DEMANSLI YILLARA DEÐER KATAN AKTÝVÝTELER ErgoterapÝ AktÝvÝtelerÝ Uðraþ TerapÝsÝ AktÝvÝtelerÝ RehabÝlÝtasyon AktÝvÝtelerÝ Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Saðlýk ve Sosyal Hizmetler Daire Baþkanlýðý Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü ÝBB BASIMEVÝ 1.Basým: Mart 2009-3.000 Adet

Bu kitap Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü tarafýndan yayýna hazýrlanmýþtýr. Kitabýn ilmi ve fikri muhtevasý ile dil bakýmýndan sorumluluðu bölüm yazarlarýna aittir. Kitabýn basým organizasyonu, telif ve daðýtým hakký Ýstanbul Büyükþehir Belediyesine aittir. KÝTAP KAPAÐI Kitap kapaðýnýn dizaynýnda demans hastalýðýnýn karakteristiði olan unutma konsept olarak konu edilmiþtir. Hastalýðýn ilerlemesi ile birlikte unutulanlar artarken hatýrlananlarýn sayýsý azalýyor. Kitap kapaðýndaki merkezde daha az bir alaný kaplayan renkli kýsým gittikçe küçülen hafýzayý temsil ederken, periferideki gri kýsým ise gittikçe büyüyen unutulan anýlarý temsil ediyor. Kitap kapaðýndaki alegori tam olarak demans hastalýðýnýn bu iki yönünü anlatýyor.

DEMANSLI YILLARA DEÐER KATAN AKTÝVÝTELER Bilimsel Kurul Prof. Dr. Mehmet Akif KARAN Ýstanbul Üniversitesi Ýstanbul Týp Fakültesi Ýç Hastalýklarý Anabilim Dalý / Geriatri Bilim Dalý Prof. Dr. Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU Ýstanbul Üniversitesi Ýstanbul Týp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý / Yaþlýlýk Psikiyatrisi Bölümü Prof. Dr. Hasan DURSUN Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi / Saðlýk ve Sosyal Hizmetler Daire Baþkanlýðý Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü / Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Merkezi Prof. Dr. Rukiye PINAR Marmara Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi Hemþirelik Bölümü Ýç Hastalýklarý Anabilim Dalý Prof. Dr. Ali SEYYAR Sakarya Üniversitesi Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesi Sosyal Siyaset Anabilim Dalý Editör Dr. Nurullah YÜCEL Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Saðlýk ve Sosyal Hizmetler Daire Baþkanlýðý Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü Sekreterya Yasemin EKÞÝOÐLU Yasemin CAMCI Fatih AKSU Gülistan BAHAT ÖZTÜRK Fotoðraf-DVD Esra ÖZCAN Sinan KANDEMÝR Kapak Zeynep EROL SULTANOÐLU

Saygýdeðer Yaþlý Dostlarý, Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi olarak insan a hizmet verme bilinciyle, çaðýn gereklerine göre deðiþen ihtiyaçlarý belirlemekte ve bu ihtiyaçlara yönelik planlar, programlar hazýrlayýp yürürlüðe koymaktayýz. Sosyal belediyecilik anlayýþýný kendimize rehber edindiðimiz bu yolda hizmetlerimizi; ihtiyaç duyulan her alanda, en kaliteli þekilde her yaþtan vatandaþlarýmýza götürmekteyiz. Bu hizmetler arasýnda çaðýn getirdiði deðiþimlerle beraber önemi ve gerekliliði her geçen gün artan yaþlý bakýmý da bulunmaktadýr. Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi olarak ihtiyaç sahibi yaþlý insanlarýmýza gereken bakýmý, bilimsel kriterler ýþýðýnda en modern biçimiyle yapabilmek amacýyla Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü Kayýþdaðý tesislerimizde vatandaþlarýmýza hizmet vermekteyiz. Yaþlýlarýmýzýn ihtiyaçlarý göz önünde bulundurularak hizmet verilen bu tesisimizde, yaþlýlarýmýza bakýma muhtaçlýk derecesi ve saðlýk durumlarýna göre farklý sitelerde hizmet verilmektedir. Teknoloji ve saðlýk alanýnda elde edilen geliþmelere baðlý olarak insan ömrü uzamakta bunun sonucunda da demans/alzheimer hastalýðý da geliþmiþ ülkelerdeki yaþlý nüfusunun önemli bir sorunu haline gelmektedir. Hastalýkla beraber ortaya çýkan deðiþik problemler demanslý yaþlýlarýmýzýn bakýmýný diðer yaþlýlarýmýzýn bakýmýndan farklýlaþtýrmaktadýr.

Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü nde hizmet alan yaþlýlarýmýz arasýnda demans/alzheimer hastalýðý olan sakinlerimize, tesisimizde farklý ihtiyaçlarý doðrultusunda kendilerine özel programlara uygun olarak bakým verilmektedir. Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü Kayýþdaðý tesislerinde 132 demanslý yaþlýmýza kurumsal bakým hizmetleri verilmektedir. Kurumumuz Türkiye de, demanslý yaþlý bakýmýnda bilimsel çalýþmalarýn yapýldýðý, en modern tedavi seçeneklerinin uygulandýðý öncü bir merkez haline gelmiþtir. Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü çalýþanlarýnýn yýllar süren deneyimi ve bilim adamlarýmýzýn engin bilgi ve tecrübelerinin bir araya gelmesi ile ortaya çýkan bu kitap, demanslý yaþlýlara hizmet veren tüm kurumlarýn ve ailesinde demanslýya bakým veren halkýmýzýn her zaman baþvurabilecekleri bir kaynak olacaktýr. Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi olarak verdiðimiz hizmetin kalitesini geliþen dünya standartlarýna uygun olarak yükseltmek için sürekli çalýþmaktayýz. Bu çalýþmalarýmýzýn bir ürünü olan bu kitabýn hazýrlanmasýnda emeði geçen herkese teþekkür eder, çalýþmamýzýn demanslý yaþlýlarýmýza bakým veren Türkiye deki tüm kurumlara ve ailelere yardýmcý olmasýný dilerim.

ÝÇÝNDEKÝLER ÖNSÖZ 9 GÝRÝÞ... 11 I. ZÝHÝNSEL AKTÝVÝTELER......15 Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU, Yasemin EKÞÝOÐLU, Fatma ZENGÝN DAÐIDIR, Mehtap TÝRYAKÝ II. PSÝKOMOTOR AKTÝVÝTELER... 47 Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU, Yasemin CAMCI, Esra POLAT, Melek KARADAÐ III. SANAT AKTÝVÝTELERÝ....79 Reyhan YILMAZER, Yasemin EKÞÝOÐLU, Mukadder ÜNAL, Sibel AKAN, Sevgi KAÞKAYA IV. EGZERSÝZ VE SPORTÝF AKTÝVÝTELER... 101 Hasan DURSUN, Alý KUZ, Sevgi Nafýa ERDOÐAN, Hasan SERT, Erdem KIZILBOÐA V. DEMANSLILARA UYGUN MÝMARÝ DÜZENLEMELER.....145 Zeynep EROL SULTANOÐLU VI. MÜZÝK AKTÝVÝTELERÝ.....177 Mehmet Akif KARAN, Gülistan BAHAT ÖZTÜRK, Fatih AKSU, Nurten KAYA, Abdülkadir TEKÝN VII. HOBÝ AKTÝVÝTELERÝ....191 Mehmet Akif KARAN, Gülistan BAHAT ÖZTÜRK, Fatma Nur ÇAKIR, Yeliz ÖNCÜ, Mahmut YELTEN VIII. OYUN AKTÝVÝTELERÝ......209 Rukiye PINAR, Nurullah YÜCEL, Adem YETER, Hülya TAÞÇI IX. DIÞ MEKAN AKTÝVÝTELERÝ....229 Mustafa KARAGÖZ, Zeynep LAÇÝN, Zennur ÇÝFTÇÝ, Ýbrahim KOÇHAN X. MANEVÝ BAKIM AKTÝVÝTELERÝ.....247 Ali SEYYAR, Mustafa KARAGÖZ, Nurullah YÜCEL, Fatih AKSU, Gülüþan UÇAR XI- PAYLAÞIM SAATÝ AKTÝVÝTELERÝ.....273 Reyhan YILMAZER, Fatih AKSU, Gülsen YENÝGÜN, Meryem BALTACIOÐLU XII. SOLUNUM REHABÝLÝTASYONU AKTÝVÝTELER.... 299 Hasan DURSUN, Emine UZDU, Sabriye DAÐ, Cüneyt SEVÝNÇ XIII. DEMANSLI YAÞLILARIN KURUMSAL BAKIMA UYUM SAÐLAMASI VE BAKIM VERENLERÝN TÜKENMÝÞLÝK SENDROMU... 325 Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU, Nurullah YÜCEL, Yasemin CAMCI, Yasemin EKÞÝOÐLU, Tahir KARABULUT KAYNAKÇA.....337

ÖNSÖZ Dr. Nurullah YÜCEL Yaþlýlýk, insan hayatýnda fiziksel ve ruhsal deðiþimlerin görüldüðü bir dönemdir. Kiþinin tüm organ ve sistemlerinde yaþlýlýða baðlý fizyolojik fonksiyon kaybý görülmesi, bu kiþilerde birçok kronik hastalýða sebep olmakta ve beraberinde günlük ilaç kullanýmýný artýrmaktadýr. Kiþinin karakterine de yansýyan bu deðiþimleri kabul etmesi ve bunlara uyum saðlamasý bazý zorluklarý beraberinde getirmektedir. Bu dönemde kiþi, yaþlýlýðýn doðasý gereði kendini sosyal hayattan izole etmektedir. Etrafýndaki insanlarla iletiþimi azalmakta olan yaþlýnýn, ayný zamanda hayat ile olan baðlarý da zayýflamaktadýr. Bununla beraber yaþlýlýðýn beraberinde getirdiði hastalýklar, özellikle demans/alzheimer hastalýðý, bu dönemi daha da güç hale dönüþtürmektedir. Demans, sýklýkla yaþlýlarda ortaya çýkan bir rahatsýzlýktýr. En sýk demans sebebi olan Alzheimer Hastalýðý, kiþinin geçmiþte edindiði bilgileri korurken yeni öðrenilen bilgileri çabuk unutmasýna sebep olur. Çevresine olan ilgisi zamanla kaybolan yaþlýnýn, sosyal hayattan kendisini izole etmesi, zamanýnýn çoðunu evinde ve yataðýnda geçirmesine sebebiyet vermektedir. Bunun sonucunda yaþlýya bakým veren kiþilerde de ciddi týbbi ve psikolojik sorunlar ortaya çýkmaktadýr. Demanslý yaþlýnýn bakýma muhtaçlýðý arttýkça ilaçlarýný düzenli olarak almasý, yemeðini üç öðün yemesi, alt bezinin günde dört defa deðiþtirilmesi aile için bazen imkânsýz olmaktadýr. Bu durum sadece yaþlýlarýn yaþam kalitesini olumsuz etkilemekle kalmayýp, ailenin ve bakým veren kiþilerin de günlük yaþantýlarýný olumsuz yönde etkilemekte ve bu kiþilerde tükenmiþliðe neden olmaktadýr. Bu kitap, demans /Alzheimer hastalýðý olan yaþlýnýn bakýmýný kolaylaþtýrmak, yaþam kalitesini artýrmak, ailesinin ve bakým veren kiþilerin günlük yaþamlarýndaki zindeliðini korumak ve demanslý yaþlýlarýn aktiviteler ile yaþamlarýna deðer katmak amacý ile hazýrlanmýþtýr. Her yaþlýnýn farklý olduðu düþüncesi göz önünde tutularak, bireysel bakým modeli ne uygun olarak hazýrlanan kitabýmýz, yaþlýnýn demans derecesine ve bakýma muhtaçlýk durumuna göre tasarlanmýþtýr. 9

Bu aktiviteler teorik bilgilerden ziyade pratikte uygulanmýþ aktiviteler olup neticesinde birçok güzel sonuca ulaþmýþtýr. Ýlerleyen zamanlarda elde ettiðimiz bilgilerle ve yaptýðýmýz uygulamalarla geniþletilebilecek olan aktivitelerimizin kurumlarda çalýþan bakým personelinin mesleki kariyerlerine de katkýda bulunabileceðini düþünmekteyiz. Kitabýmýzý bakým personeli, hemþire, psikolog, sosyolog, mimar, fizyoterapist gibi farklý meslek gruplarýndan uzmanlar ile psikiyatri, nöroloji, fizik tedavi ve iç hastalýklarý uzmanlýðý alanlarýnda en yetkili akademik camia bir araya gelerek hazýrlamýþtýr. Demanslý yaþlýya çok yönlü bir bakým hizmetinin planlanmasýnda ekibimiz multidisipliner ve interdisipliner bir yaklaþýmla çalýþýlmasýnýn önemine dikkat çekmektedir. Bu çalýþmayla Türkiye de demanslý yaþlýlara verilen kurumsal bakým hizmetleri kalitesinin arttýrýlmasýna katký saðlamak en önemli hedefimizdir. Demanslý Yýllara Deðer Katan Aktiviteler kitabýnýn, düþünce aþamasýndan sizlerin eline geçinceye kadarki süreçte bizleri teþvik eden ve desteklerini esirgemeyen Site hekimlerimize, Ýstanbul Darülaceze Müdürü Av. Tayfun KARALÝ ye ve Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Saðlýk ve Sosyal Hizmetler Daire Baþkaný Dr. Mehmet YILDIRIM a teþekkür ederiz. 10

GÝRÝÞ Prof. Dr. Mehmet Akif KARAN Prof. Dr. Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU Uzm. Dr. Gülistan BAHAT ÖZTÜRK Bunama (týp dili ile demans), edinsel olarak biliþsel (kognitif) yeteneklerde, günlük yaþam aktivitelerini bozacak düzeyde bozulmalar olmasýdýr (1). Deðiþik hastalýklarýn sonucu olarak ortaya çýkan klinik bir tablo olduðu için tek baþýna bir hastalýk olarak deðil, (pek çok farklý hastalýðýn sebep olabildiði bir klinik sonuç ) sendrom olarak tanýmlanýr. Sýklýkla beyinde hücresel bozulmaya (nörodejenerasyon) sebep olan çok sayýda hastalýðýn (Alzheimer hastalýðý, vasküler demans, Lewy cisimcikli demans, Parkinson demansý, Frontotemporal demans, Huntington hastalýðýna baðlý demans) sonucu olarak ilerleyici þekilde görülmekle birlikte ensefalit (beyin iltihabý), kafa travmasý veya karbon monoksit zehirlenmesi gibi bazý diðer hastalýklar sekel bulgu olarak ilerleyici olmayan demans sendromuna sebep olabilir. Her demans sendromunun ayrý klinik yansýmalarý ve tedavi seçenekleri vardýr. Alzheimer Hastalýðý (AH) en sýk rastlanan demans çeþididir ve 1906 yýlýnda nöropatolog Dr. Alois Alzheimer tarafýndan tanýmlanmýþtýr. Halen 65 yaþ üstü toplumun %5 i AH tanýsý almaktadýr. Her beþ yaþ aralýðý için de sýklýk ikiye katlanmaktadýr. Buna göre 85 yaþ üzeri kiþilerin %30-50 si AH tanýsý alýr. Türkiye de bu oran 70 yaþ üzeri kiþilerde yapýlan bir çalýþmada % 9,8 olarak belirlenmiþtir. Ülkemiz nüfus sayýmý sonuçlarýný ele alýrsak toplumun % 6 sý halen 65 yaþýn üzerindedir. Ancak 2020 de, bu oran %10-12 ye yükselecek ve demans önümüze daha da yaygýn bir hastalýk olarak çýkacaktýr. Yani yaþ ortalamasý gitgide artan, yaþlanan toplumumuzda hastalarda çok hýzlý bir þekilde artmaktadýr. Halen Türkiye de 400,000 civarýnda AH hastasý olduðu tahmin edilmektedir. Sýk görülen Alzheimer hastalýðýna diðer tüm nörodejeneratif hastalýklar eklenince ileri yaþlarda demansýn neredeyse bir halk saðlýðý sorunu olduðu ortaya çýkar. Alzheimer Hastalýðý na baðlý geliþen demansta en önde etkilenen beyin iþlevi bellektir. Yani hastalýk unutkanlýk ile baþlar. Kiþi gördüðü, duyduðu, algýladýðý bilgileri kayýt edemez, bellek depolarýna gönderemez ve bilgi lazým olunca da hatýrlayamaz. Hastalýðýn ilerlemesi ile konuþma, nesneleri adlandýrma, olaylar hakkýnda akýl yürütme, geleceði ve yapacaklarýný planlama, neyin gerçek neyin olmadýðýný ayýrt edebilme gibi diðer beyin becerileri de bozulur. Bunlarýn sonucunda para hesabý yapma, yemek piþirme, temizlik yapma, seyahat etme, yolunu bulma gibi beceriler kaybolur. Ýleri aþamada ise hastalar basit günlük yaþam aktivitelerinde, yemek yemekte, idrar ve dýþký tutabilmekte, tek baþýna yürüyebilmekte bile zorlanýrlar, maalesef hastalýðýn sonuna doðru tamamýyla bir bebek gibi bakýma muhtaç hale gelirler. Demans evreleri kabaca erken, orta ve aðýr evre olarak sýnýflandýrýlabilir. Hafif evre demansý iþte ve ev dýþýnda baðýmsýzlýðýn bozulmaya baþladýðý, orta demansý, bunlar tümüyle baðýmlýlaþýrken ev yaþamý ve kendine bakýmda sorunlarýn baþladýðý, aðýr demansý ise sürekli 11

bakým gereken, tümüyle baðýmlý bir durum olarak tarif edebiliriz (2). Tipik olarak Alzheimer Hastalýðý nda sað kalým süresi 8-10 yýl civarýndadýr (1). Hezeyanlar (sanrý: sapmýþ, yanlýþ inançlar), halüsinasyonlar (gerçekte var olmayan algýlama: görsel veya duysal olabilir), depresyon, anksiyete (sýkýntý, endiþe), ajitasyon (huzursuzluk, saldýrganlýk) gibi psikiyatrik belirtiler özellikle ileri evrelerde hastalýða eþlik eder. Yukarýda özetlendiði üzere demanslý bireylerin günlük yaþam aktivitelerinde, demansýn evresine ve tipine göre, deðiþik düzeylerde kýsýtlamalar oluþur. Benzer þekilde yine demansýn evresine ve demansa sebep olan hastalýða baðlý olarak yukarýda bahsedilen hezeyan, halüsinasyon, anksiyete, ajitasyon ve depresyon gibi psikiyatrik belirtiler ortaya çýkar. Ne yazýk ki henüz en sýk demans tipi olan Alzheimer hastalýðý ve yukarýda sýralanan diðer dejeneratif beyin hastalýklarýna baðlý demanslarýn tedavisinde (þifa saðlayan) demansý tamamen düzelten ilaçlara sahip deðiliz. Bununla birlikte hastalýðýn doðal sürecini deðiþtiremese de, hastalýk ilerlemesini ve hastalýða iliþkin belirtileri geciktirebilen ve semptomatik yarar saðlayan ilaç tedavileri vardýr ve yaygýn olarak kullanýlmaktadýr. Öte yandan ilaç dýþý davranýþ-uðraþý tedavileri de demanslý hastanýn tedavisinde önemli yer tutar (1). Her iki tip tedavinin ortak amacý demans nedeniyle bozulma sürecinde veya riskinde olan iþ yapabilme gücü yani günlük yaþam aktivitelerinin idamesi ve iyileþtirilmesi, saðlýðýn ve yaþam kalitesinin düzeltilmesi, bakým verenlerin yükünün azaltýlmasý ve demanslý hastanýn yaþamýnýn rahat, basit ve güvenli kýlýnmasýdýr. Özellikle agresif ve ajite davranýþlarýn tedavisinde ilaç dýþý giriþim birinci basamak tedavi olarak kullanýlmalýdýr. Rutin bakým pratiðinde sýklýkla göz ardý edilen davranýþ tedavileri, demanslýlarýn ihtiyaç duyduklarý veya yapmak istedikleri aktiviteleri yapmalarýna yardýmcý olabilir, böylelikle bireylerin günlük yaþam aktivitelerini yapabilme kabiliyetlerini iyileþtirmede yararlý olabilir (3). Demansýn özellikle erken dönemlerinde hastalar öz bakým ve diðer aktiviteler konusundaki eðitimlerden faydalanabilirler. Bu fayda demansýn ilerlemesini yavaþlatan týbbi tedavilerden yararlanan hastalarda daha belirgindir. Uðraþý terapistleri demanslý bireylerin tedavisinde demansýn evresine göre içeriði deðiþen çok sayýda yaklaþýmdan faydalanýrlar. Bu yaklaþýmlarýn örnekleri kitabýmýzda farklý alt bölümler altýnda detaylandýrýlmýþ, hangi aktivitelerin hangi evre demanslýlarda uygun olacaðýna iliþkin kýsa bilgiler verilmiþtir. Zihinsel Aktiviteler ile (renkler ve þekillerin birlikte yorumlanmasý, kavramlar arasý iliþki kurulmasý, olaylarýn sýralanmasý, sabah ve akþamýn, mevsimlerin, ayýn vurgulanmasý, saatin kaç olduðunun birlikte yorumlanmasý, bu saat dönemlerinin günün hangi kýsmýna karþýlýk geldiðinin, günün söz konusu bölümlerinde ne yapýldýðýnýn birlikte yorumlanmasý, vb.) bireyin zaman, mekân ve kiþi oryantasyonunun korunmasý ve iyileþtirilmesine yardýmcý olunabilir; dikkati yoðunlaþtýrma kapasitesinin artýrýlmasý ya da idamesi ve dolayýsý ile yaþam kalitesinin artmasý saðlanabilir. Demanslýlara hatýrlatýcý ipuçlarý kullanma becerileri geliþtirilerek, bir süre daha günlük yaþam aktivitelerini idame ettirmeleri saðlanabilir. Bellek yardýmcýlarý olarak kullanýlan defterler, listeler sýklýkla iþe yararlar. Hastalarýn mevcut zihinsel kapasitelerini dikkat, bellek, dil, soyutlama, planlama, olaylarý deðerlendirme ve görsel mekânsal iþlevlerde desteklemek mevcut hastalýkla baþa çýkma kapasitelerini artýrmak ana hedeftir. 12

Psikomotor Aktiviteler bölümünde örneklendirildiði üzere ( halka sýralama, denge saðlama, kuka oyunu, hamur yoðurma, vida sýkma, bebek giydirme, vb.) geçmiþte ilgilendikleri aktiviteler ile uyumlu aktivitelerin beraber yapýlmasý birey ile diyaloðu saðlamak ve iletiþimi pekiþtirmek, aktivitelere katýlýmýný saðlamak, el becerilerini ve vücut esnekliklerini idame ettirmek, negatif davranýþsal belirtileri kontrol etmek için faydalý olabilir. Paylaþým Saati Aktiviteleri kýsmýnda örneklendirildiði üzere hatýrlama terapileri ile bireysel veya gruplar halinde eski deneyimler paylaþýlabilir ve konu hakkýnda konuþmalarý saðlanabilir. Eski anýlarýn anlatýlmasý ve paylaþýlmasý, bu konuda yorumlar yapýlmasý (askerlik anýlarý, meslek anýlarý, okul anýlarý, eski bayramlar, vb.) belleði daha diri tutmaya, bireylerin terkedilmiþ duygularýndan sýyrýlmasý ve depresif belirtilerinin önüne geçilmesi için faydalý olabilir. Genellikle fotoðraflar, ev aletleri, müzik ve ses kayýtlarý ve geçmiþte kullanýlan herhangi bir alet hatýrlamada yardýmcý olabilir. Hobi Saati Aktiviteleri ve Sanat Aktiviteleri ve Müzik Aktiviteleri bölümlerinde örneklendirildikleri üzere tanýdýk, kýsa süreli aþina olunan iþlerin yaptýrýlmasý (örneðin aþçýlýk yapmýþ demanslý hastaya demansýn evresine göre gözetim altýnda melemen, limonata gibi nispeten kolay yiyeceklerin hazýrlatýlmasý, bayanlara havlu iþlemesi, tülbent oyalamasý, örgü yaptýrýlmasý, vb.), aþina olunan müziklerin seçilerek bireye dinletilmesi, beraber söylenmesinin teþviki, halk oyunlarýna mümkünse katýlýmlarýnýn saðlanmasý, resim yapma imkânýnýn saðlanmasý ve teþviki, dil kullanýmý zor hale gelmiþ olan hastalarýn kendini bir þekilde ifade etmesinde, yine hem bellek kaybýný azaltmada, depresif yakýnmalarýn azalmasýnda, sosyalleþmenin ve iletiþimin saðlanmasý, dikkatin ve motor becerilerin idamesinin saðlanmasýnda yararlý olabilir. Özellikle yemek ve banyo esnasýnda dinletilen müzik ile demanslý bireylerin davranýþsal problemlerinde azalma saðlanabilir. Hafýza ile ilgili sorunlarý olan demanslýlara hatýrlatýcý ipuçlarý kullanmalarý önerilerek, bir süre günlük yaþam aktivitelerini idame ettirmeleri saðlanabilir. Bilindiði gibi, gerek yaþlýlýða, gerek yaþla birlikte sýklýðý artan hipertansiyon, diyabet gibi sistemik hastalýklara, gerekse de demansa ikincil olan fizyolojik, fiziksel ve biliþsel ve psikolojik deðiþiklikler sonucu olan hareketsizlik (inaktivite), sebep olduðu pek çok problem ile hem yaþam süresini hem de günlük yaþam aktivitelerini olumsuz yönde etkileyebilir. Egzersiz ve Spor Aktiviteleri ile demanslý bireylerin motor aktivitelerinin zinde kalmasý, uzun süre kullanýlmamaya ikincil geliþebilecek kontraktürlerin önlenmesi ve inaktiviteye ikincil ortaya çýkabilecek sistemik problemlerin oluþmasý engellenebilir; demanslý bireylerde sýk karþýlaþýlan depresyonda, özellikle bazý demans türlerine eþlik eden aþýrý yemek tüketimini düzenlemede yardýmcý olabilir. Yine hafif bir fiziksel egzersiz veya yürüyüþ demanslý bireylerin davranýþsal problemlerinde azalma saðlayabilir. Demans genellikle yaþlý bireylerin bir hastalýðý olduðundan solunum fonksiyonlarýnda yaþlanma ile iliþkili meydana gelen azalmalar, solunum sistemine ait eþlik eden hastalýklara (kronik bronþit, astým, vb.) ikincil bozulmalar ve demansýn ileri evresinde yataða baðýmlý hale gelinmesi nedeniyle hareketsizlikten kaynaklanan solunum problemleri Solunum Rehabilitasyonu Aktiviteleri ile azaltýlabilir. 13

Oyun Aktiviteleri ile kurgulama, yargýlama, kendini ifade etme, iletiþim kurabilme, günlük yaþamýný sürdürebilme becerileri bozulmuþ, bir baþka ifade ile tekrar çocukluklarýna dönmüþ demans hastalarýnýn yeniden yapýlandýrmasý ve öðretilmeleri amaçlanabilir. Amacý olan, duyularý uyaran, kiþisel tercihleri ve kapasiteleri göz önünde bulunduran oyun aktiviteleri ile demanslýlarýn yaþam kaliteleri artýrýlabilir, bireyler kendilerini daha iyi ifade edebilir, sosyal izolasyon duygularý azaltýlarak daha kolay iletiþim kurmalarý, duyu-kas ve sinir uyarýlmalarý ile kas koordinasyonu, güç ve tonusunda iyileþme, uyku kalitesinde artýþ ve depresif belirtilerde azalma saðlanabilir. Manevi Bakým Aktiviteleri ile kiþinin geçmiþ hayatýnda mensubu olduðu din veya benzeri ahlaki öðretileri ile uyumlu ritüellerin parçasý olmalarý saðlanarak, söz konusu aktiviteye aþinalýðýn saðladýðý pozitif etki ve manevi huzur hissiyatý ile yaþam kalitelerinin artýrýlmasý, yine depresif belirtilerinin önüne geçilmesi, davranýþsal belirtilerinin azaltýlmasý saðlanabilir. Dýþ Mekân Aktiviteleri aþina olunan yerlerin seçilmesi halinde aþinalýkla iliþkili pozitif etkileriyle, aþina olunan yerlerin olmadýðý durumda özellikle hafif ve orta evrelerdeki bazý demanslýlarda, demanslý bireyin hareket etmesine, deðiþik aktivitelere katýlýmýný saðlayarak yaþam kalitesinin artmasýna, motor fonksiyonlarýnýn korunmasýna aracýlýk edebilir. Özellikle bakýmevine yerleþtirilmek, ilk dönemde demanslýnýn konfüzyonunu (kafa karýþýklýðýný) ve ajitasyonunu artýrabilir. Bu dönemde tekrarlanan güven verici cümleler, yeni ortamýna oryante olmasýný saðlamak amacýyla bakýmevinin ne ve neresi olduðunun tekrar tekrar anlatýlmasý ve yeni personelin dikkatli þekilde tanýtýmý bu dönemi kolaylaþtýrýr. (1). Kitabýmýzýn Kuruma Uyum Saðlama Aktiviteleri bölümünde bu konuya iliþkin öneriler detaylandýrýlmýþtýr. Yine kitabýmýzda ayrý bir bölüm halinde Demanslýlara Uygun Mimari Düzenlemeler detaylandýrýldýðý üzere kiþisel odasýnda uygun oda düzeninin saðlanmasý (kiþisel odasýnda takvimin bulunmasý, geçmiþ yaþamýnda kendisi ve sevdiklerine iliþkin fotoðraflarýn bulundurulmasý, kiþisel deðer verdiði ve ilgi duyduðu eþyalara yer verilmesi, ýslak zeminlerde kaymayan zemin kaplamalarýnýn saðlanmasý, kenarlarýna takýlabilecek yer kaplamalarý yerine uygun zemin kaplamalarýnýn tercih edilmesi, vb.) davranýþsal belirtilerin kontrol edilmesinde, bireyin oryantasyonunun saðlanmasýnda ve azalan biliþsel kapasitesi nedeniyle risk altýnda olan güvenliðinin saðlanmasýnda yararlý olabilir. Bahçe düzenlemesi ve gün ýþýðýnýn demanslýlar için uygulanabilir örnekleri detaylandýrýlmýþtýr. 14

1. BÖLÜM ZÝHÝNSEL AKTÝVÝTELER Prof. Dr. Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU Ýstanbul Üniversitesi Ýstanbul Týp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý / Yaþlýlýk Psikiyatrisi Bölümü Yasemin EKÞÝOÐLU / Psikolog Fatma ZENGÝN DAÐIDIR / Uzman Psikolojik Danýþman Mehtap TÝRYAKÝ / Bakým Personeli D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R 15

ZÝHÝNSEL AKTÝVÝTELERÝN AMAÇLARI Bilgi birikimini korumak Dikkat yoðunlaþtýrma kabiliyetini korumak Algýlama süreçlerini kuvvetlendirmek Öðrenme becerisini korumak Belleði güçlendirmek Nesneleri tanýma-anlamlandýrma süreçlerini korumak Zaman- mekân oryantasyonunu saðlamak Hayal gücünü kullanmasýný saðlamak Farklý renk ve þekilleri algýlamasýný saðlamak Olaylar arasýnda baðlantý kurma becerisini korumak Neden sonuç iliþkisini korumak Gerçeklikle olan baðlarýn korunmasýna yardýmcý olmak Þekil bilgisini korumak El becerilerini desteklemek El-göz koordinasyonunu saðlamak Gözlem yeteneðini korumak Kavramlar arasý iliþki kurabilme yeteneðini korumak Meyve bilgisini korumak Sayý sayma becerisini korumak Renk bilgisini korumak Hayvan bilgisini korumak Günlük yaþam olaylarý ile iliþkisini korumak Nesne bilgisini korumak Yorumlama becerisini korumak Mevsim bilgisini korumak Zýt kavramlar bilgisini korumak Duyusal farkýndalýðýný artýrmak Zihinsel süreçler, demans rahatsýzlýðýna baðlý gerilemenin en fazla olduðu alandýr. Yaþlýnýn düþünme, öðrenme, bilme ve yargýlama gibi biliþsel süreçlerinde bozulmalara rastlanýlmaktadýr. Bu bozulmalarýn ilerlemesini yavaþlatmak için düzenlenen bu bölümde, aktivitelerin verimli olabilmesi için; yaþlýnýn kültürel özelliklerine ve eðitimine dikkat edilmesi gerekir. 17

ZÝHÝNSEL AKTÝVÝTELER Kavramlarý Tanýma Çorap Eþleþtirme Hangi Nesne Ne Ýþe Yarar Mevsim Meyve ve Sebzeleri Saat Oyunu Lego Aktivitesi Olaylarý Sýralama Hikâye nin Sonunu Getirme Normal Olmayan Yanlýþ Bir Özelliði Bulma Þekiller ve Renkler Hafýza Kartlarý Ýliþki Kurma Meyve Sepeti Renkli Þekilleri Yerleþtirme Hayvanlar ve Yavrularý Hayvanlar ve Ürünleri Hayvanlar ve Yaþadýklarý Yerler Durum Çözüm Hava Durumu ve Mevsimler Günlük Ýþler Zýt Kavramlar Geometrik Þekiller ile Resim Oluþturma Obje Takibi Pirinç- Nohut Sesleri Ayýrt Etme 19

KAVRAMLARI TANIMA Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Meslekler, taþýtlar, hayvanlar, sayýlar, nesneler, zýt kavramlar, sebzeler, meyveler ve giyecek resimlerinin bulunduðu kartlar. Uygulama Yaþlý ile karþýlýklý oturulur. Demanslý yaþlýya sýra ile kartlar gösterilir. Karttaki resim doðrultusunda Alzheimer hastasý ile iletiþime geçilir. Karttaki resmin ne resmi olduðu, ne iþe yaradýðý, nerelerde kullanýldýðý, vb. soru ve yönlendirmelerle aktiviteye devam edilir 21

ÇORAP EÞLEÞTÝRME Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Hafif derece demanslýlara 15-20 çift çorap, orta derece demanslýlara 10-15 çift çorap Uygulama Masanýn üzerine yaþlýnýn demans derecesine göre çiftler halinde karýþýk þekilde çoraplar konulur. Bunlarýn içersinden çoraplarý eþleþtirmesi istenir Eþleþtirme esnasýnda yaþlýya bulmak istediði çorabýn özellikleri hatýrlatýlýr. Doðru eþi bulduðunda olumlu pekiþtireç verilir. Yanlýþ eþ ile eþleþtirilmiþ ise doðruyu bulmasý için yardýmcý olunur. Aradýðý çorabýn özellikleri söylenir. El ve göz iþareti ile çorabýn eþi gösterilmez. Aktivite esnasýnda; Çorabýn erkek, kadýn veya çocuk çorabý mý olduðu, çorabýn ne iþe yaradýðý ve çorabýn niçin giyildiði, vb. sorular sorulur. Bu þekilde yaþlýlarýn aktiviteye katýlýmý saðlanýr. Yarýþma heyecaný ile sürdürülen aktivite sonunda en çok çorap eþleþtiren yaþlýya bir çift çorap hediye edilir. 22

HANGÝ NESNE NE ÝÞE YARAR Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Amacý Yaþlýnýn günlük yaþamda kullandýðý nesneleri tanýmlayarak bu nesnelerin iþlevleri hakkýndaki bilgi birikimini korumasý amaçlanýr. Kullanýlacak Malzemeler Yaþlýlarýn günlük hayatta kullandýklarý ve hatýrlayabilecekleri nesneler (Kalem, defter, saat, top, çorap, telefon, kaþýk, çatal, bardak, sürahi, tornavida, vb.). Hafif derece demanslý grubunda 15-20 nesne, Orta derece demanslý grubunda 10-15 nesne ile aktivite düzenlenir. Uygulama Gruptaki her yaþlýnýn bir tane nesneyi eline almasý ve bu nesneye odaklanmasý istenir. Nesnenin adýnýn ne olduðu, þeklinin nasýl olduðu, nelerden yapýldýðý, hangi iþlere yaradýðý, günlük hayatta kullanýmý, nerelerden satýn alýnabileceði, vb. sorular ile grup üyelerinin aktif katýlýmý saðlanýr. Aktivite sonunda sürahi ve bardak hakkýnda konuþulduktan sonra meyve suyu sürahiye doldurulur ve Alzheimer hastalarýna ikram edilir. Orta derece demanslýlarda; masaya konan nesnelerin daha basit, anlaþýlýr ve dikkat çekici renkler olmasý gerekir. 23

MEVSÝM MEYVE VE SEBZELERÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Meyve ve sebzelerden oluþan puzzle (yap-boz) ve Yaþlýlarýn sebzeleri görsel olarak algýlamasý için canlý mevsim sebze ve meyveleri (Pýrasa, ýspanak, havuç, mandalina, kiraz, karpuz, kavun, þeftali, vb.). Uygulama Masanýn üzerine meyve ve sebzelerden oluþan puzzle (yap-boz) konulur. Bu puzzle (yap-boz)da yaþlýnýn sebze ve meyvelerdeki benzerlikleri bulmasý, eksikleri tamamlamasý istenir. Yaþlýnýn mümkünse yardým almamasý, düþünmeye teþvik edilir. Ayrýca mevsim meyve ve sebzeleri de aktivitede bulundurulur. Yaþlýnýn meyve ve sebzeleri eline almasý, incelemesi ve temas etmesine imkan verilir. Puzzle çalýþmasý ve mevsim meyve sebzeleri incelenirken, alzheimer hastasý ile bunlar hakkýnda konudan çok uzaklaþmadan aktivite boyunca iletiþim saðlanmaya çalýþýlýr. Sebzelerin ve meyvelerin isimleri, faydalarý, hangi sebzeden hangi yemeðin yapýldýðý, bu sebzelerin hangi mevsimlerde yetiþtiði, nerelerde yetiþtikleri vb. konularda konuþulur. Aktivite sonunda yaþlýlara meyve ikram edilir. Yaþlýlarýn kabuklarýný soyup bir birlerine ikram etmeleri konusunda teþvik edilir. 24

SAAT OYUNU Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Saat ve saatlere uygun görsel öðelerle anlatýlmýþ olay kartlarý. Örneðin sabah saat 9 u gösteren bir saat figürü ve yataktan kalkan insan resmi. Bunun gibi günün tamamýný gösteren resimler. Uygulama Yaþlý ile karþýlýklý bir þekilde oturulur. Masanýn üzerine duvar saati konulur. Ardýndan saat deðiþik zamanlara getirilir. Saat 09.00 günün hangi vaktine giriyor? (sabah, öðle, akþam), ve bu saatlerde neler yapýlýr? gibi zamana uygun sorular sorulup cevap beklenir. Alzheimer hastasýnýn cevap veremediði durumlarda yardýmcý olunur ve ardýndan tekrar onun anlatmasý beklenir. 25

LEGO AKTÝVÝTESÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Legolar ve þekillerin resmedildiði kartlar. Uygulama Masanýn üzerine farklý renkler ve deðiþik þekillerde olan legolar konulur. Ardýndan farklý þekillerin resmedilmiþ olduðu kartlardan her yaþlýya birer tane verilir ve resimde gördüðü þekli legolarý kullanarak yapmasý istenir. Alzheimer hastasý ile bu çalýþmayý yaparken arada þekiller hakkýna konuþulur ( legonun hangi renk ve nasýl bir þekil olduðu gibi). 26

OLAYLARI SIRALAMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Olaylarýn baþlama, geliþme ve sonuç bölümlerinin olduðu resimli kartlar. Bunlar herhangi bir olay kartý olabilir. Örneðin; sabah kalkýldýðýnda yapýlan olaylarý sýralayan kartlarý düzgün bir biçimde olay sýralamasýna göre dizme (yataktan kalkýlýr-kahvaltý yapýlýr-diþ fýrçalanýr, vb.). Uygulama Farklý durumlarýn resmedildiði kartlarýn ilk baþlangýç olaný yaþlýya gösterilir ve beraberce incelenip resim hakkýnda yorumlar yapýlýr. Ardýndan Alzheimer hastasýndan bu olaydan sonra neler olabileceði hakkýnda tahmin yapmasý istenir. Daha sonra diðer kartlar sýralanýr ve içinden yaþlýnýn tahmin ettiði olayý bulup ilk kartýn yanýna sýralamasý istenir. 27

HÝKAYENÝN SONUNU GETÝRME Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Amacý Bir temaya yoðunlaþýp anýlarýný hatýrlayýp, anlatmasýný saðlamak. Kullanýlacak Malzemeler Kýsa, basit dille anlatýlmýþ olan hikâyeler.. Uygulama Okuyacaðýmýz hikâyeyi dinlemeleri istenir. Hikâye yavaþ, anlaþýlýr bir þekilde tane tane okunur. Anlamadýklarý taktirde tekrar edebileceði söylenir. Ardýndan siz olsaydýnýz bu hikâyeye nasýl devam ederdiniz?, diye Alzheimer hastasýna sorulur ve onu dinleyip beraberce yorumlar yapýlýr. Hafif evredeki demanslýyý hikâye okumaya veya anlatmaya teþvik edilir. 28