LABORATUVAR TESTLERİNİN AKILCI KULLANIMI Dr. Serkan Dursun Danışman Öğretim Görevlisi:Yrd.Doç.Dr. A.Gülsen Ceyhun Peker 1
Tüm dünyada hasta sayısı %2 Test sayısı %10 Laboratuvar testlerinin mali yükü %4-11 National Health Expenditure Projections 2011 2021. Centers for Medicare & Medicaid Services, 2011. http://www.cms.gov/research-statistics-data-and-systems/statistics-trends-and- Reports/NationalHealthExpendData/Downloads/Proj2011PDF.pdf (accessed 1 Apr 2013) 2
Gereksiz test istemi ortalama %25-40 Bunlarında %45,5-71 kadarı pretest dönemi hataları Casalino LP, Dunham D, Chin MH, et al. Frequency of failure to inform patients of clinically significant outpatient test results. Arch Intern Med 2009;169:1123 9. 3
4
DOĞRU KLİNİK SORU EN UYGUN LABORATUVAR TESTİ EN DOĞRU YANIT 5
Pretest olasılık Posttest olasılık www.hutchon.net/diagnostic-test.htm 6
Wians FH; Clinical Laboratory Tests: Which, Why, and What Do The Results Mean? Labmedicine Volume 40 Number 2 February 2009 105 113 7
Test sayısı ile sağlıklı bir kişide anormal test sonucu bulunması arasındaki ilişki n % 2.5 % 97.5 2 SD TEST SONUCU Test sayısı Bir veya daha çok testin anormal olma olasılığı 1 %5 6 %26 12 %46 20 %64 8
Referans Aralık İçindekiler Normal Referans Aralık Dışındakiler Patolojik Wians FH:Clinical Laboratory Tests:Which,Why,And What Do The Result Mean?Labmedicine Volume 40 number 2 February 2009 105-113 9
Laboratuvar Testlerinin Temel Yararları 1-Tanı 2-Tarama 3-Hastalık izlenmesi 4-Tedavi seçimi 5-Hastanın tedavi durumunun değerlendirilmesi 10
Tanı testlerine bağlı harcamalar giderek artıyor Sağlık durumunda aynı oranda yükselme izlenemiyor SONUÇ 1 Tanı testleri gereksiz kullanımı SONUÇ 2 İnvaziv tetkiklerde artış Tanı testlerinin gereksiz kullanımında artış Gereksiz ilaç tüketimi Tanı tetkiklerine ve ilaçlara bağlı YE artış Sağlık harcamalarında daha da artış Hekimlerde yetersizlik duygusu 11
Ne zaman tanı testi kullanalım? TEST TEDAVİ EŞİĞİ Test yapma Test yapma Test yap ve tedaviyi test sonuçlarına göre uygula Tedavi yapma Tedavi ile devam et 0. 10.20.30.40.50.60.70.80.90 A B
BB da YAPABİLECEĞİMİZ TESTLER Tam kan sayımı Sedimentasyon Kan grubu Tam idrar tahlili Kan şekeri Gaita Vajinal akıntı Deri testleri Boğaz testleri Periferik yayma Kanama ve pıhtılaşma zamanı SIKLIKLA DAHA AZ 13
BB da İSTEYEBİLECEĞİMİZ TESTLER 17-hidroksiprogesteron Alanin aminotransferaz (SGPT) Albümin Alkalen fosfataz Amilaz ASO(lateks aglütinasyon) Aspartat transaminaz (SGOT) Beta-hCG Bilirubin(total-direkt) CRP(lateks) CRP(türbidimetrik) Demir Demir bağlama kapasitesi Ferritin Fosfor Gamma glutamil transferaz (GGT) Gebelik testi(idrarda) Glikozile hemoglobin (HbA1C) Glukoz(AKŞ) Glukoz tolerans testi HDL Hematokrit(manüel) Tam kan(hemogram) B-vitamin düzeyi Brucella tüp aglütinasyon HBsAg Anti HBs Salmonella tüp aglütinasyon(grubel widal testi) 14
BB da İSTEYEBİLECEĞİMİZ TESTLER Trigliserid Ürik asit aptt Hb elektroforezi Pıhtılaşma zamanı Boğaz kültürü İdrar kültürü Balgam kültürü Direkt parazit incelemesi Gaita da amip,giardia GGK VDRL Anti HAV ıgg Anti HCV TİT Kalsiyum BUN Klor Na LDL Kreatin kinaz Kreatinin LDH Mg Periferik yayma Potasyum RF Sedimentasyon st3 st4 TSH
BİRİNCİ BASAMAKTA RADYOLOJİK TETKİKLER El bilek grafisi Sinüs grafisi Uzun kemikler grafisi Akciğer grafisi Bacak uzunluk grafisi Direkt batın grafisi Eklem grafisi Kafa grafisi Pelvis grafisi Vertebra grafisi Birinci Basamak Sağlık Kuruluşlarında Yapılabilecek Laboratuvar Ve Radyolojik Görüntüleme İşlemleri.2007 yılı Tedavi yardımına ilişkin uygulama Tebliği- 25.05.2007 tarihli mükerrer Resmi gazete. EK 8/A
BİRİNCİ BASAMAKTA KULLANILAN TARAMA TESTLERİ 17
Tarama Kriterleri Taraması yapılacak hastalık öncelikle toplum için önemli bir sağlık sorunu olmalıdır. Bir toplumda en sık görülen, en çok ölüme yol açan, sakat bırakan ve iş gücü kaybına yol açan hastalıklar önemli halk sağlığı sorunu olarak kabul edilir. Taramada kullanılacak tanı yöntemlerinin validitesi (geçerliliği) ve sensitivitesi (hassasiyeti) mümkün olduğunca yüksek olmalıdır. 18
Hastalık tedavi edilmezse ağır hasar oluşturmalıdır. Taranacak hastalığın doğal seyri iyice bilinmelidir. Taraması yapılacak hastalık için, etik, güvenli, uygun ve pratik test ve muayene yöntemleri olmalı ve bunlar toplum tarafından kabul edilmelidir. 19
Taraması yapılacak hastalığın tanısı için latent veya erken semptomatik bir dönemi olmalıdır. Semptomlar gelişmeden önce verilen tedavi, geliştikten sonra verilen tedaviden daha yararlı sonuçlar sağlayabilmelidir. Taraması yapılacak hastalığın uygun ve etkili bir tedavi yöntemi olmalıdır Taramanın maliyeti düşük, yararı yüksek olmalıdır. Toplumda yeni vaka bulma işi sürekli olmalıdır. 20
TARAMA KARARI Taranacak hastalığın Mortalite ve morbiditesi yüksek Prevalansı yüksek Erken tanısı mümkün Etkin tedavisi olmalı Tarama testinin Sensitivitesi ve spesifitesi yüksek Düşük riskli ve kabul edilebilir Maliyet etkin olmalı 21
TARAMA TESTİ UYGULAMA ZAMANI Biyolojik başlangıç noktası Erken tanının mümkün olduğu nokta Klinik belirtilerin çıktığı nokta SONUÇ iyileşme ya da ölüm 22
Agresif bir kanser türü 6 ay 1 yıl Başlangıç Belirtiler ÖLÜM Yılda bir yapılan tarama testi 2 yıl 4 yıl Başlangıç Belirtiler ÖLÜM Aynı kanserin daha az agresif bir türü 23
İdeal tarama programının özellikleri 1- Hastalığın özelliği Toplum sağlığına önemli bir etkisi olmalı Asemptomatik dönemde saptanması mümkün olmalı Asemptomatik dönemde tedaviyle iyileşebilmeli 2- Testin özelliği Asemptomatik dönemde hastalığın saptanmasında yeterli duyarlılığı olmalı Yalancı pozitif sonuçları en aza indirecek özgüllüğü olmalı 3- Taranan popülasyonun özelliği Hastalığın sıklığı, taramayı haklı çıkaracak kadar yüksek düzeyde olmalı Yeterli tıbbi bakıma ulaşılabilir olmalı Hastalar önerilecek ileri tetkik ve tedaviye razı olabilmeli 24
Evreleme Biyokimyasal analizlerde üç evre: Preanalitik Analitik Postanalitik 25
26
Tarama Testlerinde Tekrar Normal popülasyonda Glukoz: >45 yaş ile başlayarak her 5 yılda bir Kolesterol: 20-25 yaş arasında 1 kez ölçmek. Daha sonra, erkeklerde 35 yaş, kadınlarda 45 yaştan itibaren her 5 yılda bir ölçüm. Gizli kan: 50 yaşından itibaren her yıl 27
Tiroid Fonksiyon Testleri İlk basamakta TSH ve st4. Eğer bu ikisi arasında uyumsuzluk varsa veya iyot eksikliği görülen bölge ise st3. Tiroksin veya antitiroid ilaç kullanımında: TSH, st4, st3 Otoimmünite: İlk basamakta TPOAb, sonra TgAb. Nodül veya kanserin takibinde: TSH ve TPOAb. İkinci basamakta st4, st3, TgAb ve Tg. 28
Panellerden Kaçınmak Aşırı test isteminin başlıca nedenlerindendir Ancak yararları da olabilir Hasta artışına cevap verebilmek Hasta sirkülasyonunu artırmak Yanlış test istemlerini azaltabilir (Örnek: Tg) Taramada başarı: Örnek Ca un panellerde yer alması hiperparatiroidi komplikasyonlarını azaltmıştır 29
İZLEM 30
Tedaviye bağlı Retikülositoz DEA de 5-10 gün, MBA de 2-3. günlerde olur, 5-8. günlerde maksimum düzey (3-5. günlerde olur ve 4-10. günlerde pik yapar.) Hb düzeyi 1-2 ayda normale döner Demir depoları 6-9 ayda dolar 31
CRP erken yükselip erken düşer (gün/saat), Sedimantasyon daha geç yükselir ve düşer (haftalar) HbA1c : 3 ay aralarla takip GGK yılda bir Lipid profilinin 2 aydan erken yapılması uygun değil (tedavi takibinde). 32
Test İstem İntervali TEST Üre, Kreatinin Karaciğer Fonksiyon testleri Çinko, Bakır Lipid Profili FSH, LH, PRL, Testesteron, E2, SHBG TFT Demir, Ferritin Protein EF, Ig, IgE, Kriyoglobulin AFP, Tümör Markırları, PSA Progesteron, Renin, Aldosteron, PTH, IGF-1, GH Vitamin B12-Folat HbA1c Vit D, E, A İSTEM İNTERVALİ 1 gün 3 gün 7 gün 13 gün 13 gün 13 gün 14 gün 28 gün 28 gün 28 gün 60 gün 60 gün 90 gün Labaratuvar testleri ve Klinik Kullanımı,Prof.Dr.M.Kemal Erbil,2007-1033
TEŞEKKÜRLER 34