TÜRK SANAYÝCÝLERÝ VE ÝÞADAMLARI DERNEÐÝ TÜRKÝYE'DE SU YÖNETÝMÝ: SORUNLAR VE ÖNERÝLER EYLÜL 2008 TÜSÝAD Yayýn No: T/2008-09/469 Meþrutiyet Caddesi, No. 46 34420 Tepebaþý/Ýstanbul Telefon: (0212) 249 07 23 Telefax: (0212) 249 13 50
2008, TÜSÝAD Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca, kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þekil ve yöntemle iþlenmek, çoðaltýlmak, çoðaltýlmýþ nüshalarý yayýlmak, satýlmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz. ISBN Numarasý: 978-9944-405-42-3 ERSÝS REKLAM, MATBAACILIK VE TANITIM HÝZ. TÝC. LTD. ÞTÝ. Eðitim Mah. Poyraz Sok. No:1 D.65 Kadýköy - ÝSTANBUL Tel: (0216) 450 46 38-349 89 72 Faks: (0216) 450 46 39
ÖNSÖZ Türk Sanayicileri ve Ýþadamlarý Derneði (TÜSÝAD), özel sektörü temsil eden sanayici ve iþadamlarý tarafýndan 1971 yýlýnda Anayasamýzýn ve Dernekler Kanunu'nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmuþ, kamu yararýna çalýþan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. TÜSÝAD, demokrasi ve insan haklarý evrensel ilkelerine baðlý, giriþim, inanç ve düþünce özgürlüklerine saygýlý, yalnýzca asli görevlerine odaklanmýþ etkin bir devletin varolduðu Türkiye'de, Atatürk'ün çaðdaþ uygarlýk hedefine ve ilkelerine sadýk toplumsal yapýnýn geliþmesine ve demokratik sivil toplum ve laik hukuk devleti anlayýþýnýn yerleþmesine yardýmcý olur. TÜSÝAD, piyasa ekonomisinin hukuksal ve kurumsal altyapýsýnýn yerleþmesine ve iþ dünyasýnýn evrensel iþ ahlaký ilkelerine uygun bir biçimde faaliyette bulunmasýna çalýþýr. TÜSÝAD, uluslararasý entegrasyon hedefi doðrultusunda Türk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gücünün artýrýlarak, uluslararasý ekonomik sistemde belirgin ve kalýcý bir yer edinmesi gerektiðine inanýr ve bu yönde çalýþýr. TÜSÝAD, Türkiye'de liberal ekonomi kurallarýnýn yerleþmesinin yaný sýra, ülkenin insan ve doðal kaynaklarýnýn teknolojik yeniliklerle desteklenerek en etkin biçimde kullanýmýný; verimlilik ve kalite yükseliþini sürekli kýlacak ortamýn yaratýlmasý yoluyla rekabet gücünün artýrýlmasýný hedef alan politikalarý destekler. TÜSÝAD, misyonu doðrultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla ilgili görüþlerini bilimsel çalýþmalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüþlerden hareketle kamuoyunda tartýþma platformlarýnýn oluþmasýný saðlar.
TÜSÝAD Sanayi, Hizmetler ve Tarým Komisyonu bünyesinde faaliyet gösteren Çevre Çalýþma Grubu, sürdürülebilir iktisadi ve sýnai kalkýnma çerçevesinde, ülkemizin yer altý ve yer üstü su kaynaklarýnýn korunmasý, sürdürülebilir kullanýmýn saðlanmasý ve entegre su yönetiminin geliþtirilmesi yönünde çalýþmalara katkýda bulunmak amacýyla Türkiye de Su Yönetiminin Durumu: Sorunlar ve Öneriler baþlýklý çalýþmayý baþlatmýþtýr. Rapor, Çevre Çalýþma Grubu ile gerçekleþtirilen etkileþimli bir çalýþma sonucunda Ýstanbul Teknik Üniversitesi Öðretim Üyesi Prof. Dr. Ayþegül Tanýk ve Dokuz Eylül Üniversitesi Öðretim Üyeleri Prof. Dr. Necdet Alpaslan ve Doç Dr. Deniz Dölgen tarafýndan kaleme alýnmýþtýr. Eylül 2008
ÖZGEÇMÝÞ Prof.Dr. M. Necdet Alpaslan M. Necdet Alpaslan, 1955 yýlýnda Diyarbakýr'da doðmuþtur. Ýlk ve orta öðrenimini takiben, 1972-1973 yýllarý arasýnda Ortadoðu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Lisan okulunda okumuþ, 1977 yýlýnda Ege Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Ýnþaat Mühendisliði Bölümünden mezun olmuþtur. 1977-79 yýllarý arasýnda Boðaziçi Üniversitesinde, Atýklardan Biyogaz Üretimi konusunda Yüksek Lisans çalýþmasýný yapmýþtýr. 1983 yýlýnda Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsünde Aktif Çamur Sistemlerinin Matematik Modellenmesi konulu doktora tezini tamamlamýþtýr. 1985-86 yýllarý arasýnda Hollanda'da International Hydraulic Institute (IHE Uluslararasý Hidrolik Enstitüsü)'nde Çevre Mühendisliði konusunda bir eðitim programýna katýlmýþ ve üstün baþarý diplomasý ile mezun olmuþtur. 1986 yýlýnda Yardýmcý Doçent, 1988 yýlýnda Doçent, 1994 yýlýnda Profesör unvaný almýþtýr. 1997-2006 yýllarý arasýnda Dokuz Eylül Üniversitesi, Çevre Araþtýrma ve Uygulama Merkezi (ÇEVMER) müdürü olarak görev yapan Prof. Dr. Alpaslan halen Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliði Bölümünde Öðretim Üyesi olarak çalýþmaktadýr. Su Kaynaklarýnýn Yönetimi, Su ve Atýksu arýtýmý, Katý Atýklarýn Yönetimi konularýnda uzmanlaþmýþ olan M. Necdet Alpaslan'ýn ulusal ve uluslararasý 100 ün üzerinde eseri mevcuttur. Akademik çalýþmalarý arasýnda TÜBÝTAK, DPT, KOSGEB, Üniversite ve AB (EuropeAid, LIFE, vb.) fonlarýndan desteklene 70 üzerinde proje, teknik danýþmanlýk hizmeti bulunmaktadýr. Prof. Dr. Ayþegül Tanýk Kimya Mühendisliði Lisans (1981) ve Çevre Mühendisliði Lisansüstü (1984) derecelerini Boðaziçi Üniversitesi'nden almýþtýr. 1981-1983 yýllarý arasýnda Türkiye Sanayi Kalkýnma Bankasý'nda (TSKB) Kimya Mühendisi olarak, 1983-1984 yýllarý arasýnda ise Boðaziçi Üniversitesi Mühendislik Fakültesinde Araþtýrma Görevlisi olarak çalýþmýþtýr. 1984-1992 yýllarý arasýnda su ve atýksu arýtýmý üzerine faaliyet gösteren birçok özel firmada proje ve araþtýrma mühendisi olarak görev yapmýþtýr. 1991 yýlýnda ÝTÜ Ýnþaat Fakültesi Çevre Mühendisliði Bölümünde doktorasýný tamamlamýþtýr. 1992 yýlýndan beri ÝTÜ Çevre Mühendisliði Bölümünde görev yapmaktadýr. 1996 yýlýnda Doçent, 2002 yýlýnda ise Profesör ünvaný almýþtýr.
Bugüne kadar yayýnladýðý 42 adet uluslararasý bilimsel indekslere giren makalesi, 37 adedi uluslararasý olmak üzere 62 adet bildirisi, 8 uluslararasý kitap içinde bölümü ve içinde çalýþtýðý projelere ait 42 adet mesleki bilimsel ve teknik raporu bulunmaktadýr. Bütünleþik Havza Yönetimi (Havza Planlama ve Yönetimi, Yayýlý Kirleticilerin Saptanmasý ve Yönetimi, Su Kalite Yönetimi, Su Kalite Modellemesi) ve Deniz Kirliliði ve Kontrolu araþtýrma konularýdýr. Doç. Dr. Deniz Dölgen Dokuz Eylül Üniversitesi, Çevre Mühendisliði Bölümünden 1988 yýlýnda mezun olmuþtur. 1994 yýlýnda Y.Lisans, 1998 yýlýnda Doktora çalýþmalarýný tamamlamýþtýr. 1993-2007 yýllarý arasýnda Dokuz Eylül Üniversitesinde Araþtýrma Görevlisi, Öðretim Görevlisi, Yard. Doç. kadrolarýnda çalýþmýþ olup, 2007 yýlýndan bu yana Çevre Teknolojisi Anabilim Dalýnda Doçent olarak görev yapmaktadýr. Ayrýca, Çevre Araþtýrma ve Uygulama Merkezinin Müdür Yardýmcýlýðý görevini sürdürmektedir. Akademik çalýþma hayatý süresince çok sayýda bilimsel etkinlikte bilim veya organizasyon üyesi olarak görev almýþtýr. 2006-2008 yýllarý arasýnda Ege Bölgesi Sanayi Odasý (EBSO) bünyesinde aktif olarak çalýþmýþ, bu kapsamda Çevre Komitesi; Teknik Eðitim Geliþtirme-Kalite-Teknoloji-KOBÝ ve KOSGEB Komitesi Üyeliklerinde bulunmuþtur. 2007 yýlýnda Türkiye Ekonomi Politikalarý Araþtýrma Vakfý (TEPAV), European Policy Information Centre ve Ýngiltere Büyükelçiliði iþbirliði ile gerçekleþtirilen Lisbon Stratejisinin Yaygýnlaþtýrýlmasýna Yönelik Kurumlar arasý Ýþbirliði ve Eðitim Projesi kapsamýnda eðitimci grubunda yer almýþtýr. Bunlarýn dýþýnda 1995-2005 yýllarý arasýnda Etkin Atýksu Yönetimi, Akdeniz Ülkelerinde Atýksuyun Arýtýmý ve Tekrar Kullanýmý, Geliþmekte Olan Ülkeler Ýçin Hastane Atýklarý Yönetimi, Geliþmekte Olan Ülkeler Ýçin Tehlikeli ve Afet Atýklarý Yönetimi, Yerel Yönetimlerde Katý Atýk Yönetimi ve Geri Kazanýmý, Düzenli Depolama Entegre Yaklaþýmý gibi ulusal ve uluslararasý organizasyonlar tarafýndan düzenlenen çok sayýda eðitim seminerini tamamlamýþtýr. Su ve atýksu arýtýmý, atýk yönetimi, su kaynaklarý yönetimi, çevre yönetimi konularýnda çalýþmalar yapmaktadýr. Bu güne kadar yayýnladýðý 11 adet uluslararasý bilimsel indekslere giren ve 15 adet ulusal dergilerde yayýnlanmýþ makalesi, 25 adedi uluslararasý olmak üzere 70 adet bildirisi, 5 adet ulusal kitap içinde bölümü ve içinde çalýþtýðý projelere ait 26 adet mesleki bilimsel ve teknik raporu bulunmaktadýr.
ÝÇÝNDEKÝLER 1.GÝRÝÞ...21 2. SU ÝLE ÝLGÝLÝ GENEL BÝLGÝLER...27 2.1 Suyun Niceliksel Durumu - Su Potansiyeli...28 2.2 Suyun Niteliksel Durumu - Su Kirliliði...33 2.3 Su Tüketimi - Kullanýmý...36 2.4 Küresel Ölçekte Su Sorunlarý...40 3. TÜRKÝYE'DE SU MÝKTARI NÝCELÝÐÝ...47 3.1 Yüzeysel Sular...49 3.2 Yeraltý Sularý...56 3.3 Ýklim Deðiþikliðinin Su Miktarýna Etkisi...58 3.4 Su Potansiyelinin Arttýrýlmasýna Yönelik Önlemler...59 4. TÜRKÝYE'DE SU KAYNAKLARININ KALÝTESÝ...63 4.1 Kirletici Kaynaklar...64 4.1.1 Evsel Atýksular...64 4.1.2 Endüstriyel Atýksular...67 4.1.3 Tarýmsal Atýksular (Drenaj Suyu)...68 4.1.4 Diðer Kirletici Kaynaklar...70 4.2 Havzalarda Su Kalitesi...73 4.3 Su Kalitesi Ýzleme Çalýþmalarý...83 4.4 Entegre Havza Yönetimi...86 4.4.1 Entegre Havza Yönetimi (EHY) Ýlkeleri - Uluslararasý ve Ulusal Uygulamalar...87 4.4.2 Su Çerçeve Direktifi Açýsýndan Entegre Havza Yönetimi...92 4.4.3 Türkiye'de Entegre Havza Yönetimiyle Ýlgili Güncel Çalýþmalar...94 4.5 Su Kalitesinin Ýyileþtirilmesine Yönelik Önlemler...97 4.5.1 Yerleþim Altyapýsý...97 4.5.2 Sanayi Altyapýsý...100 4.5.3 Tarým Uygulamalarý...101
5.TÜRKÝYE'DE SU KULLANIMI VE ÝDARÝ UYGULAMALAR...105 5.1 Su Kullanýmý...105 5.1.1 Ýçme Suyu Amaçlý Kullaným...106 5.1.2 Endüstriyel Amaçlý Kullaným...111 5.1.3 Tarýmsal Amaçlý Kullaným...117 5.1.4 Hidroelektrik Enerji Üretimi Amaçlý Kullaným...120 5.1.5 Jeotermal Enerji...124 5.2 Suyun Özelleþtirilmesi...126 5.2.1 Yap-Ýþlet-Devret (YÝD) Modeli...127 5.2.2 Ýmtiyaz Sözleþmeleri...130 5.2.3 Diðer Bazý Modeller...132 5.3 Su Tahsisi...132 5.3.1 Yüzeysel Sular Ýçin Tahsis...133 5.3.2 Yeraltý Sularý Ýçin Tahsis...134 5.3.3 Kaynak Sularý Ýçin Tahsis...134 5.3.4 Enerji ile Ýlgili Tahsisler...134 6. TÜRKÝYE'DE SU MEVZUATI...139 6.1 Su Yönetimi ile Doðrudan Ýlgili Mevzuat...140 6.2 Su Yönetimi ile Ýlgili Diðer Mevzuat...142 6.3 Yerel Yönetimlerin Görevlerini Düzenleyen Mevzuat...144 6.4 AB Müktesebatý ile Uyum...147 7. SU YÖNETÝMÝ ÝLE ÝLGÝLÝ KURUMLAR...157 7.1. Kamu Kurumlarý...158 7.1.1 Çevre ve Orman Bakanlýðý (ÇOB)...158 7.1.2 Bayýndýrlýk ve Ýskan Bakanlýðý (BÝB)...161 7.1.3 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlýðý (ETKB)...163 7.1.4 Saðlýk Bakanlýðý...165 7.1.5 Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý...168 7.1.6 Ýçiþleri Bakanlýðý...169 7.1.7 Dýþiþleri Bakanlýðý...169
7.1.8 Maliye Bakanlýðý...169 7.1.9 Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý...169 7.1.10 Kültür ve Turizm Bakanlýðý...170 7.1.11 Baþbakanlýk...171 7.2 Kamu Kurumu Niteliðindeki Tüzel Kurumlar...172 7.3 Yerel Yönetimler...175 7.4 Sivil Toplum Kuruluþlarý (STK)...175 8. SONUÇ: TÜRKÝYE'DE SU SORUNLARI VE ÖNERÝLER...183 8.1 Nicelik (Miktar) Sorunu ve Öneriler...183 8.1.1 Talep Artýþý...183 8.1.2 Tarýmsal Sulama...184 8.1.3 Þebeke Sistemlerinde Kayýp ve Kaçaklar...185 8.1.4 Bilinçsiz Su Kullanýmý ve Su Tasarrufu...188 8.1.5 Evsel ve Endüstriyel Arýtýlmýþ Sularýn Yeniden Kullaným Olanaklarý...189 8.1.6 Yaðmur Sularýnýn Kullanýmý - Sarnýçlar...191 8.2 Nitelik (Kalite) Sorunu ve Öneriler...194 8.2.1 Noktasal Kirleticilerin Kontrolü- Atýksu Arýtma Tesisleri...194 8.2.2 Yayýlý Kirleticilerin Kontrolü...196 8.3 Kurumsal - Yasal Sorunlar...197 8.4 AB Uyum Süreci ve Su Çerçeve Direktifi Sorunlarý...201 KAYNAKLAR...203
Tablo Listesi Tablo 2.1 Ülkelere ve Sektörlere Göre Su Kullanýmý...39 Tablo 3.1 Havzalarýn Su Potansiyeli ve Nüfus Özellikleri...51 Tablo 4.1 Evsel Atýksularýn Özellikleri...65 Tablo 4.2 Belediyelerdeki Kanalizasyon Þebekesi Durumu...66 Tablo 4.3 Belediyelerdeki Arýtma Tesisi Durumu...67 Tablo 4.4 Kýta Ýçi Yüzeysel Sularýn Sýnýflandýrýlmasý...75 Tablo 5.1 DSÝ Ýçme Suyu Projelerinin Durumu...107 Tablo 5.2 Sanayi Grubu ve Kaynaðýna Göre Temin Edilen Su Miktarý...112 Tablo 5.3 Sanayi Grubu ve Kullaným Durumuna Göre Tüketilen Su Miktarý...113 Tablo 5.4 Sanayi Grubu ve Arýtýlma Durumuna Göre Deþarj Edilen Atýksu Miktarý...115 Tablo 6.1 Uyumlaþtýrýlmasý Hedeflenen AB Mevzuatýna Ýliþkin Uyumlaþtýrma ve Uygulama Takvimi (Su Sektörü)...151 Þekil Listesi Þekil 2.1 Hidrolojik Çevrim...27 Þekil 2.2 Yeryüzünde Su Kaynaklarýnýn Daðýlýmý...29 Þekil 2.3 Su Kaynaklarýnýn Kýtalara ve Nüfusa Göre Daðýlýmý...31 Þekil 2.4 Su Kýsýtý Altýnda Bulunan Ülkeler...32 Þekil 2.5 Avrupa Ülkelerinde Su Kýtlýðýnýn Durumu...33 Þekil 2.6 Su Temini ve Kanalizasyon Hizmetlerinden Yoksun Nüfusun Kýtalara Göre Deðiþimi...34 Þekil 2.7 Ülkelerin Geliþmiþlik Düzeyinin Su Kullanýmlarýna Etkisi...37 Þekil 2.8 Türkiye'de Sektörel Su Kullanýmlarýnýn Mevcut ve Gelecekteki Durumu...40 Þekil 3.1 Türkiye'nin Su Kaynaklarý Potansiyeli...48 Þekil 3.2 Türkiye Akarsu Havzalarý...50 Þekil 3.3 Havzalardaki Nüfus ve Akým Daðýlýmý...53 Þekil 3.4 Havzalarýn Su Varlýðýna (Kiþi Baþýna Düþen Su Miktarý) Göre Deðerlendirilmesi...54 Þekil 3.5 Su Varlýðý Bakýmýndan Türkiye'de Yaþayan Nüfusun Durumu...54
Þekil 3.6 Türkiye'deki Doðal ve Yapay Göller Haritasý...56 Þekil 4.1 Türkiye'deki Mevcut Bölünmüþ Yol Haritasý...72 Þekil 4.2 Sakarya Havzasý Su Kalite Haritasý...77 Þekil 4.3 Gediz Havzasý Su Kalite Haritasý...78 Þekil 4.4 Büyük Menderes Havzasý Su Kalite Haritasý...79 Þekil 4.5 Seyhan Havzasý Su Kalite Haritasý...80 Þekil 4.6 Yeþilýrmak Havzasý Su Kalite Haritasý...80 Þekil 4.7 Türkiye Ýl ve Havza Haritalarýnýn Çakýþtýrýlmýþ Durumu...92 Þekil 4.8 Türkiye Nehir Havzalarýnda Oluþan ve Arýtýlan Atýksuyun Daðýlýmý...98 Þekil 5.1 Tarýmsal Sulamada Kullanýlan Yöntemler...118 Þekil 5.2 Türkiye'de Enerji Üretiminin ve Kaynaklarýnýn Yýllara Göre Deðiþimi...121 Þekil 5.3 Türkiye'nin Hidroelektrik Enerji Potansiyeli...122 Þekil 5.4 Türkiye'nin Sahip Olduðu Jeotermal Kaynaklar...125 Þekil 8.1 Yaðmur Suyu Toplama Sistemleri...193
Kýsaltmalar AAT AB ABGS AKM ASKÝ BÝB BKK BOI BUSKÝ CBS ÇED ÇEKÜL ÇMO ÇOB DB DMÝ DPT DSÝ EEA EHY EÝEÝ EN EPDK ETKB GAP HES IEA IPCC IWSA ÝB ÝD ÝDÇS ÝÖÝ ÝSAT ÝSKÝ KHGM KKTC KOÝ Atýksu Arýtma Tesisi Avrupa Birliði Baþbakanlýk Avrupa Birliði Genel Sekreterliði Askýda Katý Madde Ankara Su ve Kanalizasyon Ýdaresi Bayýndýrlýk ve Ýskan Bakanlýðý Bakanlar Kurulu Kararý Biyokimyasal Oksijen Ýhtiyacý Bursa Su ve Kanalizasyon Ýdaresi Coðrafi Bilgi Sistemi Çevresel Etki Deðerlendirilmesi Çevre ve Kültür Deðerlerini Koruma ve Tanýtma Vakfý Çevre Mühendisleri Odasý Çevre ve Orman Bakanlýðý Dünya Bankasý Devlet Meteoroloji Ýþleri Genel Müdürlüðü Devlet Planlama Teþkilatý Devlet Su Ýþleri Avrupa Çevre Ajansý Entegre Havza Yönetimi Elektrik Ýþleri Etüt Ýdaresi Genel Müdürlüðü Avrupa Normlarý Enerji Piyasasý Denetleme Kurumu Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlýðý Güneydoðu Anadolu Projesi Hidroelektrik Santral Uluslararasý Enerji Ajansý Hükümetlerarasý Ýklim Deðiþlikliði Paneli Uluslararasý Su Servisi Birliði Ýller Bankasý Ýþletme Hakký Devri Birleþmiþ Milletler Ýklim Deðiþikliði Çerçeve Sözleþmesi Ýl Özel Ýdareleri Ýçme Suyu Arýtma Tesisi Ýstanbul Su ve Kanalizasyon Ýdaresi Köy Hizmetleri Genel Müdürlüðü Kuzey Kýbrýs Türk Cumhuriyeti Kimyasal Oksijen Ýhtiyacý
KSS LPG MTA NHYP OECD OSB ÖÇKKB REC RSHMB SÇD SKKY STK TAGEM TEMA TMMOB TSE, TTGV TÜBÝTAK TÜÝK TÜRÇEK TÜRKAK UA UÇES UNESCO UNICEF USEPA WHO WWF Türkiye Küçük Sanayi Siteleri Sývýlaþtýrýlmýþ Petrol Gazlarý Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüðü Nehir Havza Yönetim Planlarý Ekonomik Kalkýnma ve Ýþbirliði Örgütü Organize Sanayi Bölgeleri Özel Çevre Koruma Kurumu Baþkanlýðý Bölgesel Çevre Merkezi Refik Saydam Hýfzýssýhha Merkezi Baþkanlýðý Su Çerçeve Direktifi Su Kirliliði Kontrolü Yönetmeliði Sivil Toplum Kuruluþu Tarýmsal Araþtýrmalar Genel Müdürlüðü Türkiye Erozyonla Mücadele Aðaçlandýrma ve Doðal Varlýklarý Koruma Vakfý Türk Mühendis ve Mimar Odalarý Birliði Türk Standardlarý Enstitüsü Türkiye Teknoloji Geliþtirme Vakfý Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araþtýrma Kurumu Türkiye Ýstatistik Kurumu Türkiye Çevre Koruma ve Yeþillendirme Kurumu Türk Akreditasyon Kurumu Uzaktan Algýlama Çevre Uyum Stratejisi Birleþmiþ Milletler Eðitim, Bilim ve Kültür Teþkilatý Birleþmiþ Milletler Çocuklara Yardým Fonu ABD Çevre Koruma Ajansý Dünya Saðlýk Örgütü Doðal Hayatý Koruma Vakfý
ÖZET Su kullanýmýný olanaklý kýlan iki önemli bileþen, su miktarý niceliði ve su kalitesi niteliði dir. Su ihtiyacý, tam anlamýyla ancak bu iki bileþenin bir arada saðlanmasý ile karþýlanabilir. Birleþmiþ Milletler Çevre Programý, dünya da 1,400 milyon km 3 su olduðunu belirtmektedir. Ancak, bu miktarýn çok küçük bir oraný (%1 in altýnda) kullanýlabilir durumdadýr. Kullanýlabilir su miktarý yere (konuma - mekana) ve zamana (aylar, mevsimler, yýllar) göre önemli deðiþimler gösterdiði için, dünyanýn bazý bölgelerinde ve dönemlerinde su sýkýntýsý-su kýsýtý yaþanmaktadýr. Küresel ölçekteki bu durum, Türkiye ölçeðinde de kendini göstermekte, su niceliði (kaynaklarý - miktarý) ülke üzerinde üniform (eþit) daðýlmayarak, bazý bölgelerde su sýkýntýsýnýn yaþanmasýna yol açabilmektedir. Eþitsiz daðýlýma ilave olarak, son zamanlarda kendini hissettirmeye baþlayan iklim deðiþikliðinden kaynaklanan havzalardaki yaðýþ ve dolayýsýyla su rejiminin deðiþmesi, Türkiye'nin özellikle nüfus ve endüstriyel faaliyetlerin fazla olduðu bölgelerinde su kýsýtý ndan kaynaklanan sorunlarý gündemin ilk sýralarýna taþýmaktadýr. Türkiye'nin su kaynaklarý potansiyeli ortalama 501 milyar m 3 /yýl olarak hesaplanmaktadýr. Yaðýþ, akýþ, yeraltý suyu beslemesi ve komþu ülkelerden gelen miktarlar göz önüne alýndýðýnda, brüt toplam yenilenebilir yüzeysel su potansiyeli 234 milyar m 3 olmaktadýr. Ancak, mevcut teknolojik ve ekonomik þartlar altýnda bu deðer, yýlda toplam 112 milyar m 3 mertebesinde deðerlendirilmektedir. Bu miktarýn 40.1 milyar m 3 'ü 2003 yýlý itibariyle kullanýma açýlmýþtýr. 40.1 milyar m 3 suyun % 74'ü sulama sektöründe, % 15'i içme suyu sektöründe ve % 11'i ise sanayide kullanýlmaktadýr. Buna göre kiþi baþýna düþen teknik ve ekonomik olarak kullanýlabilir yýllýk su miktarý 1,500-1,735 m 3 civarýnda kalmakta ve Türkiye su kýsýtý (azlýðý) yaþayan bir ülke konumuna girmektedir. Yýlda kiþi baþý 1,000 m 3 'ün altýnda su kullanan ülkeler su fakiri ; 1,000-3,000 m 3 arasýnda su kullananlar su kýsýtý su stres i çeken ülke; 10,000 m 3 'ün üzerinde su tüketenler ise su zengini ülkeler olarak nitelendirilmektedir. Türkiye için 2030 yýlý ve 100 milyon nüfus öngörüsüyle, bu deðerin 1,000 m 3 /kiþi.yýl'ýn altýna düþebileceði ileri sürülmektedir. Su kýsýtýnýn en önemli nedenlerinden biri Türkiye'nin nüfusunun çoðalmasý, tarýmsal ve endüstriyel faaliyetlerinin geliþmesi ve yaþam standartlarýnýn yükselmesinden kaynaklanan su kullanýmýna olan talebin artýþý dýr. Talep artýþý yanýnda, kirlilik sonucu su niteliðindeki (kalitesindeki) bozulmalar ve miktarda beklenenin dýþýnda dönemsel azalmalar, kýsýt oluþumunun diðer mekanizmalarýdýr. Dolayýsýyla su kýsýtýnýn etkisini
azaltmanýn en etkin yolu bir taraftan kullanýlabilir su potansiyelinin kirlilik önleme, teknolojik ve tasarruf yöntemleriyle arttýrýlmasý, diðer taraftan talebi düþürücü politikalara aðýrlýk verilmesidir. Bunlarýn baþýnda makro ölçekli çözüm olan nüfus ve göç kontrolü gelmektedir. Türkiye'de su talebi, dolayýsýyla kullanýmý hususunda en büyük pay tarým sektörüne aittir. 2003 verilerine göre tarým sektöründe 29.6 milyar m 3 ' su kullanýlmakta ve 4.9 milyon hektar alan sulanmaktadýr. Bu miktarýn 2030 yýlýnda 72 milyar m 3 'e çýkarýlarak sulanabilecek 8.5 milyon hektarýn tamamýnýn sulanmasý hedeflenmektedir. Ancak, tarým sektöründeki sulama yöntemleri çok savurgandýr ve büyük kayýplar meydana gelmektedir. Yöntem olarak, çok fazla miktarda su tüketimine yol açan geleneksel sulama (salma sulama, karýk, vb.) þeklinden vazgeçilerek, damlama veya yaðmurlama gibi suyu daha tasarruflu kullanan, buharlaþmayý minimum kýlan basýnçlý sistemlere dönülmesi gerekmektedir. Bu sayede 4-5 kat daha fazla alan sulanabilmekte ve önemli su tasarrufu saðlanabilmektedir. Ülkemizde tarýma dayalý sanayinin bu anlamdaki geliþmeleri yakýndan izlemesi ve uygulamasý modern sulama sistemlerine geçiþi kolaylaþtýracaktýr. Ayrýca, hükümetler tarafýndan tarýmsal sübvansiyonlar uygulanarak bu geliþim sürecinin hýzlandýrýlmasý yararlý olacaktýr. Su kullanýmýnda ikinci büyük alan kentsel (insani tüketim) kullanýmlardýr. Bugün birçok kentimizde önemli su sorunlarý yaþanmaktadýr. Bu sorunlarýn ortaya çýkmasýnýn en önde gelen nedeni, geliþme süreçlerinin planlamasýnda su ya olan ihtiyacýn yeterince incelenip, irdelenmemiþ olmasýdýr. Gelinen bu noktadan sonra, çözüm olarak: (a) yüzeysel sularýn biriktirilmesi (barajlar); (b) suyun ihtiyaç olunan noktaya taþýnmasý, bu baðlamda uzak mesafelerden kolay su taþýnmasýný saðlayacak yöntem ve teknolojilere aðýrlýk verilmesi; (c) temin edilen suyun etkin (tasarruflu) kullanýmýný saðlayacak bilincin geliþtirilmesine yönelik çalýþmalarýn yapýlmasý, kayýp ve kaçaklarýn en aza indirilmesi gerekmektedir. Geliþmiþ ülkelerde, þehir þebekelerindeki kayýplar % 20'nin altýndayken Türkiye'de bu deðer % 40 - % 60 arasýnda deðiþmektedir. Dolayýsýyla mevcut boru þebekeleri rehabilite edilmeli ve modernizasyonu (örneðin SCADA sistemi) yapýlmalýdýr. Ayrýca, su tasarrufunu olanaklý kýlan ekipman ve enstrümanlarýn (örneðin az su kullanan çift hazneli rezervuarlar, basýnç düþürücü vanalar, hava ile basýnçlandýrýlmýþ duþlar, fotosel veya zaman ayarlý sensorlu armatürler, vakumlu tuvaletler, az su tüketen bulaþýk ve çamaþýr makineleri) kullanýmý yaygýnlaþtýrýlmalýdýr.
Ýnsani tüketim için yaðmur sularý bir baþka potansiyel kaynaktýr. Özellikle büyük sýzdýrmaz alanlarýn olduðu hava limanlarýnda, askeri bölgelerde, stadyumlarda, turistik tesislerde ve çatý alaný yeterince büyük olan binalarda yaðmur sularýnýn sarnýçlarla toplanarak, basit arýtma iþlemlerinden geçirilip, kullanýma sunulmasý günümüz koþullarýnda çok yararlý olacaktýr. Bunun dýþýnda tuzlu sulardan tatlý su temini, atýksularýn tekrar kullanýlmasý, vb. seçenekler deðerlendirilmelidir. Tuzlu sularýn arýtýmýnda, arýtým sonucu kalan çok yüksek orandaki tuzlu su kalýntýsýnýn ne yapýlacaðý ve bu süreçteki su kaybý iþin ekonomisinin yanýnda teknik olarak irdelenmesi gereken hususlardýr. Arýtýlmýþ sularýn tarýmda kullanýlmasý seçeneðinde ise, bir taraftan saðlýk riskleri, diðer taraftan suyun içinde kalan tuzun topraða olacak olumsuz etkileri göz ardý edilmemelidir. Su kullanýmýný etkileyen önemli ikinci bileþen suyun kalitesi (niteliði) dir. Özellikle son yýllarda ortaya çýkan çevre kirliliði ve su kaynaklarýnýn atýklarý kabul eden alýcý ortam olarak kullanýlmasý sonucunda birçok kaynakta (yeraltý veya yüzeysel sular) suyun kalitesi bozulmuþtur. Bu durum, su kullanýmýný (kullanýlabilir su potansiyelini) olumsuz etkilemektedir. Kirlenmeyi önleyebilmek için öncelikle evsel, endüstriyel ve tarýmsal olarak üç ana gruba ayrýlabilen kirletici kaynaklarýn kontrolü ve arýtýlmasý gerekmektedir. Bu sayede kirlenmenin neden olduðu kullanýmý sýnýrlayan sýkýntýlarýn azaltýlmasý ve su kullanýmýnýn sürdürülebilir hale getirilmesi mümkün olabilir. Bunlar içinde, noktasal kirletici kaynak olarak isimlendirilen evsel ve endüstriyel atýksularýn arýtýlmasý için teþkil edilen atýksu arýtma tesislerinin yapýmý Türkiye'de son birkaç yýlda ivme kazanmýþtýr. Ancak atýksu arýtma tesislerinin teþkili, beraberinde teknik, ekonomik ve operasyonel (iþletsel) sýkýntýlar getirmektedir. Bu konuda öz kaynaklara aðýrlýk verilerek, bölgesel özellikleri dikkate alan, kategorik yaklaþýmlar dýþýnda çözümler üretebilen sistemlere öncelik verilmesi önerilmektedir. Su kalitesinin iyileþtirilmesinde, bir baþka deyiþle kirlilik azaltmaya yönelik önlemler kapsamýnda, tüm paydaþlarýn (kentsel, endüstriyel ve tarýmsal) görüþünün ve katkýsýnýn alýnmasý önemli bir adýmdýr. Bu baðlamda su kaynaklarý, havza bütünü içinde ele alýnarak, havzadaki her türlü faaliyet deðerlendirilmekte, bunlarýn, suyun nitelik ve niceliði üzerindeki etkisi kestirilmeye ve modellenmeye çalýþýlmaktadýr. Günümüzde entegre (bütünleþik) havza yönetimi veya nehir havzasý yönetimi þeklinde isimlendirilen bu yaklaþýmda, tüm taraflar ve paydaþlar bir araya getirilip görüþleri alýnarak, ayrýca ölçüm (tanýlama) ve karar destek sistemi olarak modelleme yöntemleri kullanýlarak havza yönetimleri yapýlmaya çalýþýlmaktadýr. Bu noktada havza yönetim sýnýrlarýyla, ülkelerin idari yönetiminin sýnýrlarýnýn çakýþmamasý, bölgesel bazda çok
ciddi yetki ve tasarruf karmaþasýný beraberinde getirmekte, hatta bu durum uluslararasý sýkýntýlara dahi neden olabilmektedir. Türkiye'de de özellikle AB entegrasyon sürecinde, nehir havzasý yönetim modelinin uygulanmasýna yönelik çalýþmalar ve tartýþmalar sürerken, benzer sorunlar ortaya çýkmaktadýr. Bu konuda herhangi bir reçete çözüm önerilmesi çok zordur, çünkü henüz herkes tarafýndan kabul görmüþ, uzun süreli uygulamada ileri derecede baþarýlara ulaþýlmýþ örnekler yok denecek kadar azdýr. Su kýsýtýna karþý geliþtirilebilecek çözümlerin temelinde, kýsýtý oluþturan bileþenlerin iyi irdelenerek, etkisinin azaltýlmasýna yönelik önlemlerin alýnmasý gelir. Bu baðlamda su yönetimi suyun etkin kullanýmý hususunda önemli bir üst kavram olarak ortaya çýkar. Su yönetimi genelde devlet (merkezi idare) tarafýndan yapýlmaktadýr. Ancak günümüzde özelleþtirme ve suyun çeþitli amaçlar için tahsisi idari uygulama araçlarýndan biri olarak kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Bu noktada suyun stratejik özelliði göz önüne alýnarak imtiyazlarýn tahsisi önemlidir. Verilecek yanlýþ imtiyazlarýn ülkenin su kaynaklarýnýn devletten ve halktan kopartýlmasýna yol açabileceði göz ardý edilmemelidir. Su yönetiminin önemli iki enstrümaný yasama ve yürütme dir. Türkiye'de su ile ilgili yasalar konusunda dikkat çeken husus, yasa çokluðu ancak buna karþýlýk ihtiyaç halinde ortaya çýkan yasa eksikliðidir. Örneðin halen Türkiye'de geniþ kapsamlý bir su yasasý yoktur ve böyle bir yasaya ihtiyaç vardýr. Ancak, bu veya benzeri yasalar çýkartýlýrken, merkezi hükümet ile yerel yönetimlere ait dengeler gözetilmeli, yetki ve sorumluklar iyi analiz edilerek su bir siyasal güç-baský enstrümanýna dönüþtürülmemelidir. Yasalarýn yerine getirilmesi, uygulanmasý yürütmenin iþidir. Yürütme ile ilgili olarak, mevzuatýn benzeri (kýsmen yansýmasý), ayný çokluk ve eksiklik sendromu yaþanmaktadýr. Halen su konusunda birçok kamu kurumu müdahil gibi görünmekte, ancak ihtiyaç durumunda sorumluluk alacak, gereðini yapacak kurum konusunda sýkýntýlar yaþanabilmektedir. Son dönemde bu konuda DSÝ'yi de bünyesine alan Çevre ve Orman Bakanlýðý aðýrlýðýný hissettirmeye baþlamýþtýr. Ancak, Türkiye'de kurumsal yapýdaki dinamiklik (Bakanlýklarýn birleþtirilmesi, KHGM gibi bazý kamu kurumlarýnýn kapatýlmasý, Ýller Bankasý gibi kurumlarýn yetki ve sorumluluklarýnýn deðiþtirilmesi) su yönetimine olumsuz yönde yansýmakta, birikim ve tecrübeye dayalý icraatý ve uzun vadeli planlamayý zayýflatmaktadýr. Bunlara ek olarak, gerek yasalar gerekse kurumlarda, Türkiye'nin AB müktesebatý yönünde yerine getirilmesi gereken adýmlar kapsamýnda, ilave bir karýþýklýk ve dinamizm yaþanmaktadýr. Bu süreçte, yeni kanunlar çýkartýlmakta, mevcutlar adapte edilmekte; benzer olarak yeni kurumlar oluþturulup, mevcutlar kapatýlmakta veya
deðiþtirilebilmektedir. Çok dikkatli, iyi düþünülüp, sorgulanýp, sindirilerek yapýlmasý gereken bu deðiþiklikler, su konusunda maalesef biraz aceleye getirilmektedir. Ayrýca, bu süreç beraberinde Türkiye'de tüm yatýrýmcýlar için cazip hale gelen çevre pazarýný ortaya çýkarmaya baþlamýþtýr. Günümüzde liyakati yeterli veya yetersiz özellikle yabancý birçok firma, pazardan pay kapma amacýyla çeþitli tanýtým, pazarlama, satýþ vb. faaliyetleri sürdürmektedir. Sonuç olarak, ülkemizde su denildiði zaman miktar ve kalite ; daðýlým ve kullaným ; yasal ve kurumsal yönleriyle çok bileþeni ve paydaþý olan, üzerinde çok çalýþma yapýlan, çok konuþulan ve halen çalýþýlýp konuþulmakta olan bir husus ortaya çýkmaktadýr. Son yýllarda bu konulara yurt dýþý taraflar ve paydaþlar da müdahil olmaya baþlamýþlardýr. Burada önemli olan, gelecek dönemlerde petrolden bile önemli bir doðal kaynak olacaðý düþünülen suya, hem niteliksel ve niceliksel, hem de mülkiyet yönüyle sahip çýkmak, suyu ülke ihtiyaçlarý ve menfaatleri gözetilerek kullanmak ve yönetmektir.
1 B Ö L Ü M GÝRÝÞ
1. GÝRÝÞ Bilinen tüm yaþam formlarý için gerekli olan su, renksiz, tatsýz ve kokusuz bir madde olarak tanýmlanmaktadýr. Canlýlarýn varlýklarýný sürdürebilmesi için yeterli ve temiz (saðlýklý) suya gereksinimleri vardýr. Birleþmiþ Milletler Çevre Programý, Dünya'da 1,400 milyon km 3 su olduðunu belirtmektedir. Ancak, bu miktarýn çok küçük bir oraný kullanýlabilir durumdadýr. Kullanýlabilir su miktarý yere (konuma - mekana) ve zamana (aylar, mevsimler, yýllar) göre önemli deðiþimler gösterdiði için, dünyanýn bazý bölgelerinde ve dönemlerinde su sýkýntýsý yaþanmasýna neden olmaktadýr. Küresel ölçekteki bu deðiþim, Türkiye ölçeðinde de görülebilmektedir. Nitekim ülkemizin bazý bölgelerinde su sýkýntýsý yaþanmakta ve bu sýkýntýlar toplumsal, ulusal ve uluslararasý tartýþmalara yol açabilmektedir. TÜSÝAD bu gerçekten hareket ederek toplumu bilinçlendirmek, farkýndalýðý arttýrmak, ilgili kurum ve kuruluþlara tarafsýz bir bakýþ açýsýndan bazý görüþler aktarmak ve önerilerde bulunmak amacýyla Türkiye'de Su Yönetimi: Sorunlar ve Öneriler raporunu hazýrlatmýþtýr. Sunulan raporda, konunun dinamik (zamanda deðiþken) özelliðine dikkat çekilerek, Mayýs 2008 itibariyle Türkiye'de su durumu incelenmiþtir. Bu kapsamda, öncelikle genel anlamda su hakkýnda bilgi verilerek suyun dünyadaki durumu, daðýlým ve küresel su hususlarýna kýsaca deðinilmiþtir (Bölüm 2). Su kullanýmýný olanaklý kýlan iki önemli bileþen vardýr, bunlar, su miktarý-niceliði ve su kalitesi-niteliði dir. Su ihtiyacý ancak bu iki bileþenin bir arada saðlanmasý ile tam anlamýyla karþýlanabilir. Türkiye'deki su miktarý ile ilgili detaylar Bölüm 3'te verilmiþtir. Bu kapsamda, su kaynaklarý (veya su potansiyeli) yüzeysel sular ve yeraltý sularý olarak iki grup altýnda incelenmiþtir. Su niceliði (miktar) ile ilgili olarak Türkiye'de üniform (eþit) bir daðýlým olmadýðý söylenebilir. Eþit olmayan daðýlým ile birlikte, suya olan ihtiyacýn artmasý ve iklim deðiþikliði nedeniyle havzalardaki yaðýþ ve dolayýsýyla su rejiminin deðiþmesi Türkiye'nin bazý bölgelerinde su kýsýtý sorunlarýnýn yaþanmasýna neden olmaktadýr. Bunun yaný sýra bazý kaynaklarýn (örneðin yeraltý suyu) kullanýmýnýn kontrolündeki eksiklikler veya kaçaklar, kayýplar ve verimsiz kullaným gibi hususlar da su miktarýnýn kýsýtlý hale gelmesine neden olan diðer etkenlerdir. Bu sorunun ortaya çýkmasýnýn en önde gelen nedeni, geliþme süreçlerinin planlamasýnda su ya olan ihtiyacýn yeterince incelenip, irdelenmemiþ olmasýdýr. Gerek kentsel yerleþim ve geliþim süreçlerinde, gerekse endüstriyel yatýrýmlarda (örneðin bir OSB planlanmasýnda) yeterince su olup olmadýðý incelenmeksizin baþka 21