabilirsiniz: ahmetemreazakli@gmail.com Yararlı olması dileklerimle. 18