KPSS KONU ANLATIMI Web: http://www.rehberlik.biz.tr Mail: civelek.murat@gmail.com
6. ÜNİTE MESLEKİ REHBERLİK
KPSS de bu bölümden her yıl ortalama 1-2 soru gelmektedir. Bu bölümdeki sorular genellikle bilgi veya örnek verilerek sorulan yarı bilgi sorusu şeklindedir.
Mesleki rehberlik; bireylerin çeşitli meslekleri tanımaları, kendi ilgilerine, yeteneklerine ve ihtiyaçlarına uygun işleri/meslekleri seçmeleri, benimsemeleri, seçtikleri mesleğe hazırlanmaları ve mesleki yönden gelişmeleri konusunda yapılan yardım hizmetleridir. Mesleki rehberlik hizmeti; bireyi tanıma, meslek alanlarını tanıma ve bireyin özellikleri ile mesleklerin gerektirdiği özellikler arasındaki bağlantıyı kurarak kendine en uygun mesleği seçmesine yardım etme olmak üzere üç aşamada gerçekleştirilir.
Mesleki gelişim alanında bireyin temel amacı; çalışmayı öğrenme dir. Yani bireyin ilgi, yetenek ve ihtiyaçlarına göre, bir iş/meslek seçebilmesi veya bu seçime hazır hale gelmesidir. Mesleki rehberliğin genel amaçları şunlardır: Bireyin ilgi ve yeteneklerine uygun veya seçmeyi düşündüğü meslekleri bütün yönleriyle ona tanıtmak Bireylerin çeşitli türdeki iş, meslek ve faaliyetler hakkında kaynaklardan bilgi edinmelerini sağlamak Bireylere kendi değer, yetenek ve ilgilerini keşfedebilmelerine uygun yaşantılar hazırlamak Bireyi bazı meslekler hakkında edindiği yanlış bilgilerden ve kalıplaşmış önyargılardan kurtarmak için ona bilgi vermek Bireyin meslek seçimini kolaylaştırmak için ona karar verme ve problem çözme becerisi kazandırmak Bireyin mesleki olgunluk düzeyini artırmak
Mesleki rehberlik aşağıdakilerden hangisini kapsamaz? A) Bireyin kendisini tanımasına yardımcı olma B) Üst eğitim kurumları hakkında bilgi verme C) Karar verme becerisi geliştirmeye yardımcı olma D) Alıştırma (oryantasyon) hizmetleri verme E) İlgi ve yetenek testleri uygulama
Mesleki olgunluk, bireyin kendisine uygun ve gerçekçi meslek seçebilme yeteneği, yaşına uygun karar vermeye ve mesleki gelişim görevleri ile baş etmeye hazır olması halidir. Yani bireyin kendi ilgi, yetenek, tutum, değer ve kişilik özelliklerine uygun mesleğe karar verebilmesidir. Buna göre lisedeki bir öğrenci kendi ilgi yetenek ve kişilik özelliklerine uygun bir meslek tercihi yapmışsa, mesleki olgunluğu yüksektir yorumu yapılabilir.
Yapılan araştırmalar ergenlerin henüz lise 1. sınıfta bu olgunluğa ulaşmamış olduğunu, lise sona doğru olgunluk derecesinin artmaya başladığını göstermektedir. Kuşkusuz bazı gençler bu olgunluğa daha erken ulaşabilirken bazıları üniversite sonrasına dek ulaşamayabilir. 8
Lise 1. sınıfların tanıtım ve yönlendirme dersine giren Gülay Hanım yıl sonunda gruba mesleki ilgi envanteri uygulamış ve 1. sınıftaki not ortalamasına ve envanter sonucuna göre Meryem i eşit ağırlık alanına yönlendirmiştir. Meryem ise en yakın arkadaşı sayısal bölümü tercih ettiği için ve notları da yeterli olduğundan sayısal alanı tercih etmiştir. Lise 4. sınıfa geçtiğinde ise yeniden eşit ağırlık alanını tercih etmiş ve Gülay Hanım a, yaz tatilinde izlediği bir filmden sonra bankacı olmanın tam kendisine göre olduğunu söylemiştir. Buna göre, Meryem le ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) Meryem meslek seçiminde akılcı karar veremediğinden bu kararı onun yerine öğretmeni ailesiyle birlikte almalıdır. B) Meryem başlangıçta sosyal ihtiyaçlara dayalı alan seçerken son sınıfta kendini gerçekleştirme ihtiyacını ön planda tutmaktadır. C) Meryem mesleki açıdan fantezi (hayal) döneminde bulunduğundan farklı alanlara ilgi duymaktadır. D) Meryem in mesleki olgunluk düzeyi düşük olduğundan özdeşime dayalı alan seçmektedir. E) Meryem in kişilik tipleri ayrıştığından lise 4 te araştırıcı kişilik tipine uygun bir mesleğe yönelmektedir.
Mesleki rehberlik ve meslek seçimi kavramları günümüzde farklı şekillerde ele alınmaktadır. Günümüzde meslek yerine kariyer danışmanlığı gibi kavramlar kullanılmaktadır. Meslek; özel bir iş ya da çalışma aktivitesi, Kariyer; bireyin yaşam boyu sergilediği çalışma yaşantılarının toplamı olarak tanımlanmaktadır. Kariyer danışmanlığı ise; bireylerin yaşam boyunca sürdürecekleri mesleğe girişe ilişkin planlamalar, karar verme ve uyum süreçleridir. Meslek; bireyin yaşam rollerinin bir kısmını kapsarken, Kariyer; meslek öncesi, mesleği sürdürme anı ve meslek sonrasıyla ilgili tüm rolleri kapsayan gelişimsel bir süreçtir.
Kariyer eğitimi ve gelişimi yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Bu nedenle kariyer eğitimi özel bir yaş ya da öğrenim düzeyiyle sınırlı değildir. Kariyer eğitimi çalışmalarına bütün okul personelinin (özellikle öğretmenlerin) katılımı sağlanır. Kariyer eğitimiyle okuldaki tüm öğrencilere ulaşmak mümkün olur ve öğrenciler daha üst düzeyde, mesleki danışmanlık hizmeti almaya hazır hale gelir.
1) BİREYİ VE ÖZELLİKLERİNİ TANIMA Bu ilk adım ise bireyi tanıma teknikleri (ilgi envanteri, kişilik-yetenek testleri, tutum ölçekleri, gözlem, görüşme, otobiyografi, psikodrama gibi) kullanılarak gerçekleştirilir. Ayrıca ailesine, öğretmenlere ve onunla ilgili tutulmuş okul kayıtlarına da başvurulabilir. 2) MESLEĞİ VE ÖZELLİKLERİNİ TANIMA Meslekler ile ilgili bilgiler; mesleklerle ilgili basılı malzemeler, işyerlerine ziyaretler, meslek elemanları ile görüşme, konferanslar, kısa süreli iş tecrübesi, meslek seminerleri, İş ve işçi bulma kurumundan yararlanma gibi yollarla elde edilebilir. 3) BİREY İLE MESLEK ÖZELLİKLERİNİ BAĞDAŞTIRMA Kişisel niteliklerle mesleklerin gerektirdiği özellikler arasında bağlantı kurma sürecidir.
Aşağıdakilerden hangisinin mesleki rehberlik çalışmaları kapsamında öğrenciye öncelikli olarak yapılması gerekmektedir? A) Mesleki tercih yaparken yardımcı olma B) Kendilerini tanımalarına yardımcı olma C) Öğrencinin vermiş olduğu mesleki karara aileyi ikna etme D) Mesleklerin istihdam durumuyla ilgili bilgi verme E) Mesleklerin ekonomik getirileriyle ilgili bilgi verme
Bireyler, ileride kolay iş bulabilecekleri meslekleri seçmelidir. Bireyler, ekonomik getirisi yüksek veya iş bulabilecekleri meslekleri seçmelidir. Bireylerin en iyi yapabilecekleri tek bir meslek vardır. Bireyler, sosyal statüsü yüksek meslekleri ve sosyal cinsiyet rollerine uygun meslekleri seçmelidir. Bireyler, ailesinin veya öğretmenlerin istedikleri meslekleri seçmelidir. Bireyler, isterlerse tüm mesleklerin gereğini yaparlar yani başarılı olurlar.
Aşağıdaki görüşlerden hangisi, öğrencilerin meslek gelişimine yardım etmek isteyen bir öğretmenin sahip olabileceği çağdaş mesleki rehberlik anlayışına uygun olmaz? A) Meslek gelişimi bir süreçtir. B) Her öğrenci tek ve benzersizdir. C) Öğrenciler sosyal cinsiyet rollerine uygun mesleklere yönlendirilmelidir. D) Her mesleğin gerektirdiği değişik kişilik özellikleri bulunmaktadır. E) Her meslek alanı ve düzeyi ne olursa olsun değerlidir.
Mesleki seçimine ilişkin aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur? A) Her birey çaba gösterirse her mesleğin gerektirdiklerini yerine getirebilir. B) İyi bir meslek, kişiye yüksek mevki ve kazanç sağlayan meslektir. C) Birey, ilk girdiği meslekte yaşam boyu çalışmalıdır. D) Her bireyin başarılı olabileceği en az bir meslek vardır. E) Bireyler mesleklerini olabildiğince erken yaşlarda belirlemelidirler.
YAŞ EVRELER ÖZELLİKLERİ 5-12 Uyanış ve Farkında Olma Meslekleri fark etme 12-15 Araştırma - Keşfetme 15-18 Karar Verme 18-23 Hazırlık 23+ İşe Yerleştirme Meslekler arası benzerlik ve farklılıkları öğrenme Mevcut algıya dayanarak ideal oluşturma Seçilen alan veya okulda meslek hazırlığı Mevcut mesleğe başlama
1. Yetenek 2. İlgi 3. Değerler 4. Yetkinlik Beklentisi (Mesleki Öz yeterlilik İnancı) 5. Biyolojik Etmenler (Cinsiyet) 6. Sosyoekonomik Düzey 7. Psikolojik Gereksinimler
Yapılan bir araştırmada, ÖSS ye giren öğrencilerin tercih listeleri incelenmiştir. İnceleme sonucunda, öğrencilerin % 75 inin ilk sıralarda tıp fakültelerini seçtikleri saptanmıştır. Birçok lise mezunu için gerçekçi olmayacak bu hedefin belirlenmesinde en çok etkili olan aşağıdakilerden hangisidir? A) İlgi B) Değer C) Yetenek D) Akademik başarı E) Benlik algısı
Birey bir mesleği statü elde etme, para kazanma, başkalarına yardım etme gibi durumlarla ilişkilendiriyorsa bireyin aşağıdaki özelliklerinden hangisi, o bireyin meslek seçiminde daha etkili olur? A) İlgileri B) Değerleri C) Yetenekleri D) Kişiliği E) Ailesi
Mesleki rehberlik alanında en eski bu görüş Parsons a aittir. Bu görüş Williamson, Paterson ve Daley tarafından geliştirmiştir. Bu görüşe göre, Her bireyin kendine özgü özellikleri vardır. Bu özellikler güvenilir ölçme araçlarıyla tespit edilebilir. Her mesleğin kendine özgü özellikleri vardır. Bu özellikler de saptanabilir. Buna göre uygun meslek seçimi, bireyin profili ile mesleğin profilinin en iyi şekilde eşleştirilmesine bağlıdır. Mesleğin nitelikleri bireyin niteliklerine ne kadar uyarsa birey o meslekte o kadar başarılı ve mutlu olur.
Bir rehber öğretmen 12. sınıf öğrencilerine vermiş olduğu konferansta Hepiniz kendinize özgü özelliklere sahipsiniz. Seçeceğiniz mesleğin gerektirdiği nitelikle sizin sahip olduğunuz nitelikler birbirine ne kadar yakınsa meslek yaşamınızda da o kadar başarılı olursunuz. ifadesini kullanmıştır. Rehber öğretmenin ifade ettiği bu görüş, aşağıdaki kuramlardan hangisinin açıklamasına en yakındır? A) Holland ın tipoloji kuramı B) Roe nin gereksinim kuramı C) Ginzberg in gelişim kuramı D) Özellik faktör kuramı E) Super in benlik kuramı
Özellik-faktör kuramcılarının aşağıdaki rehberlik ilkelerinden hangisini en çok benimsedikleri söylenebilir? A) Bireyi tanıma işlemleri sürekli olarak yapılmalıdır. B) Bireyi tanımada geçerliği ve güvenirliği yüksek ölçme araçları kullanılmalıdır. C) Bireyi tanıma hizmetlerinin başarılı olması için öğrenciyle ilgili olan herkesin işbirliği içinde çalışması gerekir. D) Bireyi tanıma hizmetleri eğitimin ayrılmaz ve tamamlayıcı bir parçasıdır. E) Öğrenciyi merkeze alan bir eğitim sistemini öngörür.
Meslek seçimi; kişiliğin iş dünyasında ifade bulan bir yansımasıdır. Holland, insanların, tanımladığı 6 kişilik (gerçekçi, araştırıcı, artistiksanatçı, sosyal, girişimci ve geleneksel) tipinden birine sahip olduğunu ve ona uygun mesleklerden birini seçtiğini savunur. Holland a göre iş dünyasındaki çeşitli meslekler, içerdikleri etkinlikler bakımından 6 tür mesleki çevre oluşturmaktadırlar. Bunların her biri için 6 tür kişilik örüntüsü betimlenmektedir.
HOLLAND'IN KİŞİLİK TİPLERİ Kişilik Tipi Belirgin Özellikleri Baskın Talepler/Etkinlikler Tipik Meslekler GERÇEKÇİ Sabırlı ve hoşgörülü, pratik, maddeci, erkeksi, antisosyal, içten, doğal, sebatkâr, içgörüleri ve başarma güdüleri fazla gelişmemiş Kas faaliyetleri, motor koordinasyonu gerektiren işler Açık havadaki işler Mekanik, sistematik çalışmalar Nesneler, eşyalar, makineler ve hayvanlar ile ilgili etkinlikler Otomobil tamirciliği, veteriner, balıkçı, tesisatçı, elektrikçi, mühendis, ziraat ile ilgili meslekler, pilot ormancılık, denizciler, jeolog, beden eğitimi öğretmeni ARAŞTIRICI SANATÇI (ARTİSTİK) Entelektüel, analitik düşünce yapısına sahip, rasyonel, eleştirel, titiz, sabırlı, yöntemci, bağımsız, çekingen, içedönük (popülerlikten hoşlanmayan) Heyecan ve coşkuları dengesiz, hayalci, fevri, karmaşık, sezgileri güçlü, bağımsız, duygusal, duyarlı, etkileyici Analitik ve zihinsel faaliyetler Sistemli deneysel çalışmalar Bilimsel çalışmalar Fiziksel, biyolojik veya kültürel olguları araştırma Estetik faaliyetler Tutkulu, bağımsız, sistematik olmayan aktiviteler Sanatsal etkinlik ve ürünler yaratma Bağımsız ve yaratıcı çalışmalar Biyolog, fizikçi, kimyager, doktor, genetikçi, akademisyenler, astronot, tıp teknisyeni, antropolog, matematikçi, jeolog, araştırma analizcisi Müzisyen, ressam, aktör, heykeltıraş, tiyatro sanatçı, kompozitör, dekoratör, mimar, yazar, endüstri tasarımcısı
Sevgi, rehber öğretmeniyle görüşmeleri sonrasında açık havada, mekanik konularda ve ellerini kullanarak çalışacağı bir işte daha mutlu olacağını fark etmiştir. Holland ın tipoloji kuramına göre Sevgi nin baskın kişilik tipinin aşağıdakilerden hangisi olması beklenir? A) Girişimci B) Gelenekçi C) Gerçekçi D) Araştırıcı E) Sosyal
Kişilik Tipi SOSYAL GİRİŞİMCİ GELENEKSEL HOLLAND'IN KİŞİLİK TİPLERİ Belirgin Özellikleri Yardımsever, sorumluluk sahibi, sosyal, iş birliğine yatkın, empati kurabilen, arkadaş canlısı, içten, sabırlı, nazik, anlayışlı Dışa dönük, enerjik, kendine güvenli, atılgan, fevri, ikna yeteneği yüksek, sabırsız, meraklı, maceracı, iyimser, konuşkan, sosyal Dikkatli, titiz, itaatkâr, tutarlı, esnek olmayan, düzenli, hayal gücünden yoksun, dengeli, vicdanlı, sebatkâr, öz denetimli, kurallara bağlı Baskın Talepler/Etkinlikler İnsanlarla birlikteliği sağlayan aktiviteler Başkalarını eğiterek geliştirmek, yardım etmek Başkalarını ikna etmek, yönlendirmek Başkalarını ikna etmeye yönelik faaliyetler Sosyal eğlendirici etkinlikler Organize edilmiş çalışmalar Sistemli, kurallara bağlı aktiviteler Nesnelerle ilgili sistematik çalışmalar Kayıt tutma, hesaplama, kontrol işleri, veri işleme makinaları kullanma Tipik Meslekler Sosyal hizmetler uzmanı, psikolog, öğretmen, halkla ilişkiler uzmanı, hemşire, din görevlisi, sağlık personeli Satıcı, pazarlamacı, komisyoncu, menajer, politikacı, avukat, sigortacı, emlakçı, yönetici asistanı, televizyon yapımcısı Banka veznedarı, finans elemanı, kütüphaneci, daktilograf, muhasebeci, postacı, kitapçı, sekreter, veznedarlar
Seçil Hanım; dışa dönük, enerjik, kendine güvenli ve ikna yeteneği yüksek olan bir kişidir. Sosyal ve eğlenceli faaliyetlerden hoşlanan bir kişi olan Seçil Hanım ın organizasyon becerisi de yüksektir. Buna göre Seçil Hanım, Holland ın kişilik tiplerinden hangisine uymaktadır? A) Girişimci B) Gerçekçi C) Araştırıcı D) Geleneksel E) Sosyal
Lise 2. sınıf öğrencisi Ayşe okul rehber öğretmenine şunları anlatır: İlköğretim 8. sınıfta iken annemle liseleri gezerek bilgi toplamıştık. Çocuklarla çalışmak istediğim için meslek liselerini de ziyaret etmiştik. Bir rehber öğretmen, fikrimin ileride değişebileceğine dikkat çektiğinden, meslek lisesini tercih etmedim. Geçen yaz bir kreşte gönüllü olarak çalıştım. O zaman anladım ki çocuklarla çalışmak bana göre değilmiş. Sanırım ben yardım etmekten çok insanları etkilemeyi ve ikna etmeyi seviyorum. Holland ın tipoloji kuramına göre, Ayşe'nin baskın kişilik tipi ve kişilik tipine uygun meslekler aşağıdakilerden hangisi olabilir? Kişilik tipi Meslek A) Araştırıcı Sosyolog, antropolog B) Sanatçı Tiyatro sanatçısı, müzisyen, mimar C) Sosyal Psikolojik danışman, öğretmen D) Girişimci Avukat, pazarlamacı E) Gelenekçi Muhasebeci, finans uzmanı
Holland a göre bireyler kişilik tiplerine uygun meslekler seçmektedirler. Holland altı kişilik tipi tanımlamaktadır: Gerçekçi, aydın, sosyal, gelenekçi, girişimci ve artistik. Aydın tipler beden güçleri yerine zihin güçlerini kullanmayı isteyen, esnek düşünceli, sabırlı, ısrarcı, bilimsel faaliyetlere ilgi duyan, bağımsız kimselerdir. Sosyal tipler ise başkalarıyla bir arada bulunmaktan, onlara yardım etmekten, ikna etmekten, insanları ve duygularını anlamaya çalışmaktan hoşlanırlar. Her iki tipin de başarma güdüleri yüksektir. Buna göre, hem aydın hem de sosyal tip özelliklerini aşağıdaki meslek üyelerinden hangisinde görme olasılığı en fazladır? A) Doktor B) Jeolog C) Ressam D) Kimyager E) Muhasebeci
Meslek seçiminin yalnızca belirli bir anda gerçekleşen bir olay değil, çocuktan ergenliğe, oradan da erken yetişkinliğe kadar uzanan dönemi kapsayan bir gelişim sürecidir. Bireyin meslek seçimi için gelişim sürecinin izlenmesi ve çeşitli aşamalarda ona yardım edilmesi gerekir. Bu kuramın üç temel unsuru şunlardır: Meslek seçimi bir süreçtir. Bu süreç, büyük ölçüde, geri dönülmezdir. Seçim süreci daima bir uzlaşmayı içerir.
Ahmet 5 yaşındayken kendisine Ne olacaksın? diye sorulduğunda futbolcu olacağını söylemekteydi. Ancak Ahmet 13-14 yaşına geldiğinde futboldan hâlâ hoşlanmasına rağmen futbol oynamanın kendisine uygun olmadığını fark ederek futbolcu olmaktan vazgeçti. Ginzberg ve arkadaşlarına göre, Ahmet in bu kararı aşağıdakilerden hangisiyle ilişkilidir? A) İlgi B) Yetenek C) Keşfetme D) Belirleme E) Değer
Super e göre meslek seçimi, belli bir gelişim süreci içinde oluşan benlik tasarımının mesleğe yansıması ve ifadesidir. Super e göre benlik tasarımı bir kimsenin kendini nasıl gördüğüdür. Benlik, meslek seçimini etkiler; çünkü aslında meslek seçimi, bireyin kendi hakkındaki tasarımını oldukça açık bir biçimde ifade etmesidir. Yani birey meslek tercihini ifade ederken ben şu ya da bu biçimde bir insanım demektedir. Bu mesleki gelişim sürecini Super 5 evreye ayırmaktadır.
Ben çok yetenekliyim, çok güzel resim yapabiliyorum. Bu nedenle ressam olabilirim. düşüncesiyle güzel sanatları seçen bir gencin bu kararı hangi kuramcının görüşüyle açıklanabilir? A) O Hara ve Tiedeman B) Roe C) Ginzberg ve arkadaşları D) Parsons E) Super
Lise 2. sınıf öğrencisi Ayşe okul rehber öğretmenine şunları anlatır: İlköğretim 8. sınıfta iken annemle liseleri gezerek bilgi toplamıştık. Çocuklarla çalışmak istediğim için meslek liselerini de ziyaret etmiştik. Bir rehber öğretmen, fikrimin ileride değişebileceğine dikkat çektiğinden, meslek lisesini tercih etmedim. Geçen yaz bir kreşte gönüllü olarak çalıştım. O zaman anladım ki çocuklarla çalışmak bana göre değilmiş. Sanırım ben yardım etmekten çok insanları etkilemeyi ve ikna etmeyi seviyorum. Super in benlik kuramına göre, yukarıdakileri okul rehber öğretmenine anlatan Ayşe, hangi mesleki gelişim basamağındadır? A) Deneme B) Farkındalık C) Büyüme D) Belirleme E) Geçiş
Roe kuramını, Maslow un ihtiyaçlar hiyerarşisine dayandırmıştır. Roe ye göre, daha çok hayatın ilk yıllarında yaşanan doyum veya hayal kırıklıkları meslek alanındaki yönelişleri belirlemektedir. Roe ya göre; meslekler, psikolojik ihtiyaçları karşılamak üzere seçilirler. Hiç doyurulmayan ya da çok az doyurulan ihtiyaçlar birer güdü haline gelir. Bu durumda, aile ortamında sevgiye doymamış olan kişi, ya insanlardan uzaklaşıp nesnelerle uğraşmayı ya da sevgi ihtiyacını doyuracak araçlar olarak insanlarla uğraşmayı tercih edeceklerdir.
Mesela; çocukluğunda sosyal ortamdan uzak kalmış bir çocuk, onu telafi edebilmek amacıyla sosyal meslekleri (öğretmen, psikolog) seçebilmekteyken; aynı zamanda buna zıt olarak insandışı-sosyal olmayan meslekleri de (madde ve makinalarla ilgili meslekleri: mühendislik gibi) seçebilmektedir. Meslekleri insanlarla ve insan olmayanla ilgili meslekler olarak ikiye ayıran Roe, bireylerin bu alanlardan birine yönelişinin gerisinde, çocukluk yaşantılarından kaynaklanan sevgi ihtiyacının bulunduğu görüşündedir.
Ana-babaların çocuklarına karşı tutumları, çocukların mesleki seçimlerinin asıl belirleyicisidir. Mesela; Anne-baba çocuğa karşı soğuk ve reddedici tutum sergilerlerse, çocuk ileride insanlarla çalışmaktan ve işbirliği yapmaktan hoşlanmaz ve kaçınır. Anne-baba sıcak ve kabul edici davranırlarsa, çocuklar ileride diğer insanlarla çalışmaktan hoşlanırlar.
Roe'ye göre Ana-Baba Tutumları İle Meslek Seçimi İlişkisi Çocuğa aşırı koruyucu davranma Çocuğa soğuk davranma (reddedici) Bu tutum iki şekilde ortaya çıkar: aşırı koruyuculuk, aşırı beklenti ve isteklilik Aşırı koruyuculuk: Çocuklar bağımlı (ipotekli) kişilik geliştirirler. Başkalarının kendileri hakkındaki görüşlerine çok önem verirler. Kendi mesleğini kendisi seçmez, tek başına çalışacak meslekleri seçmezler. Aşırı isteklilik: Aileler sürekli üstün başarı ve mükemmellik bekler. Statüye, prestije çok önem verirler. Bu tutum iki şekilde ortaya çıkar; red etme ve ihmal etme Red etme: Duygusal bir soğukluk vardır. Aile çocuğun temel fizyolojik ihtiyaçlarını karşılar; ama sevgi, ilgi, kabul gibi psikolojik ihtiyaçlarını karşılamaz. İhmal etme: Bilinçli veya bilinçdışı bir kasıt yoktur, sadece ihmalkârlıktan çocuğun ihtiyaçları aksatılır. Reddedici anne-babaların çocukları, ya insanları tümüyle red edecek, nesnelerle ilgili meslekleri seçecek ya da insanlarla uğraşmayı gerektiren mesleklere gireceklerdir. Çocuğu kabul etme Bu tutum da iki şekilde ortaya çıkar: serbest bırakan ve destekleyen Serbest bırakan: Çocuğun ihtiyaçlarını karşılayan ve yeterince vakit ayırmadıkları için çocuğu serbest bırakan anne-baba tutumudur. Destekleyen: Çocuğun hem temel fizyolojik ve psikolojik ihtiyaçlarını karşılayan, onun doğal gelişimine ve bağımsızlığını kazanmasına bilinçli olarak izin veren ve destekleyen anne-baba tutumudur. Çocukların ihtiyaçları karşılandığı için bu ihtiyaçları, davranışı belirlemede bir güdü halinde düşünmeyecek ve meslek seçerken, daha özgür davranabileceklerdir.
Bir okul psikolojik danışmanı, mesleki rehberlik çalışmaları kapsamında, öğrencilerinin aile ortamlarında yetişme tarzlarını ve anne babası tarafından karşılanan veya karşılanmayan psikolojik gereksinimlerini araştırarak mesleğe yönelme davranışlarını anlamaya çalışmaktadır. Bu okul psikolojik danışmanı, aşağıdaki mesleki gelişim kuramlarından hangisine göre hareket etmektedir? A) Özellik-faktör kuramı B) Super in kuramı C) Holland ın kuramı D) Roe nun kuramı E) Ginzberg ve arkadaşlarının kuramı
Önemli temsilcisi Brill dir. Psikoanalitik kuramcılar, meslek seçiminde, bilinçdışı gereksinimleri doyurma yolunda yüceltilmiş davranışlar olduğu görüşünden hareket ederler. Yani bilinçaltına (bilinçaltı bilinçdışındadır) bastırılmış duygu ve düşünceler (saldırganlık ve cinsellik) meslek seçimini etkiler. Birey bu duyguları (kendisinde oluşan psikofizik enerjiyi) doyurmak için toplumca kabul gören meslekleri seçerler. Brill e göre iş/meslek seçimi tesadüfi değil; bilinçdışı dürtülerin yönlendirilmesidir. Meslek, kişiliğin bir yansımasıdır. Mesela; sadistik içtepileri bireyleri kasaplık, operatörlük (cerrah) gibi mesleklere yöneltir. Aynı şekilde saldırganlık temel güdüsünün etkili olduğu bireyde boksör, asker, karate gibi alanlara yönelecektir.
O'Hara ve Tiedeman (1959) meslek gelişimini bir kimlik gelişimi olarak görürler. Bu kuramcılara göre benlik bireyin kendini algılamasından çok kendini değerlendirmesidir. Bu benlik kavramının oluşumu bütün yaşam boyu sürer. Birey çeşitli sorunlarla uğraşırken benlik ve mesleki kimlik birbirini etkiler. Birey bir pozisyondan diğerine geçtikçe benlik de değişikliğe uğrar. Meslek seçimi süreci, mesleki kimliğin gelişme süreci olup, benlik bu kimliğin merkezidir.
Sosyal öğrenme kuramı: Önemli temsilcisi Kuromboltz dur. Ona göre meslek seçimi, bireyin sosyalleşme süreci içinde birçok etkenin karşılıklı etkileşimi ile oluşan karmaşık bir süreçtir. Karar kuramları: Önemli temsilcileri Gelatt ve Katz dır. Bu kurama göre, meslek seçimi bir karar verme eylemi dir. Karar verme sürecinin belirli stratejileri vardır ve bunlar çözümlenebilir. Karar verme süreci salt duygusal bir eylem değil, bilişsel yönü de ağır basan bir eylemdir. Şans kuramları: Meslek seçiminin bir şans işi olduğunu ve isabetli bir seçim için doğru zamanda doğru yerde olmak gerektiğini belirtirler.