Article 23 in LCPJ Türk Romanın Başlangıcında Fransız Edebiyatı ile Türk Hikayeciliğin Arasında bir Ikileme = Dualism between the French Novel and the Turkish Narrative at the Start of the Turkish Novel Abstract İn the late XIX century in the Turkish literature enters a new genre. Novel enters in the life of the turkish readers as something between french novel and turkish narrative. Two of the first novelist Şemsettin Sami (Sami Frashëri) and Namık Kemal tried to bring a new inspiration. But they had a dualism between french style and traditional turkish narrative. From french novel they take the style, characters development and enlightenment idea. From the old turkish narrative they take the themes, traditional characters and the place where the events happen. Giriş XIX. yüzyıl, Osmanlı Devleti için çok hareketli ve devletin çöküşüne doğru hızlı adımlarla yürümeye başladığı yüzyıldır. Mısır, Tunus, Cezayir, Romanya, Yunanistan ve Balkanlardaki toprakların bir bölümün kaybı, iç isyanlar ve ekonomik çöküş bu yüzyılda Osmanlı devletin küçülmesi ve zayıflamasına neden olmuştur. Bu gerilemeyi durdurabilmek ve devleti eski şanlı dönemlerine döndürebilmek için Osmanlı padişahlarını reform yapma mecburiyetinde bırakmıştı. En önemli reformlar 1839 yılında çıkan Tanzimat Fermanı ve 1856 da çıkan Islahat Fermanıdır. Bu reformlar sosyal hayatı, adaleti, orduyu, ekonomiyi, sanayi ve ticareti modernleştirmek ve gelişmiş batı devletlerin seviyesine getirebilmek amacıyla yapılmışlar. 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı ile köklü bir şekilde başlayan yenilikçi hareketi kendisini edebiyatta da gösterdi. Bir edebiyat dönemine de ismini veren bu fermanın ilanından sonra türk edebiyatı yeni bir döneme giriyor. Roman, hikaye ve şiirlerin tercümesiyle başlayan batı edebiyatın tanınması kısa zamanda yerli edebiyatçıların eserleriyle takip edildi. Şinasi ve Namık Kemal gibi hem edebiyatçı hem de siyasetçi olan şahıslar tarafından yazılan bu ilk eserler, başlangıçta şiir ve makale türlerinde görüldü. Zamanla roman, tiyatro ve hikaye de yazmaya başlayan türk edebiyatçıları fransız edebiyatından ve romanından çok etkilendiler. Fakat türk hikayeciliğinden de belli konullarda etkilendiler. İlk türk romanı sayılan Taaşşuk-i Talat ve Fitnat ve onu takip eden İntibah ta bu hususlar kendilerini gösteriyorlar. LCPJ Publishing 26
Fransız romanından etkilenen hususlar İlk olarak türk okuyucusu, roman türün eserlerini fransız edebiyatından okudu. Bu tanışma iki yoldan oldu. Birincisi, kaynaktan okuyan, fransızca bilen okur kitlesi tarafında tanışma. Sayı olarak o dönemde çok azdı, ikincisi ise fransızcadan tercüme edilen romanları okuyan kitle. İlk çevirilen Fransız yazarlar bunlardır : Fenelon, Victor Hugo, Voltaire, Alexandre Dumas, Chateaubriand, Longus, Daniel Defoue, Lassage, Bernardin de Saint-Pierre, Paul de Kock, Xavier de Montepin, Edmond Tarbe, Ponson de Terrail, Eugen Sue, Frederic Soulie, Pierre Zaccone, Emile Richebourg, Lapointe, Emile Gaboriau, Fortune du Boisgobey, Jules Verne, Alphonse de Lamartine, vs. (Kolcu, 2005 : 82-90) Görüldüğü gibi hemen hemen en önemli Fransız romancılar 40 yıllık bir zaman biriminde çevirilmişlerdir (1862-1901). Bu romancıların eserleri yine türk edebiyatında eser vermiş dönemin en önemli yazarlar tarafından çevirilmişler. İçlerinde türk romanın kurucuları sayılabilecek Şemsettin Sami, Ahmet Midhat Efendi ve Namık Kemal da var. İlk türk romanları Şemsettin Sami tarafından yazılan Taaşşuk-i Talat ve Fitnat ve onu takip eden Namık Kemal in yazdığı İntibah kabul edilir. Bu ilk iki romanda Fransız romanın etkisini görmek mümkündür. 1. İntibah romanında Osmanlı edebiyatında görülmemiş bir yenilik görüyoruz. Güzin Dino nun dediği gibi romanın üçte ikisi bir psikolojik romanın anlayışıyla işleniyor. Olaylar hemen hemen deliksiz bir mantıkla birbirini izler ve anlatım psikoloji incelemelerin, betimlemelerin ağır temposunda yürür. (Dino, 2008 : 28) Ahmet Hamdi Tanpınar ise yine psikolojinin, romanın başlangıcında yeni bir katkı sağladığını ve romancıların temalar arayışında yeni ufuklar açtığını gösteriyor. ( Tanpınar, 1997 : 288) Namık Kemal, Tanzimat dönemi yazarları arasında psikolojik tahlil e önem veren ilk yazardır. Bunu İntibah romanında şahısları gösterirken yüksek bir ustalıkla yapmamasına rağmen yinede dönemin edebiyat kurallarına göre farklı yapar. O zamana kadar şahıslar olayların gelişmesine bakmasızın karakterlerinden değişmezlerdi. Oysa romanın başkahramanı, Ali Bey, romanın başında temiz, saf, namuslu ve titiz bir adam olarak gösterilirken romanın sonunda çılgın, ahlaksız, sapık, ve sert bir adam olarak önümüze çıkar. Bu özellik önceki türk hikayelerinde görülmesine rağmen bu romanda daha canlı, içerikli ve bilinçli oluyor. 2. Fransız romanından etkilenen başka bir husus ise, romanda aydınlatıcı düşüncenin belirlenmesi. Hem Şemsettin Sami, hem Namık Kemal aslında romanı 27 LCPJ Publishing
aydınlatıcı ilkelerin doğrultusunda kullanmaya çalışmışlar. İkisi de Volterin, Jean Jacques Rousseau ve Montesquieu nun eserlerini okumuş, ve onlardan esinlenerek Osmanlı devletinde yeniliklerin gerekli olduğunu düşünüyorlardı. Bu yeniliklerin kabul edilmesi için de halkın bilinçlenmesi ve eğitilmesi gerektiğini inanıyorlardı. Halkın bilinçlenmesi için en kolay yolun da okumaktan geçtiğini inanıyorlardı. Bundan dolayı ikisi de yalnız romanda değil, diğer makalelerinde de halkın eğitilmesi ve bilinçlenmesi gerektiğini yazdılar. İlk romanlarına gelince, Taaşşuk-u Talat ve Fitnat ta görücü evliliği ile kızların hayatını yıkan sistem eleştirilir. Aynı zamanda toplumdaki kadınların yeri ve onlara yapılan hakaretleri eleştirir. Bunu Talatın annesinin konuşmalarında görüyoruz : Ah biçare biz karılar... bizi hiç insan sırasına koymazlar. Babalarımız, istedikleri adamlara bizi hediye verircesine verirler; o adamların tabiatına sormazlar; biz o adamlarla geçinecek miyiz, orasını hiç düşünmezler. Bize bir defa Filan adamı koca ister misin? yahut Kimi koca istersin? diye bir sormak yok. Bize derler: İşte, seni filan adama vereceğiz. Biz sükut ederiz ama gönlümüz ne der: Yarabbi, babamın bu söylediği efendi genç olsun, iyi itibatlı olsun. Filvaki, bazı defa öyle çıkar; lakin bazı kere de bütün bütün zıddına... Gider bakarız ki, bize koca olacak adam altmış yaşında, yahut bir gözden kör, yahut burunsuz, yahut sarhoş, yahut ahmak... Ah siz erkekler ne zalimsiniz. Bir kızcağızın biraz şaşı olsa yahut ayağı cüz i topal olsa, biçare evlenmeksizin ihtiyar gider; kimse almağa tenezzül etmez. Amma sizin en fenası, en uğursuzu, en sakatı, bakarsın ki kızların en güzelini, uslusunu alır da biçare esir eder. (Sami, 1964 : 10) İntibah ta ise Namık Kemal örf ve adetlerin bozulması ve rezalete meydan veren kadınları suçluyor. Aynı zamanda yazar bütün bir ailenin yok olmasına sebep olan bu macerayı anlatırken biraz da toplum hayatındaki çocuk terbiyesinin yanlışlığına dikkat çekmeye çalışıyor.(parlatır, 2006 : 256) Zaten onun bütün eserlerinde görülen sosyal fayda anlayışı romanlarında da görülür. İlk olarak Son pişmanlık adıyla çıkarmaya düşündüğü İntibah romanın ilk önsözünde de hikayelerin ahlaka hizmet etmesi gerektiğini ve okuyucunun kuru kuru hikayeyi okumaması ve ondan ders alması gerektiği görüşünü savunmuştur.(parlatır, 2006 : 253) 3. İlk romanılarında görülen bir başka Fransız etkisi ise yine aydınlatma hareketinden kaynaklanan dili sadeleşme ve halkın kolay anlayabilecek bir tarzda yazma isteği. LCPJ Publishing 28
Hem Şemsettin Sami, hem Namık Kemal edebiyat dilin sadeleşmesine ve halkın anlayabilecek seviyeye indirilmesi gerektiğini destekliyorlardı. Şemsettin Sami bunu sonradan yazdığı Lügat-it Türk sözlüğünde ve Yeni Lisan makalesinde belirtiyor. Namık Kemal ise Edebiyatsız millet, dilsiz insan kabilesindendir. Bunun için edebiyat doğrudan doğruya bir milletin dili olmalıdır diyor. (Parlatır, 2006 : 223) 4. Şahısların karakter derinliğine inilmesi, onların psikolojik sorunları değerlendirilmesi ve bu şahısların ağızından dönemin toplum sorunlarını ele almak da fransız romanından giren bir yeniliktir. Taaşşu-i Talat ve Fitnat ta Talatın annesi ve kölesi büyük bir canlılık ile gösterilir. Fakat bunu bütün şahıslarda göremeyiz. Aynı kitapta Finat ın karakteri ise türk hikayeciliğinde devam eden geleneğini korur. Türk hikayeciliğinden etkilendiği hususlar Roman, türk edebiyatında yeni bir tür olmasına rağmen eski türk hikayesinden de etkilenmiştir. Namık Kemal, başlangıcında bir divan edebiyatı şairi olarak yetişir ve sonra yenilikçi olmasına rağmen yine eski türden eserler yazar. Şemsettin Sami ise eski türk edebiyatını öğretmenlerinde Mahmud Efendi ve Yanya ya okumaya gittiği zaman Yakup Efendiden öğrendi. Kendisi daha sonra dil ve eğitim ağırlıklı temalar üzerine yoğunlaşmasına rağmen yinede edebiyatı uzaktan takip etti. Bunun için ikisi de eski edebiyatını tanıyorlardı. İsteyerek yada istemeyerek onlar bu etkilemeden kurtulamamışlar ve kendi eserlerinde yer vermişler. 1. Türk hikayeciliğinden alınan ilk husus romanın temasıdır. Temiz bir aşk üzerine kurulan Taaşşuk-i Talat ve Fıtnat romanı eski hikayelerde ele alınan en önemli konudur. Leyla ile Mecnun yada Kerem ile Aslı gibi klasikleşmiş hikayelerindeki gibi aşıkların birbiriyle olabilmeleri için karşılarında değişik zorluklar çıkar. Bu zorlukları aşmak ve birbirlerine kavuşmak için her şeyi deniyorlar. Talat kız kılığına bile girer. Fakat sonu yine türk hikayelerinde olduğu gibi üzüntülüdür ve ölümle sonuçlanır. Bu romanda Fıtnat başka bir adamın eşi olmamak için intihar eder. Talat, Fitnatı ölmek üzere olduğunu görünce kendisi de intihar eder. Eşi olacak adam, Ali bey, ise Fıtnatın boynundan düşen muskayı okuyunca Fıtnatın kendi öz kızı olduğunu öğrenir ve çılgına döner. Altı ay sonra kapatıldığı hastanede o da ölür. İntibah ise Hançerli Hanım hikayesi ile konu bakımından çok benziyor. Hançerli Hanım hikayesi 1852 de yayınlanır. Yani romanın çıkışından yaklaşık 20 yıl önce. İkisinde de saf ve zengin bir delikanlı, kötü yola düşmüş bir kadın tarafından kandırılır. İkiside hem Ali bey (İntibah) hem 29 LCPJ Publishing
Süleyman (Hançerli kadın) bütün zenginliklerini kaybederler. İkiside köleye aşık olurlar fakat kötü kadınlar tarafından bu aşk kabul edilemez ve onları öldürmek için uğraşırlar. Fakat onlar yerine kölelerini öldürüyorlar. 2. Türk hikayeciliğinden alınan başka bir husus da şahıslardır. Fransız romanından alınan yeniliklere rağmen ikinci derece şahıslar ve asıl şahısların bir bölümü eski tarzın etkisindedirler. Fazla derinliğe inmeden, yalnız dış görünüşü ve genel bir kaç karakter özellikler hariç başka bir şey verilmez. Bu şahıslar roman boyunca değişmezler. Yani başta kötü olan bir şahıs sonuna kadar kötüdür. İyi şahıs ise de sonuna kadar iyidir. Ali beyin annesi, Dilaşup yada Talatın annesi gibi şahıslar hep iyidirler. Mehpeyker, Melez Abdullah ise hep kötüdürler. 3. Türk hikayeciliğin başka bir özelliği olayların geçtiği mekandır. Hikayelerin çoğunda olaylar İstanbul da geçiyor. Bu özellik ilk romanlarda da görülüyor. Aslında Milli Edebiyat dönemine kadar (1912-1923) romanlardaki bütün olaylar İstanbul un semtlerinde geçiyor. Sonuç Türk romanı yeni bir tür olarak 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmıştır. Fransız edebiyatından etkilenmesine rağmen, bu yeni tür batı edebiyatı ile eski türk hikayeciliğin bir karışımı olarak ortaya çıkar. İki tarafının alıntılarıyla oluşan roman zamanla kendine özgü bir şekil alacak fakat ilk dönemlerinde bu karışımdan kurtulamamıştır. Bir tarafından Fransız edebiyatından romanın oluşumunu, aydınlatıcı düşüncesini ve şahısların kurulmasını alıyor. Diğer tarafından türk hikayeciliğinden temayı, mekanı ve şahısların kurulmasındaki birkaç unsurlarını alıyor. Bunun nedeni ise bu romanları yazan yazarların aldıkları karışık eğitim (yani hem batılı hem doğulu bir eğitim alıyorlar) ile onların batı edebiyatı ve iluminist fikirlerini türk okuyucusuna tanıtmaktan geliyor. Bu karışım yada ikileme türk edebiyatını yalnız romanında kendisini göstermeyecek. Tiyatro, şiir ve makalede de görülecek. Fakat romanda daha belirgin bir şekilde görülmesi türk edebiyatında yeni bir tarz olarak girmesinden kaynaklanıyor. Son notlar: 1. Şemsettin Sami yalnız bir roman yazmasına rağmen ilk romancı sayılır. Ahmet Midhat Efendi ise yazdı 30 dan fazla romanı ile bu türün türk edebiyatında gelişmesine yardımcı olup gelecek kuşakların öncüsü oldu. LCPJ Publishing 30
Kaynakça Dino, Güzin, Türk Romanın Doğuşu, agorakitaplığı, 2 Basım, İstanbul, 2008 Finn, Robert P, Türk romanı, agorakitaplığı, 2 Basım, İstanbul, 2003 Kolcu, Ali İhsan, Tanzimat Edebiyatı 2 Hikaye ve Roman, Salkımsöğüt, 2. Basım, Ankara, 2006 Tanpınar, Ahmet Hamdi, 19uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan kitabevi, 8. Baskı, İstanbul, 1997 Tanzimat Edebiyatı, kordinatör İsmail Parlatır, Akçağ, Ankara 2006 The total number of words is 1722 LCPJ Publishing 2010 by Alban Foçi MA. Alban Foçi, ongoing PhD in Literature, is a Lecturer of the Turkish language at the Faculty of Foreign Languages, University of Tirana. He gives lectures on Turkish Literature, Turkish History, and Literature Theory. His interests include literature, and the Turkish civilization history, especially the Ottoman one. 31 LCPJ Publishing