Programın Adı Aile Eğitimi Programı Programı Hazırlayan Metin ÇİFTÇİ (Özel Eğitim Öğretmeni) Programın Uygulayıcısı Metin ÇİFTÇİ Programın Seviyesi Bu program 0-21 yaş arası zihin Engelli çocuklara ve ailelerine göre hazırlanmıştır. Programın Amaçları 1. Aileyi aktif olarak çocuğun bireysel eğitim programına katmak. 2. Bireye verilen eğitim ile aile eğitimini birleştirerek daha kalıcı eğitim sunmak. 3. Bireyi,bireyin yakın çevresinden başlayarak tam bağımsız yaşam becerilerini kazanmasını ve bu en yakın çevrede eğitim almasını sağlamak amacıyla aileyi öğretim sürecine sokmak. 4. Ailelerin, engelli bireylerin zihinsel, fiziksel, ve psikolojik yönden bilgilendirilmesini sağlamak. 5. Devletin ve yerel yönetimlerin engelli bireylere tanıdığı sosyal hizmetler ve hukuksal haklardan maksimum düzeyde yaralanmalarını sağlamak 6. Yönlendirici bir program ile aile üyelerinin yeterli derecede engelli çocuğu ile ilgilenmelerini sağlamak. 7. Engelli bireyin ailesinin ihtiyaç duyduğu anda, toplum kaynaklarını kullanma becerisini geliştirmek. 8. Özel eğitime muhtaç birey ve ailesine, bulundukları ortamda rehabilitasyon programı hizmetini sağlamak. 9. Engelli çocuk sahibi ailelerin sosyal yaşama uyumunu kolaylaştırmak. 10. Ailelere ihtiyaçları olan destek ve güvenin verilmesini sağlamak. Psiko-sosyal sorunlarının çözümünde aileye yardımcı olmak. 11. Engelli ve ailenin rehabilitasyon hizmeti sonucunda periyodik aralıklarla kontrol ederek eğitim hizmetlerinin başarı oranını saptamak. 12. Engelli birey ve ailesinin yaşadıkları problemler ve yardıma ihtiyaç duydukları zamanlarda sorun çözücü işlevlerini geliştirmek. 13. Engelli bireylerin beslenmelerinde ailenin bilgilendirilmesini sağlamak. 14. Grup eğitimlerinde aynı grup eğitimi alan bireylerin ailelerinin birbirleriyle çocuklarının eğitimleri konusunda fikir alış-verişi içinde bulunmalarını sağlamak ve ailelere gerekli grup terapi hizmetlerini sağlamak. Programın Aşamaları 1. Aile eğitim oturumlarına katılacak ailelerin belirlenmesi 2. Aile eğitim oturumlarının planlanması 3. Bireysel ve Danışmanlık hizmetleri 4. Davranış kontrolü ilkelerinin öğretilmesi 5. Evde yapılan öğretim Programın İzlenme, Geliştirme ve Değerlendirme Esasları Aile eğitimi programı uygulanırken yapılacak değerlendirme kriterleri her oturum sonunda uygulamacı tarafından yapılacaktır. Programın önemli olan değerlendirmesi engelli bireye verilen eğitim sonunda becerinin gerçekleştirilmesi esasına dayalıdır. Program uygulanırken program sonunda yer alan formlar örnek olarak aile ile doldurulacak ve yapılacak çalışmalar bu formların örneğinde yapılacaktır. Her ailenin çocuğuna öğreteceği beceri değişeceğinden ailenin kontrolü ile engelli çocuğun değerlendirilmesi yapılmış ve izlerliğinin yapılması sağlanacaktır.
Programın Uygulanmasında Kullanılacak Yöntem ve Teknikler Programın uygulanması ailelere düz anlatım ve engelli bireylere verilen eğitim öğretim uygulama yöntemleri olarak ailelere gösterilerek program uygulanır. - Sunu (ailelere sözel ileti ile bilgilerin aktarılması), - Bir hafta boyunca yapılacak çalışmaların anlatılması, - Aileye ev ödevlerinin verilmesi, - Ailenin çocuklarıyla yapacakları becerilerin aşamalandırılmasının anlatımı, - Bir önceki haftanın ödevinin tartışılması, - Ders anlatma demanstrasyon ya da tartışmayı içeren ön öğretme bölümü, - Uygulamalı etkinlikler, Programın Uygulanmasına Kullanılacak Araç- Gereç, Basılı veya Görsel-İşitsel Materyal Programın Kaynakçası - Bir sonraki haftanın ödevinin verilmesi. Küçük Adımlar erken eğitim programı, beceri analizleri, beceri analizleri kayıt formu, değerlendirme formları, kalem, öğretilecek beceri araçları. Akkök, F., Sucuoğlu, B., Anne-baba Rehberliği El Kitabı, Temel Beceri Kazandırma Yöntemleri, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara, 1989. Birkan, B., İftar, G.,Uysal, A., Zihin Özürlü Çocuklara Kavram Öğretimi, Zihinsel Yetersizlik Araştırma ve Kazanma Vakfı, Mesleki Eğitim Yayınları No:1, 1997. Cavkaytar, Atilla, Zihin Engellilere Özbakım ve Ev İçi Becerilerin Öğretiminde Bir Aile Programının Etkililiği, Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, Nisan-1998. Cavrakaytar, Atilla, Özbakım Ve Ev İçi Becerilerinin Öğretimi El Kitabı, Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eskişehir, 1998. Demir, Abdullah, Aile ve Çevre Eğitimi Ders Notları, Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, 1999-2000 Öğretim Yılı. Leatha mea, Bennet, Ferris, Henson, Editör, Ünlü,Sezen, Ailelerle Sağlıklı İletişim, Anadolu Üniversitesi, Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezi, Yayın No:2, Eskişehir, Şubat-1993. Davranış kontrolü ilkelerinin öğretilmesi(uygulamalı davranış analizi ilkeleri) 1. Oturum: aileler bir davranışı gözlenebilir, ölçülebilir
terimlerle tanımlamayı ve davranışı nasıl gözleyeceklerini öğrenirler. 2. Oturum: aileler olumlu davranışları artırmak için olumlu pekiştirmeleri belirlemeyi ve uygulamayı öğrenirler. Program 3. Oturum: aileler dönüştürülebilir sembol pekiştireçlerin ne olduğunu ve olumlu davranışları artırmak için nasıl kullanacaklarını öğrenirler. 4. Oturum: aileler arzu edilmeyen davranışları azaltmak için pekiştirecin geri çekilmesini (sönme) ve kullanılmasını öğrenirler. 5. Oturum: aileler zamana bağımlı davranışları belirlemeyi ve bu davranışları uygun şekilde kaydetmeyi öğrenirler. 6. Oturum: aileler pekiştireçleri ne zaman ve ne şekilde geri çekeceklerini öğrenirler. 7. Oturum: aileler arzu edilmeyen davranışları ortadan kaldırmak için nasıl ceza vermeleri gerektiğini öğrenirler. 8. Oturum: aileler arzu edilmeyen davranışların azaltılması için tüm pekiştireçlerin geri çekilmesi (mola) tekniğinin ne olduğunu öğrenirler. 9. Oturum: aileler davranış öncesi ve sonrası uyaran kontrolünü öğrenirler. 10. Oturum: aileler kendilerinde ve çocuklarındaki değişiklikleri değerlendirirler ve değerlendirmeyi öğrenirler. Evde yapılacak öğretim için ailelere; - Yetersizlikten etkilenmiş çocuğun iletişim, kişisel, ve toplumsal beceriler, alıcı dil ve ifade edici dil, sosyal becerilere ilişkin çocuğun performans düzeyi aile ile belirlenir. - Bir sonraki haftaya kadar yetersizlikten etkilenmiş bireye hangi becerilerin öğretilmesi gerektiğine karar verilir. - Terapist aileye saptanan becerileri çocuklarına nasıl öğreteceklerini örnek olarak gösterir. - Aile bir hafta süre ile bu becerileri evde çocuğuna öğretmeye çalışır. - Ailelerine terapist tarafından ailelerin bir hafta süre ile evde öğretecekleri becerilere ilişkin el kitapları verilir. - Terapist bir hafta sonunda belirlenen becerilerin öğrenci tarafından kazanılıp kazanılmadığı durumu saptanır ve bir sonraki hafta çalışmaları saptanır. Yardımlar Her yeni beceriyi öğretirken çocuğa ihtiyacı olduğu ölçüde yardım edelim: Çocuğunuza herhangi bir beceriyi yavaş yavaş basitten karmaşığa doğru öğretirken sık sık ona yardım etmek zorunda kalacaksınız. Burada sözünü ettiğimiz yardım; uyarıyla, soruyla birlikte verilen, çocuğunuzun
size I doğru cevap vermesini sağlayan yardımdır. Örneğin, çocuğunuza "vücut parçalarının tanıtılması" programını uygularken seçtiğiniz vücut parçası "burun",olsun. Çocuğunuza "burnuna dokun" dediniz, hiçbir tepki alamadınız. Hemen tekrar "burnuna dokun" diyerek elini tutup burnuna götürünüz. Böylece sizin "burnuna dokun" uyarınıza doğru cevabı vermesini ve ödül almasını sağlamış olacaksınız. Diğer bir örnek verelim: Çocuğunuzun sizden sonra "mmm" sesini taklit etmesini istiyorsunuz. Hiç ses çıkarmıyorsa, yapacağınız yardım; bir yan-dan "böyle yap... mmm" derken diğer yandan onun dudaklarını tutmak şeklinde olacaktır. Şimdi biraz daha farklı bir örnek üzerinde düşünelim: Çocuğunuzla "evet" sözcüğünü çalışıyorsunuz, Ona sorulan sorulara "evet" sözcüğü ile cevap vermesini istiyorsunuz. Sevdiği bir yiyeceği gösteriyorsunuz, "seker istiyor musun?" sorusunu soruyorsunuz. Çocuğunuz "evet" yerine soruyu tekrar ediyorsa, "evet" demesi için nasıl yardım edeceğimize bakalım: Sorunuzu sorun, soruyu tekrar etmesini önlemek için elinizle onun ağzını kapatın, 1 saniye bekleyin ve "evet" deyin; Böylece o sizi taklit ederek "evet" diyecek ve doğru cevabı vermiş? olacaktır. Çocuğunuzla çalışmalarınız sırasında yardım ederken dikkat etmeniz gereken iki önemli nokta vardır: 1. Yapacağınız yardımla çocuğunuz mutlaka doğru cevabı vermiş? olmalıdır. "Evet" çalışırken, soruyu tekrar etmemesi için ağzını elinizle kapattığınızda, çocuğunuz elinizi hızla itip soruyu tekrar ediyorsa, yapılan yardım o beceri için uygun olmamış demektir, Sıklıkla yapılan bir hata, uygun olmayan ve sonucunda doğru cevabı getirmeyen yardımın ısrarla yinelenmesidir. Oysa, her bir beceri ve her çocuk için yapılacak yardımlar ayrı ayrı planlanmalı, uygulamaya konulmalı, çocuk için uygun değilse değiştirilmelidir. 2. Hatırlanması gereken ikinci nokta ise, çocuk beceriyi kazandıkça yardımın yavaş yavaş azaltılmasıdır. Önce çocuğunuzun doğru cevabı yardımla vermesini sağlayınız. Daha sonra yavaş yavaş onun yardıma bağımlılığını azaltmaya çalışınız. Tekrar "burnuna dokun" çalışmasına dönelim, Başlangıçta yardımınız, önce çocuğunuzun elini tutup burnuna götürerek "burnuna dokun" demeniz şeklindedir. Daha sonra, çocuğunuzun elini yan yola kadar kaldırarak, hareketi bitirmesini sağlayınız. Böylece yardımı azaltmış olacaksınız. Bundan sonraki aşamada, çocuğunuzun sadece koluna veya eline dokunmanız yetecektir. Tüm çalışmalarınızda, yardımı çocuğunuz beceriyi kazandıkça yavaş yavaş azaltınız. En son aşamada, yardımı tamamen azaltarak, çocuğunuza "burnuna dokun" dediğinizde hareketi tamamen kendisinin yapmasını sağlayınız. Yardımı farklı şekillerde yapabilirsiniz: 1. Fiziksel yardım: Daha önce örneklerde açıkladığımız yardım fiziksel yardımdır. Çocuğunuza davranış yapması için doğrudan elinizle yardım edip, ödül almasını sağlayabilirsiniz. Göz göze gelmeye çalışırken "bana bak" dediğinizde, çocuğunuz size bakmıyorsa, elinizle çocuğunuzun çenesinden tutarak yüzünü size çevirip, sizinle göz göze gelmesini sağlayabilirsiniz. 2. İşaret yardımı ; Çocuğunuza "Buraya gel" derken aynı zamanda elinizle gel işareti yaparak söylediğinizi daha kolay anlamasını sağlayabilirsiniz. 3. Sözel yardım: En ileri düzeydeki yardımdır. Çocuğunuzun alıcı
dil becerisi iyi gelişmişse, bu yardımı rahatlıkla kullanabilirsiniz. Çocuğunuza "Bebeği evin içine koy" diyerek sözel yardim yapabilirsiniz. Burada "içine" kelimesini iyice vurgulamalısınız. 4. Görmesini kolaylaştırma yardımı: Çocuğunuzun önüne "top ve ev" resimlerini koyunuz. çocuğa "bana topu göster" veya "hangisi top?" soru-sunu sorunuz. Çocuğun yanlış cevap vermesini önlemek için top resmini onun tam önüne koyarak yardım edip, doğru resmi size vermesini sağlayabilirsiniz. Bu açıkladığımız 4 yardim şeklini ayrı ayrı kullanacağınız gibi bazen ikisini birlikte, bazen sözel-işaret, bazen de fiziksel-sözel yardımlar olarak bir arada kullanabilirsiniz. Hangi yardımı kullanırsanız kullanın, her zaman başlangıçtaki iki kuralımızı hatırlamaya çalışınız. Ödüller Ödül, çocuğa bir davranışın hemen arkasından verilen, onun çok hoşuna giden herhangi bir şey olabilir. Sonucunda bir ödül verilen davranışlar, genellikle çocuk tarafından tekrar edilir. Başka bir deyişle ödül, çocuğun istendik, olumlu davranışını arttırıcı bir rol oynar. Çocuğunuza temel becerileri öğretirken kullanabileceğiniz ödülleri 3 grupta toplayabiliriz: 1. Sizin dikkatiniz, onun olumlu davranışlarını fark etmeniz, çocuğunuz için çok önemli bir ödüldür. Bu ödüle sosyal ödül de diyebiliriz. Çocuğunuzu iyi bir davranışı arkasından kucaklamanız, gülümsemeniz, onu gıdıklamanız, kucağınıza almanız ve bunlara benzer ödüller,sosyal ödüllerdir. 2. Çocuğunuzun sevdiği yiyecekler, yeni bir beceriyi öğretmede kullanabileceğiniz en etkili ödüller olacaktır. Bir parça seker, bisküvi, meyve suyu, cips vb... gibi yiyecekleri bu grupta kullanabilirsiniz. 3. Çocuğunuzun hoşlandığı oyuncaklar veya oyunları, zaman zaman ödül olarak kullanabilirsiniz. Teyp dinlemek, boya yapmak, birlikte kitap okumak gibi etkinlikler arasından seçtiğiniz bir etkinlik sizin yeni bir beceri öğretmede ödülünüz olabilir. Çocuğunuzla çalışmaya başlamadan önce onun için ödül olabilecek yiyecek, oyun, oyuncak veya sosyal ödülleri iyi seçiniz. Ödül seçiminde en başarılı olabilecek kişi sizler, anne-babalarsınız. Ödül kullanırken hatırlamanız gereken noktalar şunlardır: 1. Yeni bir beceriyi öğretmede başarılı olabilmeniz için, en etkili ödülü seçiniz. Çocuk için çok yeni ve zor bir beceri seçtiyseniz, ödülünüz başlangıçta yiyecek olabilir. 2. Çocuğunuza ödülü sadece istediğiniz davranışı yaptığı, sizinle işbirliğine girdiği zaman alabileceğini öğretiniz. Ödül olarak.seçtiğiniz yiyeceği, oyuncağı ona herhangi bir zamanda vermeyiniz. 3. Ödülü başlangıçta, her bir deneme sonrasında veriniz. Çocuğunuza "bana bak" dediğiniz zaman sizinle göz göze geliyorsa, her göz göze geldiğinde bir parça yiyecek vermek, başlamak için en iyi yoldur. Daha sonraları, çocuğunuz beceriyi kazandıkça ödülü azaltınız. Azaltmayı her 2 defa göz göze gelme sonrasında, her 3, 4, 5, defa göz göze gelme sonrasında ödül verme seklinde yapabilirsiniz. 4. Ödül kullanmada, göz önünde tutulması gereken en önemli kurallardan birisi, ödülü istediğiniz davranışın hemen arkasından verip geciktirmemektir. Çocuğunuz "bana bak" uyarısıyla sizinle hemen göz göze geliyorsa ödülü hemen veriniz. 1-2 dakika sonra verdiğiniz ödül,
çocuğunuz için anlamlı olmayacaktır. 5. Çocuğunuz için sizin dikkatinizin bir ödül olduğunu unutmayınız. Hoşlanmadığınız bir davranış karşısında bağırmanız, kızmanız, hatta vurmanız bile ona dikkatinizi vermeniz demektir. Bu yüzden istemediğiniz davranışlarını görmezlikten gelmeye çalışınız. Çünkü görmezlikten geldiğiniz zaman, o davranışı ödüllendirmemiş olacaksınız. Böylece Çocuğunuz etrafınızda koşarak, zıplayarak, bazı eşyalara zarar vererek dikkatinizi çekemeyeceğini öğrenecektir. 6. Çocuğunuza sürekli aynı ödülü çok miktarda vererek onu bıktırmayınız. Mümkün olduğunca değişik ödüller kullanarak, ödülün onun için her zaman önemli olmasını sağlayınız. Öğrenmeye Hazırlık Becerileri Çocuklarınıza belli becerileri öğretmeye geçmeden önce öncelikle öğretmeniz gereken bazı beceriler vardır. Bunları böyle sıralayabiliriz: 1. Göz göze gelme: Bu beceri, çocuğunuzun eğitiminde kazanması gereken temel beceridir. Çocuğa "bana bak" uyarısını verdiğiniz zaman çocuğun gözlerinize bakması, bu beceri için beklentimizdir. Çocuk yetişkine veya anneye baktığı zaman, ilişki kurmak, öğrenmek için ilk adımı atmış olacaktır. 2. ikinci hazırlık becerisi, bir sandalyede bir süre oturmasıdır. Çocuk bu beceriyi öğrendiği zaman, lego gibi takmalı-çıkarmalı oyuncaklarla oynaması, aileyle birlikte yemek yemesi ve yeni bir beceri öğrenmesi çok daha kolay olacaktır. 3. Çocuğunuza kazandırmanız gereken üçüncü öğrenmeye hazırlık becerisi, onun "gel, al, ver" gibi basit komutlara uymasıdır. Bu tür komutlara uyduğu zaman sizinle işbirliği yapması kolaylaşacaktır. Öğrenmeye hazırlık becerilerini öğretmek için programlara başlarken, her zaman aşağıdaki noktaları göz önünde tutalım: 1. Çocuğunuzla her zaman karşı karşıya oturunuz. 2. Ödülünüzü hazırlayınız. Bu ödülünüz başlangıçta, çocuğunuzun sevdiği bir yiyecek, daha sonra ise bir oyuncak olabilir. Daha sonraki aşamalarda sevdiği bir etkinliği (şarkı söylemek, gıdıklamak, vb.) ödül olarak kullanabilirsiniz. 3. Çocuğunuzun, her beceriyi ne kadar öğrendiğini izleyebilmek için yanınızda kalem kağıt bulundurun. Uyarınıza verdiği her doğru tepki için + işareti yapın. Sonuçta + işaretlerini sayın. Her on denemeden dokuzunda doğru tepki verdiği zaman bir sonraki aşamaya geçin. Aslında, birçok çocuk bu becerileri belli oranlarda kazanmıştır. Ancak yine de çalışmaya başlarken, bunun üzerinden bir kez daha geçip bu becerilerin iyice yerleşmesini sağlamalısınız. Metin ÇİFTÇİ Özel Eğitim öğretmeni