Bankalar n Kaydi Para Yaratma Süreci

2 Bankalar n Kaydi Para Yaratma Süreci 23 Para Teorisi ve Politikas dersini alan ö rencilerin ilk ö rendikleri deyim, para a açta büyümez deyimidir. Benzer nitelikteki bir di er deyimse para helikopterden saç lmaz fleklinde dilimize aktar labilecek bir deyimdir. Hayal dünyas na flöyle k sa süreli bir yolculuk yapsak... Evinizin arka bahçesinde böyle bir para a ac n n bulunmas n hiç de fena olmazd fleklinde de erlendirdi inizi tahmin edebiliyoruz. Ne yaz k ki böyle bir olas l k söz konusu de il. Zira, bildi iniz gibi, para a açta yetiflmiyor. Ancak, ülkedeki para yarat m mekanizmas n bir a aca benzetebiliriz. A ac n köklerini oluflturan merkez bankas topraktan suyu ve di er gerekli g dalar toplayarak bunlar n dallara ulaflmas n sa lamakta, bankalarsa sistemin dallar n oluflturmaktad r. Bu benzetmeden yola ç k ld nda, bir ülkedeki bankac l k sisteminin üstlendi i temel fonksiyonlar neler olabilir? Amaçlar m z Bu üniteyi çal flt ktan sonra; Bir bankan n temel çal flma prensibini ve ekonomide bankac l k sisteminin üstlendi i temel fonksiyonlar, Bir bankan n nas l para yaratt n ve bu süreçte belirleyici olan de iflkenlerin yarat labilecek para miktar üzerindeki etkilerini... aç klayabilmek için gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaks n z.

24 Para Teorisi ve Politikas Anahtar Kavramlar Kaydi Para Pasif Aktif Rezerv K smi Rezerv Bankac l Mutlak Rezerv Bankac l Serbest Rezervler Zorunlu Rezervler Toplam Rezervler çindekiler G R fi B R T CAR filetme OLARAK BANKA MEVDUAT YARATILMASI Merkez Bankas n n Bankac l k Sistemine Rezerv Sa lamas Mevduat Genifllemesi: Basit Model Mevduat Yarat lmas : Tek Banka Mevduat Yarat lmas : Çok Say da Banka Mevduat Yarat lmas : Serbest Rezervler Mevduat Yarat lmas : Nakit S z nt s Mevduat Yarat lmas : Vadeli Mevduat S z nt s

Ünite 2 - Bankalar n Kaydi Para Yaratma Süreci 25 G R fi Bir önceki ünitede para kavram n tan d k ve yap lan para tan mlar nda, para sto- unun büyükçe bir bölümünün bankac l k sisteminde bulunan mevduatlardan olufltu unu gördük. Bir bankan n temel iflinin tasarruf sahiplerinden fon toplay p, bunlar yat r mc lara satmak oldu u düflünülürse bir bankan n, fon transferi gerçeklefltirmek yan nda para yaratmak ad n verebilece imiz bir fonksiyonunun da oldu u görülür. K saca bir banka, mevduat kabul edip kredi verirken, asl nda mevduat paras ad verilen paray da yaratm fl olur. Bu nedenle, bir ülkede para arz nda gözlenen de ifliklikleri anlaman n temel yolu, bankalar n nas l para yaratt klar - n anlamakt r. Bankalar n elindeki bu güç, para arz n n sadece merkez bankas kararlar yla belirlenmedi ini ifade etmesi nedeniyle son derece önemlidir. Bu ünitede, basitlefltirici baz varsay mlar alt nda, bankac l k sisteminin para arz üzerindeki etkisini belirlemeye çal flaca z. Her aflamada, basitlefltirici varsay mlardan birisini kald rarak sonuçta daha gerçekçi bir modele ulaflaca z. Burada ulaflaca m z sonuçlar para arz n n parasal taban ve para çarpan arac l yla belirlenme mekanizmas na iliflkin ünitede genifl olarak kullan lacakt r. B R T CAR filetme OLARAK BANKA AMAÇ 1 Bir bankan n temel çal flma prensibini ve ekonomide bankac l k sisteminin üstlendi i temel fonksiyonlar aç klayabilmek. Bir banka, daha do ru bir deyiflle mevduat kabul eden bir finansal arac kurum, üstlendi i fonksiyonlar yerine getirirken para yaratan bir kurumdur. Do al olarak buradaki para yaratma olgusu, söz konusu kurumlar n, bir matbaada kendi adlar na para bast rd klar anlam na gelmemektedir. Bankalar n yaratt para, mevduattan ve dolay s yla muhasebe kay tlar ndan baflka bir fley de ildir. Bu nedenle, bankalar taraf ndan yarat lan paraya kaydi para ya da mevduat paras ad verilmektedir. Bankalar n kaydi para yaratabilmelerinin ard ndaysa k smi rezerv bankac l ad verilen uygulama yatmaktad r. K smi rezerv bankac l n n ne anlama geldi ini kavrayabilmek için, bir bankan n nas l çal flt n, temel faaliyetlerinin bankan n mali tablolar na nas l yans d n ana hatlar yla ele almak yararl d r. Bu üniteyi çal fl rken varsay mlar n ne anlama geldi ini iyi kavray n z. Ünite içerisinde benimsenen yöntem, T hesaplar n n kullan lmas yla konuyu aktarmakt r. Buna göre, zaman zaman, metin içerisinde verilen T hesab na bakmaks z n kendiniz ilgili T hesab n haz rlay n z ve kitaptakiyle karfl laflt r n z. Bu yöntem, ilgili de iflikli in yarataca etkiyi kavray p kavramad n z gösterecektir. Öte yandan, verilen say sal örneklerle yetinmeyip, kendiniz say sal örnekler üretiniz ve vurgulanan hususlar çözerek tespit ediniz. Bir bankan n nas l çal flt n anlayabilmenin en iyi yolu, bu kuruluflun faaliyetlerinin sonuçlar n yans tan temel mali tablo niteli indeki bilançosunu incelemektir. Do al olarak, banka bilançosu, çok say da teknik kalem içeren bir çok hesaptan oluflmaktad r. Biz bu aflamada, basitli i sa layabilmek amac yla basitlefltirilmifl bir banka bilançosu üzerinde aç klamalar m z yapaca z. Örne in; afla da yer alan bilanço, temsili bir X bankas n n belirli bir y l sonundaki bilançosunun toplulaflt r lm fl ve özetlenmifl halini ifade etsin. Bilançonun sa taraf, yani pasifi bu bankan n hangi kaynaklardan fon sa lad n, bir di er deyiflle fon kaynak yap s - Kaydi para (mevduat paras ): Bankalar taraf ndan yarat lan parad r. D KKAT Pasif: Bankan n fon kaynak yap s n ifade eder.

26 Para Teorisi ve Politikas Aktif: Bankan n fon kullan m yap s n ifade eder. n ifade etmektedir. Bilançonun sol taraf, yani aktifi ise çeflitli kaynaklardan elde edilen fonlar n nas l kullan ld n, bir di er deyiflle fon kullan m yap s n ifade etmektedir. Buna göre banka toplam 100 trilyon liral k kayna n n 5 trilyonluk k sm n kendi öz kaynaklar ndan, geri kalan 95 trilyon liral k k sm n ysa yabanc kaynaklardan borç olarak elde etmifltir. Söz konusu borçlar n 85 trilyon liral k k sm mevduat sahiplerine, 10 trilyon liral k k sm ysa di er kifli ve kurumlara (örne in, merkez bankas ve di er bankalar gibi) olan borçlar ifade etmektedir. Banka, pasifte ayr nt lar belirtilen kaynaklardan sa lad fonlar n bir k sm n kasas nda, di- er bankalarda ve merkez bankas nda nakit olarak tutmakta, bir k sm n menkul k ymetlere (hazine bonosu, devlet tahvili gibi) plase etmekte, daha büyük bir k sm n kredi olarak müflterilerine vermekte, bir k sm n da bina, bilgisayar sistemleri gibi di er varl klar n sat n al nmas nda kullanmaktad r. Dikkat edilirse aktifler içerisinde en önemli kalem, bankan n flirketlere ve kiflilere kulland rd kredilerdir. Ödünç para verme iflinin bankalar n esas ifli oldu u düflünülürse bu durumu daha iyi anlamak mümkündür. X Bankas 31/12/2003 Tarihli Bilançosu Aktif (trilyon TL) Pasif Nakit 15 Vadesiz Mevduatlar 30 Menkul K ymetler 20 Vadeli Mevduatlar 55 Krediler 60 Di er Pasifler 10 Di er Aktifler 5 Net Sermaye 5 AKT F TOPLAMI 100 PAS F TOPLAM 100 Rezervler: Bankan n kasas ndaki parayla merkez bankas ve di er bankalardaki vadesiz mevduatlar n n toplam d r. K smi Rezerv Bankac l : Bankalar n mevduatlar ndan çok daha düflük bir miktar karfl l k olarak ellerinde tutmalar d r. Yukar daki banka bilançosunun gösterdi i önemli bir gerçe e dikkatinizi çekmek isteriz: Banka borçlar n n (pasiflerin) oldukça büyük bir k sm, alacakl n n istemesi halinde, hemen ödenmesi gereken türden vadesiz borçlardan meydana gelmektedir. Örne in; yukar da verilen örnek bilançoda, vadesiz mevduat sahiplerinin tümü ayn anda paralar n bankadan çekmek isteseler, bu miktar toplam banka borçlar n n yaklafl k 1/3 ünü oluflturmaktad r. fiüphesiz, herkesin ayn anda tüm paras n bankadan çekmek istemesi olas l oldukça düflüktür. Aksine, bir günde baz mevduat sahipleri paralar n bankadan çekerken, baz lar da bankaya para yat rmaktad r. Mevduat sahiplerinin büyükçe bir bölümüyse mevduatlar na dokunmamaktad r. Bu nedenle banka, toplam vadesiz mevduat borçlar ndan daha küçük bir miktarda nakit tutarak, o gün paras n çekmek isteyenlerin talebini karfl layabilmektedir. Yukar da bilançosu verilen temsili bankan n elinde bulunan nakit para, bankan n vadesiz mevduat fleklindeki borçlar n n ancak yar s kadard r. Burada bankan n elindeki nakit deyimiyle bankan n kasas ndaki parayla merkez bankas ve di er bankalardaki vadesiz mevduatlar n n toplam ifade edilmekte ve bu miktar rezervler olarak adland r lmaktad r. Söz konusu miktarla bankan n mevduat fleklindeki toplam borçlar (85 trilyon lira) karfl laflt r ld nda oran daha da azalarak yaklafl k yüzde 18 e düflmektedir. Bu durum size oldukça tehlikeli gelebilir. Bu bankada paran z olsayd, belki de hemen çekip, mevduatlar na eflit miktarda nakit tutan baflka bir bankaya yat rmak isterdiniz. Ne yaz k ki, böyle bir banka bulman z mümkün olmayacakt r. Zira, bütün bankalar mevduatlar ndan çok daha düflük bir miktar karfl l k olarak ellerinde tutarlar. K smi rezerv bankac l ad verilen bu uygulama, oldukça mant kl bir bankac l k uygulamas d r.

Ünite 2 - Bankalar n Kaydi Para Yaratma Süreci K smi rezerv bankac l n n önemini kavrayabilmek için iki örnek durumu karfl laflt ral m. Bunlardan birincisinde X bankas, mevduat borçlar na eflit miktarda rezerv bulundurmakta; yani, mutlak rezerv bankac l uygulamaktad r. kincisindeyise Y bankas, mevduatlar ndan daha az miktarda rezerv tutmakta; yani, k smi rezerv bankac l yapmaktad r. X ve Y bankalar aras nda anlaml bir karfl laflt rma yapabilmek amac yla ayn kaynak yap s na, bir di er deyiflle ayn pasif yap s na sahip olduklar varsay m alt nda, X bankas bilançosunun afla dakine benzer bir yap gösterdi ini kabul edelim: 27 Mutlak Rezerv Bankac l : Mevduat borçlar na eflit miktarda rezerv bulundurulmas d r. X Bankas 31/12/2003 Tarihli Bilançosu Aktif (trilyon TL) Pasif Rezervler 2000 Vadesiz Mevduatlar 2000 Krediler 500 Net Sermaye 500 AKT F TOPLAMI 2500 PAS F TOPLAM 2500 X bankas n n mevduatlar na eflit miktarda rezerv bulundurmas durumunda, verece i krediler, banka sahiplerinin koydu u paralarla s n rl kalacakt r. Nitekim, bilançoya göre bankan n açt krediler, bankan n net sermayesine eflittir. Bankan n verdi i kredilerden birisi geri ödenmezse ortaya ç kan zarar n tamam, banka sahipleri taraf ndan üstelenilecek ve bankan n net de eri azalacakt r. K smi rezerv bankac l yapan Y bankas n ele ald m zda, bankan n, t pk X bankas nda oldu u gibi, 2 katrilyon liral k mevduata sahip oldu unu, ancak X bankas n n aksine bu mevduatlar n tamam n de il, yüzde 20 si kadar rezerv tutmay tercih etti ini kabul edelim. Bu varsay m alt nda Y bankas n n bilançosu, afla dakine benzer bir yap gösterecektir: Y Bankas 31/12/2003 Tarihli Bilançosu Aktif (trilyon TL) Pasif Rezervler 400 Vadesiz Mevduatlar 2000 Krediler 2100 Net Sermaye 500 AKT F TOPLAMI 2500 PAS F TOPLAM 2500 Bilançonun incelenmesinde görülebilece i gibi, Y bankas n n verdi i kredilerin küçük bir k sm banka ortaklar n n koydu u sermayeyle daha büyük bir k sm ysa mevduat yat ran müflterilerin paralar yla gerçeklefltirilmektedir. Dikkat ederseniz, kredi hacminde önemli bir art fl gerçeklefltirilmifltir. Asl nda, Y bankas, bu flekilde davranarak finansal arac kurumlar n önemli bir fonksiyonu olan fon transferine arac l k etme fonksiyonunu yerine getirmektedir. Zira, ekonomide bir grup elinde bulunan tasarruflar nedeniyle fon fazlas na sahipken, bir di er grup yeterli miktarda fona sahip olmamas nedeniyle yat r m olanaklar n hayata geçirememektedir. flte bankalar, bir arac kurum olarak, fon fazlas olan ekonomik birimlerden fon aç bulunan ekonomik birimlere fon transfer edilmesine arac l k ederek, ekonomide yat r mlar n ve verimlili in artmas na katk da bulunmaktad rlar. Bankac l k tarihi asl nda mutlak rezerv bankac l ndan k smi rezerv bankac l - na geçifl sürecini yans tmaktad r. K smi rezerv bankac l na geçiflle birlikte cevapland r lmas gereken bir soru ortaya ç kmaktad r: Bankalar n bulunduracaklar rezerv miktar n belirleyen faktörler nelerdir? Örne in; yukar da ele ald m z Y bankas n n mevduatlar n n yüzde 20 si kadar rezerv tutma karar n belirleyen ve etkileyen faktörler neler olabilir? Asl nda, banka bir ticari kurulufltur ve her ticari iflletme gibi amac da elde edilen kâr maksimum düzeye ç karabilmektedir. Bu durumda Y bankas söz konusu rezervleri tutarak, bu miktar kredi olarak vermekten Banka: Fon fazlas olan ekonomik birimlerden fon aç bulunan ekonomik birimlere fon transfer edilmesine arac l k ederek ekonomide yat r mlar n ve verimlili in artmas na katk da bulunan bir arac kurumdur.

28 Para Teorisi ve Politikas Serbest Rezervler: Ani mevduat ç k fllar n karfl lamak ve kârl yat r m f rsatlar n de erlendirebilmek amac yla bir emniyet unsuru olarak bankalar n ellerinde bulundurduklar rezervlerdir. Zorunlu Rezervler: Bankalar n yasalar gere i tutmak zorunda olduklar rezervlerdir. Toplam Rezervler: Bankac l k sistemindeki serbest ve zorunlu rezervlerin toplam ndan oluflur. SIRA S ZDE 1 vazgeçmekte ve elde edece i faiz gelirinin (dolay s yla kâr n n) azalmas na göz yummaktad r. Daha iktisadi bir ifadeyle banka aç s ndan rezervler, vazgeçilen faiz geliri anlam nda, bir alternatif maliyet tafl maktad r. Bankalar, zorunlu ve serbest rezerv olmak üzere, ellerinde iki tür rezerv bulundururlar. Bunlardan serbest rezervler, ani mevduat ç k fllar n karfl lamak ve kârl yat r m f rsatlar n de erlendirebilmek amac yla bir emniyet unsuru olarak bankalar n ellerinde bulundurduklar rezervlerdir. Zorunlu rezervler ise bankalar n yasalar gere i tutmak zorunda olduklar rezervleri ifade etmektedir. Ticari bankalar ya da daha genel anlam yla mevduat toplayan kurumlar, sahip olduklar mevduatlar n, merkez bankas taraf ndan belirlenen bir oran na karfl l k gelen miktar, zorunlu rezerv olarak bulundurmakla yükümlüdürler. Zorunlu rezerv oran olarak adland r lan bu oran, genellikle, ülke merkez bankas taraf ndan belirlenmekte, uygulama ilkeleriyse ülkeden ülkeye farkl l klar gösterebilmektedir. Örne in; kimi zaman, her türlü mevduat ayn zorunlu rezerv oran na tabi tutulurken, kimi zamansa mevduat n vadesine göre farkl zorunlu rezerv oranlar uygulanabilmektedir. Zorunlu rezerv sisteminin oluflturulmas nda güdülen amaç, bafllang çta bankalar n iflas na engel olmakken günümüzde bu amac n önemini yitirdi ini söylemek mümkündür. Merkez bankas n n bu tür bir uygulamayla günümüzdeki amac ülkedeki para miktar n kontrol edebilmektir. Yani, zorunlu rezerv uygulamas zaman içerisinde merkez bankas n n ülkedeki para miktar n kontrol edebilmek amac yla kullanabilece i bir araca dönüflmüfltür. Günümüz merkez bankac l nda etkinli i oldukça s n rl ve esnek olmayan bir para politikas arac olarak de erlendirilen zorunlu rezerv uygulamas, kitab m z n para politikas araçlar n inceleyece imiz 5. ünitesinde ayr nt l olarak ele al nacakt r. Bankac l k sistemindeki serbest ve zorunlu rezervlerin toplam ndan oluflan toplam rezervler bankalar n kredi olarak vermeyerek ellerinde bulundurduklar fonlar ifade etti i için, mevduat kredi ak m ndan bir s z nt olarak de erlendirilmelidir. Rezervler toplam, bir s z nt olarak ele al nd ndaysa bankalar n yaratabilece i kaydi para miktar n etkileyen önemli bir faktör olarak karfl m za ç kmaktad r. Günümüz dünyas nda bankayla ilgisi olmayan biriyle karfl laflmak olanaks zd r.bu aç dan bankalar n ekonomideki yeri ve önemini tart fl n z.bankac l n günümüzdeki durumunu de erlendiriniz. MEVDUAT YARATILMASI AMAÇ 2 Bir bankan n nas l para yaratt n ve bu süreçte belirleyici olan de iflkenlerin yarat labilecek para miktar üzerindeki etkilerini aç klayabilmek. Para arz n oluflturan bileflenler içerisinde en büyük pay mevduatlara ait oldu u için, bu mevduatlar n nas l yarat ld n görmek para arz n n nas l belirlendi ini anlamada ilk ad md r.ald klar kararlar ve yapt klar tercihlerle mevduat yarat lmas sürecinde etkili olan dört tane ekonomik birim söz konusudur: Merkez Bankas : Bankac l k sistemini gözeten ve para politikas n n yürütülmesinden sorumlu olan kamu kurumu, Bankalar (mevduat kabul eden kurumlar): Kifli ve kurumlardan mevduat kabul eden ve bunlara kredi veren finansal arac lar, Mevduat Sahipleri: Bankalarda mevduat bulunduran kifli ve kurumlar,

Ünite 2 - Bankalar n Kaydi Para Yaratma Süreci 29 Bankalardan borçlananlar: Mevduat kabul eden kurumlardan kredi alarak borçlanan kifli ve kurumlar, ç kartt klar tahviller mevduat kurumlar taraf ndan sat n al nan kurumlar. lk aflamada, merkez bankas n n ald bir önlemin, banka rezervlerini nas l etkiledi ini görece iz. kinci olarak, bankalar n nas l mevduat yaratt klar n, önce oldukça basitlefltirilmifl bir model çerçevesinde ele alarak, daha sonra bu modelimizi, ad m ad m gerçek yaflama yaklaflt raca z. Merkez Bankas n n Bankac l k Sistemine Rezerv Sa lamas Merkez bankas bankac l k sistemine iki flekilde ilave rezerv sa layabilir: Bankalara reeskont kredisi açarak ve bankalardan kamu kesimi tahvilleri sat n alarak. fiimdi bu iki durumu ele alarak, bankac l k sisteminin bilançosunda ortaya ç kacak de- iflikleri inceleyelim. Merkez Bankas n n Bankalara Kredi Açmas Merkez bankas n n A bankas na 1 trilyon TL reeskont kredisi açt n kabul edelim. Merkez bankas ve A bankas aras nda gerçekleflen bu ifllemin sonucunda ne gibi de ifliklikler olaca n T hesaplar arac l yla takip etmeye çal flaca z. Ancak, kullanaca m z T hesaplar, bilançoda yer alan kalemlerin bafllang ç bilançosuna göre gösterdi i de ifliklikleri ifade edecektir. Merkez bankas 1 trilyon liral k reeskont kredisini açt zaman bu miktar, A bankas n n merkez bankas nda bulunan hesab na alacak yazar. Bunun sonucunda, A bankas n n rezervleri 1 trilyon lira artarken, merkez bankas na olan borcu da ayn miktarda yükselir. Bu ifllemin sonucunda A bankas n n bilançosunda afla daki de ifliklikler ortaya ç kacakt r. A Bankas Rezervler +1000 Reeskont Kredileri +1000 Ayn bilanço kalemleri merkez bankas bilançosunda da de iflim gösterecek, ancak rezervler, merkez bankas aç s ndan borç niteli inde (yani, talep edildi i zaman bankaya ödenmesi gerekti i için), aç lan reeskont kredisi ise alacak niteli- inde oldu u için, de iflen kalemler bilançonun ters taraf nda yer alacakt r. Merkez Bankas Reeskont Kredileri +1000 Rezervler +1000 Görüldü ü gibi merkez bankas, bankalara reeskont kredisi vererek, bankac l k sisteminin sahip oldu u rezerv miktar n artt rmaktad r. Merkez Bankas n n Devlet Tahvili Sat n Almas Merkez bankas n n piyasada tahvil al p satmas, aç k piyasa ifllemleri olarak adland r lmaktad r. Merkez bankas n n A bankas ndan 1 trilyon lira de erinde tahvil sat n ald n ve bunun karfl l n A bankas n n merkez bankas nda bulunan hesab - na alacak yazd n kabul edelim. Bu aç k piyasa iflleminin A bankas n n bilançosunda yarataca net sonuç, bankan n elindeki menkul k ymetlerde 1 trilyon liral k azal fl ve merkez bankas ndaki rezervler hesab nda 1 trilyon liral k art flt r.

30 Para Teorisi ve Politikas A Bankas Menkul K ymetler -1000 Rezervler +1000 A bankas n n merkez bankas nda bulunan rezervlerindeki art fl nedeniyle merkez bankas n n pasifi de ayn miktarda artacakt r. Öte yandan, bu ifllem sonucunda, merkez bankas n n elinde bulunan menkul k ymetler 1 trilyon liral k art fl gösterece i için bilançonun aktifi de bu miktarda artacakt r. Merkez Bankas Menkul K ymetler +1000 Rezervler +1000 Görüldü ü gibi, merkez bankas n n bankalara reeskont kredisi açmas ya da aç k piyasa ifllemleriyle bankalardan devlet tahvili sat n almas, bankac l k sisteminin rezervleri üzerinde ayn etkiyi yaratmaktad r. Bu nedenle afla daki bölümlerde sadece reeskont kredileri arac l yla bankac l k sistemine rezerv sa lanmas ele al nacakt r. Ayn sonuçlar n, merkez bankas n n yapaca aç k piyasa ifllemleriyle de sa lanabilece ini gözden uzak tutmay n z. D KKAT Merkez bankas n n aç lan reeskont kredilerini tahsil etmesi ve aç k piyasa ifllemleriyle tahvil satmas da bankac l k sisteminin rezervlerini azaltacakt r. Mevduat Genifllemesi: Basit Model Bu aflamada, ele alaca m z modelde, yap lacak basitlefltirici varsay mlar flunlard r: Bankac l k sisteminde tek bir banka vard r, Bankalar n açt klar kredilerde nakit fleklinde bir s z nt olmamaktad r. Yani, bankalar n açt krediler, aynen, bankalara mevduat olarak geri dönmektedir. Bankalar serbest rezerv tutmamaktad r. Yani, bankac l k sisteminin sahip oldu u rezervlerin tamam zorunlu rezervlerden oluflmaktad r. Bankalar, sadece vadesiz mevduat fleklinde yükümlülük almaktad r. Daha sonraki aflamalarda, yukar da s ralanan basitlefltirici varsay mlar ad m ad m kald rarak, sonuçta daha gerçekçi bir modele ulaflaca z. Öte yandan, bu bölüm boyunca, bankac l k sisteminin %20 oran nda zorunlu rezerv uygulamas na tabi oldu unu kabul edece iz. Mevduat Yarat lmas : Tek Banka Merkez bankas n n, sistemdeki tek banka olan A bankas na 1 trilyon lira reeskont kredisi açmas yla bilanço, afla daki flekilde de iflmekteydi: A Bankas Zorunlu Rezervler 0 Reeskont Kredileri +1000 Serbest Rezervler +1000

Ünite 2 - Bankalar n Kaydi Para Yaratma Süreci 31 A bankas n n vadesiz mevduatlar nda bir de ifliklik olmad için, zorunlu rezervler de de iflmemekte ve bankan n elindeki ilave 1 trilyon liral k rezerv, serbest rezervlerin bir milyar lira artt anlam na gelmektedir. Banka, varsay m gere i, serbest rezerv tutmak istemedi i için müflterilerine, bu miktara eflit kredi açacakt r. A bankas kredi açt zaman, ayn anda müflterisi için bankada bir vadesiz mevduat hesab açar ve kredi miktar n bu hesaba aktar r. Böylece banka, pasifte yer alan vadesiz mevduatlar 1 trilyon lira, ayn anda aktifte yer alan alacaklar 1 trilyon lira artt rarak kendi bilançosunu de ifltirmektedir. Buna göre, bilançoda ortaya ç kacak de iflme, afla daki gibi olacakt r. A Bankas Zorunlu Rezervler +200 Reeskont Kredileri +1000 Serbest Rezervler +800 Vadesiz Mevduat +1000 Krediler +1000 Bilanço de iflikliklerini gösteren T hesaplar n siz de yazarak takip ediniz. D KKAT Yukar daki bilançonun incelenmesinden, bankan n elindeki 1 trilyon liral k rezervin bilefliminde bir de ifliklik oldu u görülmektedir. Bankan n vadesiz mevduat fleklindeki yükümlülü ü 1 trilyon lira artt ve bankac l k sistemi %20 oran nda zorunlu rezerv uygulamas na tabi oldu u için A bankas, bu orana karfl l k gelen 200 milyar liray zorunlu rezerv olarak ay rmak zorunda kald görülmektedir. Öte yandan, bilançodan izlendi i gibi, A bankas, kredi açma eylemiyle vadesiz mevduat yaratm flt r. Vadesiz mevduatlar para arz n n bir bilefleni oldu u için, bankan n kredi açmas yla asl nda para yarat lm flt r. flte, yarat lan bu paraya, kaydi para ad n veriyoruz. Basit modelimizin varsay mlar gere i, aç lan kredi sonucu yarat lan vadesiz mevduat hesab ndaki 1 trilyon lira çekilse bile, yine bankaya ayn miktarda geri dönecektir. Çünkü; bankac l k sisteminde tek banka vard r ve aç lan kredilerden nakit ve vadeli mevduat fleklinde herhangi bir s z nt yoktur. Yukar da yer alan ve A bankas n n bilançosundaki de ifliklikleri gösteren T hesab ndanda anlafl laca gibi banka, halâ 800 milyar liral k serbest rezerve sahiptir. A bankas serbest rezerv tutmak istemedi i için, söz konusu miktar n tamam n kredi olarak verecek ve bu kez 800 milyar liral k vadesiz mevduat yaratm fl olacakt r. Bilançodaki de iflimi gösteren T hesab ysa afla daki gibi özetlenebilir: Afla daki T hesab n incelemeden önce kendiniz bu de iflikli i tespit ediniz ve sonuçlar karfl laflt r n z. D KKAT A Bankas Zorunlu Rezervler +360 Reeskont Kredileri +1000 Serbest Rezervler +640 Vadesiz Mevduat +1800 Krediler +1800

32 Para Teorisi ve Politikas Bankalardan kredi alan kifliler flüphesiz bu fonlar bankada tutmayacak ve harcayacakt r. Böylece, söz konusu mevduat n sahipleri de iflecek ve mülkiyet, kredi alan kiflilerin al flverifl yapt klar kifli ve kurumlara geçecektir. Sistemde s z nt olmad ve tek bir banka bulundu u için, tüm mevduatlar ayn bankada kalacak ve mevduatlar n transfer edilmesi sadece, bunlar n sahiplerini de ifltirecektir. T hesab ndan görüldü ü gibi banka, ilk aflamada, yaratm fl oldu u 1 trilyon liral k mevduata ek olarak, ikinci aflamada, 800 milyar liral k mevduat daha yaratm fl ve yarat lan toplam kaydi para, bu aflamada 1.8 trilyon liraya ulaflm flt r. Öte yandan banka, 640 milyar liral k serbest rezerve sahiptir. Bilançoda denge sa lanm fl olmas na karfl n A bankas (dolay s yla bankac l k sistemi) dengede de ildir; zira, A bankas - n n elinde tutmak istedi inden daha fazla serbest rezerv bulunmaktad r. A bankas bu nedenle söz konusu 640 milyar liray da kredi olarak verecektir. Bu ifllemin sonucunda bankan n bilançosundaki de iflimi gösteren T hesab afla daki flekli alacakt r: A Bankas Zorunlu Rezervler +488 Reeskont Kredileri +1000 Serbest Rezervler +512 Vadesiz Mevduat +2440 Krediler +2440 Bir önceki aflamaya göre, miktar azalm fl olmas na karfl n banka, bu kez 640 milyar liral k vadesiz mevduat yaratm fl ve 3 üncü aflamada yarat lan kaydi para toplam 2.44 trilyon liraya ulaflm flt r (1000+800+640). Banka, bu aflaman n sonunda, 512 milyar liral k serbest rezerve sahip oldu u için, bu süreç, serbest rezerv miktar s f ra düflünceye dek devam edecektir (Varsay m gere i bankan n, serbest rezerv tutmak istemedi ini hat rlay n z.). Bir baflka deyiflle, bankac l k sistemi dengeye gelinceye kadar, yani tutulmak istenen serbest rezerv miktar fiilen elde tutulan serbest rezerv miktar na eflitleninceye kadar, yukar da üç aflamas n ele ald - m z kaydi para yaratma süreci devam edecektir. Söz konusu, kaydi para yaratma süreci, afla da yer alan Tablo 2.1 de özetlenmektedir: Tabloyu incelemeye geçmeden önce, dördüncü aflamay T hesab kullanarak kendiniz de erlendiriniz. Tablo 2.1. Kaydi Para Yaratma Süreci Mevduatlardaki Kredilerdeki Zorunlu Aflama Art fl Art fl Rezervlerdeki Art fl 1 1000.00 800.00 200.00 2 800.00 640.00 160.00 3 640.00 512.00 128.00 4 512.00 409.60 102.40 5 409.60 327.68 81.92.... TOPLAM 5000.00 5000.00 1000.00 Yukar daki tabloya göre mevduatlar, bafllang çta, sisteme enjekte edilen rezervin belirli bir kat kadar artm flt r. Bir baflka deyiflle, A bankas, merkez bankas ndan elde etti i rezervin belirli bir kat kadar mevduatlar n artt rmaktad r. Buna göre, vadesiz mevduatlar DD, bankac l k sistemindeki toplam rezervleri R ile göste-

Ünite 2 - Bankalar n Kaydi Para Yaratma Süreci 33 rir ve de iflim miktar n ifade etmek üzere D harfini (Yunan alfabesinde delta) kullan rsak, yarat lan vadesiz mevduat (kaydi para) miktar yla rezervler aras ndaki iliflkiyi flu flekilde ifade edebiliriz: DDD= kdr (1) bu eflitlikte basit mevduat çarpan olarak adland r lan k y yaln z b rak rsak, k = DDD DR (2) ile çarpar ve bölersek sonuç de iflmeye- olacakt r. Bu eflitli in sa taraf n ce i için, DR DDD k = DDD DR x DR DDD x 1 DR DDD k = 1 DR DDD (3) bulunur. DR rezervlerdeki art fl n vadesiz mevduat art fl na oran d r. Bankan n DDD elinde serbest rezerv tutmad n kabul etti imiz için, rezervlerdeki de iflme zorunlu rezervlerdeki de iflmeyi yans tmaktad r. Yani, varsay m m z gere i DR DDD ifadesini zorunlu rezerv de iflikli inin vadesiz mevduat de iflikli ine oran biçiminde de erlendirmemiz gerekir; bu da merkez bankas taraf ndan belirlenen zorunlu rezerv oran na (r DD ) eflittir. O halde, k = 1 r DD (4) olmaktad r. Bu eflitlikte r DD vadesiz mevduatlara uygulanan zorunlu rezerv oran n ifade etmektedir. Yukar daki son eflitli e göre, bafllang çta yap lan varsay mlar geçerliyken, basit mevduat çarpan zorunlu rezerv oran n n tersine eflit olmaktad r. Örne imizde vadesiz mevduat zorunlu rezerv oran %20 oldu u için basit mevduat çarpan k = 1 r DD = 1 0.20 = 5 de erini alacakt r. Öte yandan, merkez bankas n n bafllang çta A bankas na aktard rezerv miktar 1 trilyon lira (yani DR = 1000 milyar TL) oldu u için, yarat lan kaydi para miktar DDD = k x DR = 5 x 1000 milyar TL = 5000 milyar TL olarak hesaplanacakt r. Görüldü ü gibi bu rakam, Tablo 2.1 in toplam sat r nda belirtilen miktara eflittir.

34 Para Teorisi ve Politikas Mevduat Yarat lmas : Çok Say da Banka fiimdi, ele alaca m z örnekte, sistemde tek banka bulundu u fleklindeki varsay - m m z kald raca z. Ancak, hemen hat rlatal m ki bafllang çta yap lan di er üç varsay m (nakit ve vadeli mevduat s z nt s n n bulunmad, bankalar n serbest rezerv bulundurmad klar ) geçerlili ini sürdürmektedir. Yine, merkez bankas n n A bankas na 1 trilyon liral k reeskont kredisi açarak ilave rezerv sa lad n, bu ifllem sonucu, A bankas n n bilançosundaki de iflimi gösteren T hesab n n afla daki gibi oldu unu kabul edelim. A Bankas Zorunlu Rezervler 0 Reeskont Kredileri +1000 Serbest Rezervler +1000 Merkez bankas ndan al nan reeskont kredisiyle A bankas n n elindeki serbest rezerv miktar 1 trilyon lira artmaktad r. Bankac l k sisteminde faaliyet gösteren bankalar, serbest rezerv tutmak istemedikleri için, A bankas bu miktar müflterisine kredi olarak verecek ve bu krediyi müflterisinin vadesiz mevduat hesab na aktaracakt r. Krediyi alan kifli, söz konusu miktar harcar ve al flverifl yapt kifli de bu miktar B bankas na yat r rsa (nakit s z nt s s f r oldu u için 1 trilyon liran n tamam B bankas na gidecektir) bu bankan n bilançosundaki de iflme afla daki gibi olacakt r: B Bankas Zorunlu Rezervler +200 Vadesiz Mevduat +1000 Serbest Rezervler +800 Vadesiz mevduatlardaki art fl nedeniyle B bankas, art fl miktar n n %20 si oran nda zorunlu rezerv (200 milyar TL) ay rd ktan sonra kalan 800 milyar liray kredi olarak verir. Aç lan bu kredi, B bankas ndan çekilip harcand ktan sonra, C bankas na vadesiz mevduat olarak gidecektir. Buna göre, C bankas n n bilançosundaki de iflimi gösteren T hesab flu flekilde olur: C Bankas Zorunlu Rezervler +160 Vadesiz Mevduat +800 Serbest Rezervler +640 C bankas da vadesiz mevduatlar ndaki 800 milyar liral k art fl karfl s nda, bunun %20 sini zorunlu rezerv olarak ay rd ktan sonra, elinde kalan 640 milyar liral k serbest rezervi kredi olarak verecektir. Ayn sürecin devam etmesi sonucu bu miktar D bankas na vadesiz mevduat olarak aktar lacakt r: D Bankas Zorunlu Rezervler +128 Vadesiz Mevduat +640 Serbest Rezervler +512

Ünite 2 - Bankalar n Kaydi Para Yaratma Süreci 35 T pk tek banka durumunda oldu u gibi, bu süreç, bankac l k sisteminin bulundurmak istedi i serbest rezerv miktar n n fiilen bulundurdu u serbest rezerv miktar na eflitleninceye kadar, yani bankac l k sistemi dengeye gelinceye kadar devam edecektir. Varsay m m z gere i bankalar, serbest rezerv tutmak istemedikleri için, mevduat yarat lmas süreci, serbest rezervler s f r oluncaya kadar devam edecektir. Bankac l k sisteminin yaratt toplam mevduatsa Tablo 2.2 de verilmektedir. Mevduatlardaki Kredilerdeki Zorunlu Banka Art fl Art fl Rezervlerdeki Art fl B 1000.00 800.00 200.00 C 800.00 640.00 160.00 D 640.00 512.00 128.00 E 512.00 409.60 102.40 F 409.60 327.68 81.92.... TOPLAM 5000.00 5000.00 1000.00 Tablo 2.2. Kaydi Para Yaratma Süreci Görüldü ü gibi, bankac l k sisteminde, birden fazla banka olmas halinde sonuç de iflmemekte ve mevduat çarpan, zorunlu rezerv oran n n tersine, eflit olmaktad r. Yukar daki örne imizde bankac l k sistemine enjekte edilen ilave rezerv miktar 1 trilyon lira (DR = 1000 milyar TL) ve zorunlu rezerv oran %20 (r DD = 0.20) iken bankac l k sisteminin yarataca ilave vadesiz mevduat miktar (DDD) 5 trilyon lira olarak hesaplanacakt r. DDD = 1 r DD DR = 1 1000 milyar TL 0.20 = 5000 milyar TL Mevduat Yarat lmas : Serbest Rezervler Birçok nedenle bankalar, yasalar gere i tutmak zorunda olduklar rezervlerden daha fazla rezerv tutmak isterler. Baz bankalar, ani mevduat ç k fllar n karfl layabilmek için, zorunlu rezervlerin yeterli olmad n düflünebilir ve bu nedenle daha fazla likiditeye sahip olmak isteyebilirler. Öte yandan, baz bankalar, sahip olduklar rezervlerin tamam n kredi olarak vermenin kârl olmad n düflünerek, ellerinde bir miktar serbest rezerv tutmay tercih edebilirler. Bankalar n serbest rezerv talepleri afla daki fonksiyonel gösterimle özetlenebilir: ER = f i -,V +, X Yukar daki fonksiyonda ER serbest rezervleri, i menkul k ymet faiz oran n, V mevduat girifl ç k fllar ndaki de iflkenli i ve X serbest rezerv talebini etkileyen di er tüm faktörleri (gelece e dönük ekonomik bekleyifller, ekonomik istikrars zl k gibi) ifade etmektedir. Fonksiyonda yer alan de iflkenlerin alt nda yer alan iflaretler, ilgili de iflkenle serbest rezerv talebi aras ndaki iliflkinin yönünü göstermektedir. Banka kredilerine uygulanan faiz oranlar belirliyken, menkul k ymetlerin faiz oranlar ne kadar yüksek olursa elde serbest rezerv tutman n alternatif maliyeti o kadar yüksek olacakt r. Bu nedenle menkul k ymet faiz oranlar yla serbest rezerv talebi aras nda ters yönlü bir iliflki söz konusudur. Örne in; menkul k ymet

36 Para Teorisi ve Politikas faiz oranlar artarsa bankalar n serbest rezerv talebi azalacakt r. Öte yandan, bankalar n karfl laflt mevduat giriflleri ve ç k fllar ne kadar büyük de ifliklik gösterirse bankalar n mevduat ç k fllar n karfl layabilmek amac yla ellerinde tutmak isteyecekleri serbest rezerv miktar o kadar fazla olacakt r. Bir baflka deyiflle bankalar n karfl laflt klar mevduat girifl ç k fllar n n de iflkenli iyle serbest rezerv talebi aras nda do ru yönlü bir iliflki vard r. Söz konusu de iflkenlik artt kça, serbest rezerv talebi de artacak, azald kça, serbest rezerv talebi düflecektir. Bir banka ne kadar çok serbest rezerv tutarsa o kadar az kredi verecek ve belirli bir miktar ilave rezervle yarat labilecek kaydi para miktar o kadar düflük olacakt r. Yukar da ele ald m z örnekte, merkez bankas ndan 1 trilyon liral k ilave rezerv elde eden banka, bu miktar kredi olarak vermeyip de serbest rezerv olarak tutmay tercih ederse kaydi para yaratma süreci sona erecektir. Bu nedenle serbest rezervler, kaydi para yaratma sürecinde bir s z nt olarak de erlendirilmektedir. Buna göre, bankalar n ellerinde tutmak istedikleri serbest rezerv miktar, vadesiz mevduatlar n n bir oran olarak ifade edilebilir. ER = e x DD (5) Burada e serbest rezerv oran olarak adland r lmaktad r. Bu eflitlikten yararlanarak serbest rezervlerdeki de iflimi DER = eddd (6) fleklinde yazmak mümkündür. Öte yandan, bankalar n zorunlu rezervleri de vadesiz mevduatlar n n bir oran oldu u için RR = r DD DD (7) yazabiliriz. Daha önce tan mlanan de iflkenlere ilave olarak, bu eflitlikte RR zorunlu rezerv miktar n, r DD vadesiz mevduat zorunlu rezerv oran n göstermektedir. Bankalar n zorunlu rezervlerindeki de iflimse DRR = r DD DDD (8) olacakt r. Bankac l k sistemindeki toplam rezervler (R) R = RR + ER (9) oldu u için toplam rezervlerdeki de iflme DR = DRR + DER (10) fleklinde yaz labilir. (6) ve (8) no lu eflitlikler (10) no lu eflitlikte yerine konursa DR = r DD DDD + eddd DR = r DD + e DDD DDD = 1 r DD + e DR (11) k = 1 r DD + e

Ünite 2 - Bankalar n Kaydi Para Yaratma Süreci 37 elde edilir. k = 1 r DD + e daki son eflitlik denirse vadesiz mevduatlardaki de iflimi gösteren yukar - DDD = kdr (12) fleklinde yaz labilir.bilindi i gibi k mevduat çarpan n ifade etmektedir. Önceki bölümde ele ald m z örnekte DR = 1 trilyon TL, r DD = 0.20 idi. Serbest rezerv varsay m n kald rd m z için, bankalar n yüzde 5 oran nda serbest rezerv bulundurdu unu, yani e = 0.05 oldu unu kabul edersek, k = 1 0.20 + 0.05 = 1 0.25 = 4 buluruz. Buna göre, bankac l k sistemi, 1 trilyon liral k ilave rezervle 4 trilyon liral k vadesiz mevduat yaratabilecektir. Yani DDD = kdrr oldu u için DDD = 4 x 1000 milyar TL = 4000 milyar TL olur. Serbest rezervlerin s f r olmas durumunda bankac l k sistemi 1 trilyon liral k rezervle 5 trilyon liral k vadesiz mevduat (kaydi para) yarat rken, sistemdeki serbest rezerv oran n n %5 olmas halinde yarat lan vadesiz mevduat miktar 4 trilyon liraya düflmüfltür. flte bu nedenle serbest rezervler, mevduat yarat lmas sürecinde, bir s z nt olarak de erlendirilmektedir. Dikkat edilirse serbest rezerv oran ne kadar yüksek olursa, mevduat çarpan o kadar küçük olmakta ve dolay s yla yarat lan kaydi para miktar da azalmaktad r. Mevduat Yarat lmas : Nakit S z nt s Nakit ve vadesiz mevduatlar, yak n ikame iliflkisi içinde olduklar için, halk n vadesiz mevduat talebinde bir de ifliklik oldu unda nakit talebinin de de iflece ini kabul etmek gerekir. Bu nedenle halk n nakit talebinde bir de ifliklik olmad fleklindeki varsay m kald rmam z daha gerçekçi bir modele yaklaflmam z sa lar. Bir baflka deyiflle bu aflamada, bafllang çta yap lan bankalar n açt kredilerden nakit s z nt s olmamakta, verilen kredilerin tamam bankac l k sistemine vadesiz mevduat olarak geri dönmekte fleklindeki varsay m kald raca z. Basitlik sa lamas aç s ndan, halk n vadesiz mevduatlar n belirli bir oran kadar nakit talep etti- ini kabul edersek, nakit talebini, C = c x DD (13) dolay s yla, DC = cddd (14) fleklinde ifade edebiliriz. Bu eflitlikte C nakit miktar n, c ise nakit oran n göstermektedir. (12) nolu eflitli e göre, c oran sabitken, vadesiz mevduatlar artt kça nakit miktar da bunun belirli bir oran kadar artmaktad r. Halk n nakit talebi artt kça, bu art fl, bankac l k sisteminin sahip oldu u rezervlerin ayn miktarda azalmas yla sonuçlanacakt r. Görüldü ü gibi, nakit miktar, t pk serbest rezervler gibi, mevduat yarat lmas sürecinde bir s z nt anlam na gelmektedir. Nakit s z nt - s olmad fleklindeki varsay m kald r l nca, bankac l k sisteminin rezervlerindeki art fl zorunlu rezervler, serbest rezervler ve nakit aras nda da l r hale gelecektir. Yani, toplam rezervlerdeki de iflimi, afla daki flekilde yazmam z mümkündür.

38 Para Teorisi ve Politikas DR = DRR + DER + DC (15) (6), (8) ve (14) nolu eflitlikler yukar da yerine konur ve gerekli düzenlemeler yap l rsa, DR = r DD DDD + eddd + cddd DR = r DD + e + c DDD DDD = 1 r DD + e + c DR (16) elde edilir. k = 1 r D + e + c k = 1 r D + e + c denirse yukar daki eflitlik, DDD = kdr olarak yaz labilir. Bilindi i gibi k mevduat çarpan n ifade etmektedir. Daha önceki örne imizdeki gibi DR = 1 trilyon TL, r DD = 0.20, e = 0.05 iken, c = 0.15 ise, k = 1 0.20 + 0.05 + 0.15 = 2.5 buluruz. Buna göre bankac l k sistemi, 1 trilyon liral k ilave rezervle 2.5 trilyon liral k vadesiz mevduat yaratabilmektedir. Daha önce ele ald m z örneklerle karfl - laflt r ld nda, nakit hakk ndaki varsay m m z de ifltirdi imizde, bankac l k sistemi daha az vadesiz mevduat yaratma gücüne sahip olmaktad r. flte bu nedenle mevduat yarat lmas sürecinde nakit, bir s z nt olarak kabul edilmektedir. Dikkat edilirse nakit oran (c) ne kadar yüksek olursa (yani nakit s z nt s ne kadar fazla olursa) mevduat çarpan n n de eri o kadar küçük, dolay s yla yarat labilecek kaydi para miktar da o kadar az olacakt r. Mevduat Yarat lmas : Vadeli Mevduat S z nt s Son olarak, bankalar n sadece vadesiz mevduat hesab açt klar fleklindeki varsay - m m z kald rarak, vadeli mevduat hesaplar n n da modele dahil edilmesine olanak tan yaca z. Vadeli ve vadesiz mevduatlar ayn zorunlu rezerv oran na tabiyseler, son olarak ele ald m z mevduat genifllemesi modelinde pek fazla de ifliklik olmayacakt r. Ancak, pek çok ülkede karfl lafl lan genel uygulama, her iki mevduat n farkl zorunlu rezerv oran na tabi olmas fleklindedir. Bunun yan nda genel olarak, vadeli mevduat zorunlu rezerv oran (r TD ) vadesiz mevduat zorunlu rezerv oran ndan küçüktür (r TD < r DD ). Yine basitlik sa lamak aç s ndan, halk n vadesiz mevduatlar n n belirli bir oran kadar vadeli mevduat talep etti ini kabul edelim. Vadeli mevduatlar TD, vadeli mevduat tercih oran n t ile gösterirsek, TD = tdd DTD = tddd (17) (18)

Ünite 2 - Bankalar n Kaydi Para Yaratma Süreci 39 yazabiliriz. Vadeli mevduatlar için ayr lan zorunlu rezervler de mevduat yarat lmas nda kullan labilecek rezervlerden bir s z nt oldu u için, toplam rezervlerdeki de- iflim eflitli i, DR = DRR DD + DRR TD + DER + DC olacakt r. Daha önce elde edilen eflitlikler yerine konursa, DR = r DD DDD + r TD DTD + eddd + cddd elde edilir. Daha önce elde edilen (18) nolu eflitlik yukar da yerine konursa DR = r DD DDD + r TD tddd + eddd + cddd DR = r DD +r TD t + e + c DDD DDD = 1 r DD +r TD t +e + c DR (19) olacakt r. Basitlefltirici varsay mlar n kald r lmas yla mevduat çarpan k = 1 r DD +r TD t + e + c (20) fleklinde elde edilmektedir. DR = 1 trilyon TL, r DD = 0.20, e = 0.05, c = 0.15 ken, t = 2.5 ve r TD = 0.04 oldu unu kabul edersek buluruz. Buna göre bankac l k sistemi, 1 trilyon liral k ilave rezervle 2 trilyon liral k vadesiz mevduat yaratabilmektedir. Yani, DDD = kdr oldu u için DDD = 2 trilyon TL olacakt r. Daha önce oldu u gibi, burada da, vadeli mevduatlar n modele dahil edilmesiyle yarat labilecek mevduat miktar n n azald n görmekteyiz. Dikkat edilirse t ve r TD oranlar yla mevduat çarpan ters yönde de iflmektedir. Bu oranlar ne kadar yüksek olursa yarat labilecek kaydi para miktar o kadar az olmaktad r. Bankalar n yaratabilecekleri kaydi para miktar n n belirlenmesi sürecinde yapt m z tüm basitlefltirici varsay mlar kald rarak modelimizi gerçe e biraz daha yaklaflt rd k. Bankalar n kaydi para yaratma sürecinde ele ald m z parametreler Vadesiz mevduat zorunlu rezerv oran Vadeli mevduat zorunlu rezerv oran Serbest rezerv oran Vadeli mevduat tercih oran Nakit tercih oran fleklinde s ralanabilir. E er bu parametrelerden biri ya da birkaç de iflirse bankalar n yaratabilece i kaydi para miktar ve dolay s yla ülkedeki para arz de iflek = 1 0.20 + 0.04 x 2.5 + 0.05 + 015 = 2

40 Para Teorisi ve Politikas cektir. Örne in; yüksek enflasyon nedeniyle halk n nakit tutma e iliminde meydana gelecek bir art fl, vadeli mevduat faiz oranlar nda meydana gelen bir yükselme sonucu, halk n vadeli mevduat tercih oran ndaki art fl, finansal sistemde yaflanan istikrars zl k sonucu bankalar n daha fazla serbest rezerv tutma e ilimleri sonucu serbest rezerv oran nda meydana gelen art fl gibi de ifliklikler, bankalar n yaratabilece i kaydi para miktar n n azalmas na neden olacakt r. Öte yandan; otomatik para veznelerinin (ATM) yayg nlaflmas sonucu halk n bankac l k sistemini daha yo- un olarak kullanmaya bafllamas nakit tercih oran n düflürecek, bu da bankalar n yaratabilece i kaydi para miktar n ve dolay s yla para arz n artt r c bir etki yaratacakt r. Benzer flekilde, hazine bonolar nda faiz oranlar n n yükselmesi, bankalar n daha az serbest rezerv tutmalar na ve serbest rezerv oran n n düflmesine neden olaca için, bankalar n yaratabilece i kaydi para miktar ve para arz artma yönünde de iflim gösterecektir.

Ünite 2 - Bankalar n Kaydi Para Yaratma Süreci 41 Özet Bir bankan n temel çal flma prensibini ve ekonomide bankac l k sisteminin üstlendi i temel fonksi- AMAÇ 1 yonlar aç klayabilmek Bir banka, üstlendi i fonksiyonlar yerine getirirken, para yaratan bir kurumdur. Bankalar n kaydi para yaratabilmelerinin ard nda, k smi rezerv bankac l ad verilen uygulama yatmaktad r. Bankalar, bir arac kurum olarak, fon fazlas olan ekonomik birimlerden, fon aç bulunan ekonomik birimlere, fon transfer edilmesine arac l k ederek, ekonomide yat r mlar n ve verimlili in artmas - na katk da bulunmaktad rlar. Bankalar, zorunlu ve serbest rezerv olmak üzere, ellerinde iki tür rezerv bulundururlar. Bunlardan serbest rezervler, ani mevduat ç k fllar n karfl lamak ve kârl yat r m f rsatlar n de erlendirebilmek amac yla bir emniyet unsuru olarak bankalar n ellerinde bulundurduklar rezervlerdir. Zorunlu rezervlerse bankalar n yasalar gere i tutmak zorunda olduklar rezervleri ifade etmektedir. Bir bankan n nas l para yaratt n ve bu süreçte AMAÇ 2 belirleyici olan parametrelerin yarat labilecek para miktar üzerindeki etkilerini K smi rezerv bankac l na geçiflle birlikte bankalar, ellerinde bulunan rezerv miktar n de ifltirerek, kaydi para yaratma olana na sahip olmufllard r. Nitekim bankac l k sistemindeki, zorunlu rezerv d fl ndaki tüm s z nt lar n s f ra eflit oldu u varsay m alt nda, bankac l k sistemi ilave 1 liral k rezervle zorunlu rezerv oran n n tersiyle ölçülen bir katsay yla çarp m kadar kaydi para yaratabilmektedir. S z nt lar sisteme dahil edildikçe, bankalar n kaydi para yaratma olanaklar s n rlanmaktad r. Söz konusu s z nt lar zorunlu rezervler, serbest rezervler, vadeli mevduatlar ve nakit s z nt lar ndan kaynaklanan s z nt lard r. Bu s z nt lar n büyüklü ü artt kça, bankalar n yaratabilece i kaydi para miktar azal r. Bankalar n, kaydi para yaratma güçleri oldu u gibi, kaydi para yok etme güçlerinin de bulundu u bir gerçektir. Buradaki süreç para yarat lmas sürecinin tamamen tersidir.

42 Para Teorisi ve Politikas Kendimizi S nayal m 1. Afla daki ekonomik birimlerden hangisi mevduat yarat lmas sürecinde yer al r? a. Merkez Bankas b. Bankalar c. Mevduat sahipleri d. Bankalardan borçlananlar e. Hepsi 2. Merkez Bankas, afla dakilerden hangisiyle bankac l k sistemine ilave rezerv sa lar? a. Bankalara reeskont kredisi açarak b. Bankalara kamu kesimi tahvilleri satarak c. Bankalara açt reeskont kredilerini tahsil ederek d. Para arz n daraltarak e. Mevduat karfl l k oran n art rarak 3. Mevduat yarat lmas sürecinde, afla dakilerden hangisi bir s z nt olarak kabul edilmez? a. Vadeli mevduatlar b. Serbest rezervler c. Vadesiz mevduatlar d. Nakit e. Zorunlu rezervler 4. Bir banka bilançosunun pasifi ve aktifi s ras yla afla - dakilerden hangisini ortaya koyar? a. maliyet yap s - kârl l k yap s n b. kârl l k yap s - maliyet yap s n c. fon kaynak yap s - fon kullan m yap s n d. rezerv yap s - mevduat yap s n e. fon gelirleri yap s - fon giderleri yap s n 5. Bankac l k sisteminin serbest rezerv talebinin düflmesi kaydi para üzerinde nas l bir etki yarat r? a. Mevduat çarpan yükselece i için kaydi para artar. b. Mevduat çarpan düflece i için kaydi para azal r. c. Mevduat çarpan düflece i için kaydi para artar. d. Mevduat çarpan yükselece i için kaydi para azal r. e. Mevduat çarpan ve kaydi para de iflmez. 7. Bankac l k sisteminde birden fazla banka olmas halinde, sisteme enjekte edilen rezerv miktar 1 trilyon lira (DR = 1000 milyar TL), zorunlu rezerv oran %10 (rdd = 0.10) ken sistemin yarataca ilave vadesiz mevduat miktar (DDD) kaç TL dir? a. 10000 milyar b. 5000 milyar c. 4000 milyar d. 3000 milyar e. 500 milyar 8. Bankalar n mevduatlar ndan daha düflük bir miktar karfl l k olarak ellerinde tutmalar na ne ad verilir? a. Mutlak rezerv bankac l b. K smi rezerv bankac l c. Yat r m bankac l d. Holding bankac l e. Serbest rezerv bankac l 9. Ani mevduat ç k fllar n karfl lamak ve kârl yat r m f rsatlar n de erlendirmek amac yla bir emniyet unsuru olarak bankalar n ellerinde bulundurduklar rezervler afla - dakilerden hangisidir? a. Serbest rezervler b. Zorunlu rezervler c. Reeskont kredileri d. K smi rezervler e. Mutlak rezervler 10. Bankac l k sisteminde tek bir bankan n oldu u,nakit s z nt s n n olmad,bankac l k sisteminin sahip oldu u rezervlerin tamam n n zorunlu rezervlerden olufltu u ve bankalar n sadece vadesiz mevduat fleklinde yükümlülük ald varsay mlar alt nda,merkez Bankas zorunlu rezerv oran n 0 olarak belirlerse bankaya yat r lan 1000 TL lik mevduatla kaç liral k kaydi para yarat labilir? a. b. 0 c. 1000 d. 10000 e. 100000 6. Bir bankada açt r lm fl olan vadesiz mevduat banka bilançosunun hangi k sm nda yer al r? a. Bankan n alaca n ifade etti i için aktifte b. Bankan n borcunu ifade etti i için aktifte c. Bankan n alaca n ifade etti i için pasifte d. Bankan n borcunu ifade etti i için pasifte e. Vadesiz mevduatlar bilançoda yer almaz