GELİŞİMSEL YAKLAŞIMA GÖRE MESLEKİ REHBERLİK

Transkript

1 GELİŞİMSEL YAKLAŞIMA GÖRE MESLEKİ REHBERLİK Büyüyünce Ne Olacak Sizce..? Mesleki Rehberlik Meslek seçimi ve Önemi Mesleki Gelişim Süreci Mesleki Gelişim Kuramları Mesleki Rehberlik Hizmetleri Yrd. Doç. Dr. Suat ÇELİK NE OLSAM ACABA? BALERİN İTFAİYECİ PROFESÖR 1

2 ROCK YILDIZI SPORCU ROCK YILDIZI HEMŞİRE SİHİRBAZ TİYATROCU AŞÇI 2

3 POLİTİKACI YA DA MEMUR Bireyin Yaşamındaki Gelişim Alanları * Kişisel- Sosyal Gelişim * Eğitsel ğ Gelişimş * Mesleki Gelişim Mesleki Gelişim Yaşamboyu; Üstlenilen roller Çocuk, genç, yetişkin Öğrenci, çalışan, işçi Arkadaş, anababa... vb. Yaşanılan mekanlar ev, okul, çevre, işyeri... vb. Yaşanan olaylar okula başlama, taşınma, İşe girme, yer değiştirme, Evlenme, yükselme, Boşanma, iş değiştirme, işsiz kalma, Emeklilik... vb. Mesleki gelişim bir süreçtir. Okulöncesi ve temel eğitimdeki mesleki gelişim ş görevleri başarılmadan sağlıklı bir YÖNLENDİRME yapılamaz! MESLEKİ REHBERLİK NEDİR? Çocuklukta bir meslek fikrinin oluşmaya başlamasından itibaren, yetişkinlikte bir meslek sahibi oluncaya dek geçen gelişim ş süreci boyunca, her dönemdeki mesleki gelişim görevlerini sağlıklı bir şekilde başarılması için yapılan yardım hizmetleridir. 3

4 MESLEK SEÇİMİ VE ÖNEMİ MESLEK: Bir kimsenin hayatını kazanmak için yaptığı, kuralları toplumca belirlenmiş ve belli bir eğitimle kazanılan bilgi ve becerilere dayalı etkinlikler bütünü olarak tanımlanabilir (Kuzgun 1994). Meslek para kazanmak amaçlı yürütülen faaliyetler olarak tanımlansa da Para kazanmak tek amaç değildir, Çünkü insanlara mesleğinizden kazandığınız para size hibe olarak verilse yine de çalışır mısınız? %80 EVET cevabı vermektedir. MESLEK SEÇİMİ VE ÖNEMİ Birey ile yaşam arasındaki en kuvvetli bağdır, Sağlıklı insan sevebilen ve çalışabilen ş insandır. Meslek Sahibi Olmanın Temelinde 1. Gizil güçleri geliştirme 2. Psikolojik doyum 3. Sosyal gereksinim gibi temel faktörler vardır MESLEK SEÇİMİ? Bir kimsenin kendisine açık olan meslekleri çeşitli yönleri ile değerlendirip kendi ihtiyaçları ve beklentileri açısından istenilen yönleri çok, istenilmeyen yönleri az olan birine yönelmeye karar vermesidir (Kuzgun 2000). Çoğu kez kişi bu kararın ne derece önemli olduğunun farkında olmasa da meslek seçimi, bireyin yaşamı boyunca verdiği en önemli kararlardan biri, belki de birincisidir. Meslek Seçim Kararı Önemlidir ÇÜNKÜ: Yaşamımızın ortalama 40 yılı, 10 bin günü, 80 bin saati mesleğimizle ilgili etkinliklerle geçmektedir. Başarımızı, Mutluluğumuzu Evlilik kararımızı, Sosyal çevremizi Sosyal ve ekonomik statümüzü Kısacası her şeyimizi ETKİLEMEKTEDİR Meslek Seçim Kararı Önemlidir Mesleki seçim bireyler için önemli olduğu kadar toplum için de önemlidir. Mesleki seçim aynı zamanda toplumun insan gücünün planlanmasıdır. Mesleki Gelişim? Çocuklukta bir meslek fikrinin oluşmaya başlamasından itibaren, yetişkinlikte bir meslek sahibi oluncaya kadar geçen gelişim evrelerini kapsayan karmaşık bir süreçtir. Bu süreçte en önemli görev ve sorumluluk ÖĞRETMENLERE düşmektedir. 4

5 Mesleği gelişimi etkileyen faktörler? Cinsiyet Genetik donanım (fiziksel, zihinsel özellikler) Aile çevresi ve koşulları Ailenin beklenti ve değerleri Eğitim çevresi ve koşulları Toplumsal koşullar Bireysel özellikleri Şans, tesadüf... Mesleki rehberlik hizmetleri Mesleki Gelişim Sürecindeki Aşamalar 1. Uyanış ve Farkında Olma 2. Meslekleri Keşfetme ve Araştırma 3. Karar Verme 4. Hazırlık 5. İşe Yerleştirme 1. Uyanış ve Farkında Olma (Awareness) Bu dönem çocukta meslek bilincinin oluşmaya başladığı dönemdir. Okul öncesi dönemden başlayarak ilkokul dönemini kapsar (5-12 yaş arası). Okul öncesi dönemde d çocuk, çevresindeki insanların farklı uğraşları olduğunu, çeşitli mesleklerin varlığını görmeye ve anlamaya başlar. İlkokulun son yıllarında ise çocuk, kendisi ve diğer insanlar arasında ilgiler, yetenekler, amaçlar ve motivasyon yönünden farklılıkların ve benzerliklerin farkına varmaya başlar. ALO...? EFENDİM! BÜYÜYÜNCE NE Mİ OLMAK İSTİYORLAR? OĞLUM FUTBOLCU KIZIM?... O HENÜZ KARARSIZ! BELKİ HEMŞİRE, BELKİ ÖĞRETMEN... DAHA ÇOK DA ANNE OLMAK İSTİYOR Meslekleri Keşfetme ve Araştırma Bu dönem ortaokul yılları olan yaşlarını kapsar. Mesleklerin l i ortak ve farklı yönleri üzerinde bilgi sahibi olma, yeni yönleri keşfetmeye ve anlamaya başlama. meslekleri keşfetme, inceleme ve araştırma için ömür boyu sürer. 3. Karar Verme (Decision Making) Lise yıllarını, yaşlarını kapsar. Kendisi ve meslekleri hakkında oluşturduğu algılara dayanarak, bilgileri karşılaştırma ve geleceğine ilişkin idealler oluşturmaya ş başlar. ş Bu ideal ve düşünceler başlangıçta geçici olabilir ancak giderek daha açık ve temel bir plan yapmaya başlar ve genç mesleki kararını oluşturur. 5

6 4. Hazırlık (Preparation) yaşları arasını kapsar. Kişi, seçtiği alan, okul veya yaptığı etkinliklerle mesleğe hazırlanmaya başlar. Meslekle ilgili beceriler geliştirmeye, ş bilgi birikimi oluşturmayaş ve o alanda mesleki tutumlar geliştirerek meslekte çalışmaya hazır duruma gelir. 5. İşe Yerleştirme (Employment) Bireyin çalışmaya başladığı dönemdir. Birey kazandığı bilgi ve becerileri uygulama alanına koyar. Mesleği gelişim sürdürülür. Aynı zamanda o meslek alanında iş araştırmaya başlar ve hazırlık dönemini uzatarak sürdürebilir. PROFESYONEL İŞ-MESLEK İşe yerleştirme Akademik Mesleki 16 YÜKSEK eğitim ve teknik 15 ÖĞRENİM Hazırlıkeğitim 14 Teknik Eleman Beceri kazanmış ara eleman ORTA- 11 Akademik ÖĞRENİM Teknik Mesleki 10 Lise Karar Lise verme Lise 9 Başlangıç düzeyindeki eleman 8 7 Meslekleri keşfetme, 6 İLK- araştırma aaşt a ÖĞRENİM 5 4 Meslek bilincinin oluşmaya başlaması OKULÖNCESİ EĞİTİM UYANIŞ EĞİTİM SİSTEMİ VE MESLEKİ GELİŞİM SÜRECİ Mesleki Gelişim Kuramları 1. Özellik Faktör Yaklaşımı 2. Ginzber ve Arkadaşlarının Gelişim Kuramı 3. Super in Benlik Kuramı (Model alma) 4. Roe nun İhtiyaç Kuramı 5. Psikanalitik Yaklaşım 6. Holland ın Kişilik Kuramı 7. Ekonomik ve Sosyal Yaklaşımlar 1. Özellik Faktör Yaklaşımı Özel faktör kuramına göre insan bir takım gizil güçlerle dünyaya gelir ve insan kendine özgü bir varlıktır. Kişilik, yetenek, ilgi, değer, tutum gibi birbirinden ayrı ama birbirleriyle etkileşim halinde bulunan bir takım özellikler ya da faktörlerden meydana gelir Belli mesleklerde gerekli olan iş etkinlikleriyle, kişilik ve ilgi örüntüleri arasında bir bağlantı vardır. O halde, mesleklerinde başarılı olmuş kişilerin özelliklerinin incelenmesi meslek seçiminde olan bireylere yardımcı olacak bilgileri sağlayacaktır. Farklı okul programları, birbirinden farklı yetenek ve ilgi örüntüsü gerektirecektir. 2. Ginzberg ve Arkadaşlarının Gelişim Kuramı Meslek seçiminin çocukluktan ergenliğe oradan da erken yetişkinliğe kadar uzanan dönemi kapsayan bir gelişim süreci olduğunu iddia etmiştir. Ginzberg ve arkadaşlarına göre; Meslek seçimi bir süreçtir. Bu süreç geri dönülmezdir. Kuramı geliştirenlerin meslekleri; ekonomist, psikiyatrist, sosyolog ve psikolog (1951). 6

7 2. Ginzber ve Arkadaşlarının Gelişim Kuramı Ginzberg in Mesleki Gelişim Dönemleri Yaşlar 1. Hayal dönemi Geçici Seçimler dönemi İlgi aşaması Kapasite (yetenek) aşaması Değer aşaması Geçiş aşaması Gerçekçi dönem Keşfetme aşaması Billurlaşma aşaması Belirleme aşaması Bu dönemlerdeki yaş sınırları çok kesin değildir. Ginzberg kuramını bireyin meslek seçimi, mesleğe hazırlığa ve amaçları ve çalışma dünyasının gerçekleri arasında en üst düzeyde uyumu bulmak için yaşam boyu süren bir karar verme sürecidir şeklinde yeniden düzenlenmiştir. 3. Super in Benlik Kuramı (Model Alma) Rol kuramı olarak adlandırılmaktadır. Meslek seçimine gelişim açısından bakan kuramcılardandır. Çevreyle etkileşim sonucu oluşmaktadır. Yaptıklarına başkalarının tepkilerini değerlendirerek kendisi hakkında bir algı geliştirmeye başlar. Benlik kavramı beğenilen bir mesleki role sahip yetişkinle özdeşleşme, üstlendiği rollerde yaşantılar geçirme ve kendisinde belirli bir mesleğe yönelik yetenek ve kapasiteye sahip olduğunu fark etmesiyle oluşur. 3. Super in Benlik Kuramı (Model Alma) Büyüme (0-14 yaş) Araştırma (14-24 yaş) a-deneme (14-17) b-geçiş (18-21) c-sınama (22-24 yaşlar arası) Yerleşme (25-44 yaş, işe bağlanma, iş dünyasında bir yer edinme) Koruma (44-65 yaş, doyuma ulaşma) Çöküş (65- yaş ve sonrası) 4. Roe nun İhtiyaç Kuramı Roe, meslek seçiminde psikolojik gelişimlerin önemine ağırlık vermektedir. Bireyin geçirdiği çocukluk yaşantılarının doyuma ulaşmayan yanları, meslek seçiminde etkili olmaktadır. Doyumlu ve doyumsuz yanlar, kişinin iç dünyasını oluşturur. Bunlar da meslek seçiminde önemlidir. Bireyin ihtiyaçlarını doyurma yolları onun yetenek, ilgi ve tutumlarından hangilerini geliştireceğini gelirler. Aile ortamında sevgiye doymamış kişi, ya insanlardan uzaklaşıp, nesnelerle uğraşmayı veya da sevgi ihtiyacını doyuracak araçlar olarak insanlarla uğraşmalı tercih edecektir. 4. Roe nun İhtiyaç Kuramı Holland gibi o da meslek seçiminin kişiliğin bir ifadesi olduğunu savunur. Roe, meslekleri insanlarla ilgili ve insan olmayanla ilgili meslekler olarak iki genel kategoriye ayırmaktadır. Roe, bireylerin bazı alanlardan birine yönelimin gerisinde, çocukluk yaşantılarından sevgi ihtiyacının (Malsow) bulunduğu görüşündedir. Psikanalistlerle ihtiyaç kuramcıları arasındaki fark, psikanalitik yaklaşımlarda bilinçsiz ihtiyaçlar, meslek seçiminde etkili olmaktadır. İhtiyaç kuramında, bilinçli ihtiyaçlar, meslek seçiminde etkili olur. Ana-baba tutumlarının meslek seçimine etkileri 1. Çocuğun üzerine aşırı düşme; Koruyuculuk ve aşırı beklenti çocuğun olumlu bir bağımsız kişilik gelişmesini engeller. 2. Çocuğa soğuk davranma; Red etme veya ihmal etme çocuk meslek olarak ya insanları red edecek bir meslek seçecek ya da insanlarla ilgili bir meslek seçse de meslekte insanları obje yerine koyacaktır. 7

8 Ana-baba tutumlarının meslek seçimine etkileri 3. Çocuğu kabul etme; Serbestlik ve destekleyici tutum meslek seçiminde savunucu olmayan daya özgür bir tutumla meslek seçimi nin gerçekleşmesine yol açacaktır. 5. Psikoanalitik Yaklaşım Psikoanalitik kuram; bireydeki psikofizik enerji, toplum tarafından kabul edilebilecek şekilde, meslek yoluyla doyuma ulaştırılır. Örneğin sadistik dürtülerinin bireyleri kasaplık ve cerrahlık gibi mesleklere yöneltmesi. 6. Holland ın Kişilik Kuramı Holland ın kuramı, kişilik dinamiği ile mesleklerin yürütüldüğü çevre veya mesleklerin gerektirdiği faaliyetler arasındaki ilişkiye dayanır. Holland a göre meslek seçimi; kişiliğin yansıması, bireyin çevreyle ilişkisinde benimsediği uyum yönteminin, bir meslek faaliyeti alanında ifade bulmasıdır. İnsanlar sahip oldukları beceri, yetenek, tutum ve değerleri kullanmalarına olanak sağlayacak çevre ararlar. Bireyin meslek seçimini, davranışı, kişilik tipi ve çevrenin özellikleri arasındaki etkileşim belirler. Holland'a göre 6 tür kişilik tipi vardır: Gerçekçi Tipler : atak, saldırgan, kas etkinliği ve motor koordinasyonunu gerektiren işlerde başarılı, erkeksi, bedence güçlü, sade, doğal insanlardır. Açık havada çalışmayı tercih ederler. İnsanlar arsında olmaktan ve sözel etkileşimde bulunmaktan sıkılırlar. Holland'a göre 6 tür kişilik tipi vardır: Aydın Tipler : Yapmaktan çok düşünmeyi, beden güçleri yerine zihinsel güçlerini kullanmayı tercih ederler. Uysal, alçakgönüllü, başarma güdüsü yüksek, düşünceleri esnek, topluluktan hoşlanmayan bağımsız insanlardır. Holland'a göre 6 tür kişilik tipi vardır: Sosyal Tipler : Başka insanlarla bir arada olmaktan, onlara yardım etmekten hoşlanırlar. İnsanları ve duygularını anlama çabası gösterirler. Zihinsel yetenekleri ve başarma güdüleri yüksektir. 8

9 Holland'a göre 6 tür kişilik tipi vardır: Gelenekçi Tipler : Kurallara bağlı, tertip ve düzen meraklısıdırlar. Emir alıp vermekten hoşlanırlar, statü ve güç ararlar. Duygulardan çok nesneleri anlamak isterler. Kendilerini sıkı bir kontrol altında tutarlar. Çevrede daima iyi bir izlenim bırakmak isterler. Holland'a göre 6 tür kişilik tipi vardır: Girişimci Tipler : Dışa dönüktürler ve diğer insanları ikna edip yönetmek isterler. İnsanlarla devamlı ilişki halindedirler. Rahat, anlamaya meraklı, sabırsız ve kendine yetemeyen insanlardır. Holland'a göre 6 tür kişilik tipi vardır: Artistik Tipler : Estetik faaliyetlere ilgi, esneklik, ataklık, bağımsızlık, yüksek hayal gücü ve yaratıcılık gibi özelliklere sahip insanlardır. 7. Ekonomik ve Sosyal Yaklaşımlar Smith Clarc gibi ekonomistler meslek seçiminin ekonomideki talep-arz ve net fayda ilkeleriyle açıklarken, Crites ve Lipsett gibi sosyologlar meslek seçimini kültür, aile yapısı okul ve arkadaşlık ilişkileri gibi toplumsal kavramların ya da toplulukların etkisi ile biçimlendirdiğini ileri sürmüşlerdir. Mesleki Rehberlik Hizmetlerinin gelişimsel bir yaklaşımla ömür boyu sürebileceği söylenebilir. Çünkü bu hizmetler, eğitim süreci içinde bireyin kendini ve meslekleri tanıyarak eğitsel ve mesleki tercihlere yönelmesine olduğu kadar; iş ve meslek yaşamına uyum, verimi artırma, iş değiştirme, emekliliğe hazırlık gibi yönlerden çalışma yaşamında da devam eden hizmetlerdir. MESLEKİ REHBERLİK AÇISINDAN TEMEL EĞİTİM Son yıl boyunca mesleki gelişim ile ilgili yapılan araştırmaların ş bulguları yaşam ş boyu süren mesleki gelişim sürecinde çocukluk döneminin anlamlı bir yeri olduğunu göstermektedir 9

10 İlkokul yılları, çocuğun kişilik gelişimi açısından kritik bir öneme sahiptir. Bu dönemde, özgüvenin gelişimi, kendini kabul, benlik tasarımı, içsel denetimin gelişmesi gibi boyutlar bireyin mesleki gelişimi açısından da bu dönemin sağlıklı bir şekilde yaşanmasının gereğini ortaya koymaktadır (Dinkmeyer 1973). MESLEKİ GELİŞİM GÖREVLERİ İş yaşamı ve çalışmaya ilişkin olumlu tutumlar geliştirme Kişisel nitelikleri ile meslekler/işler arasındaki ilişkileri anlamaya başlama Meslekleri keşfetme ve tanıma Boş zamanlarını değerlendirme alışkanlıkları geliştirme Birlikte iş yapma/işbirliği ve paylaşmayı öğrenme Toplum yaşamında çalışmanın önem ve gereğinin farkına varma Karar verme, amaç belirleme, plan yapma stratejileri geliştirme MESLEKİ GELİŞİM TEMEL İLKELERİ 1. Mesleki gelişim bir süreçtir. Okulöncesi dönemden başlar, değişik evrelerle yetişkinlik dönemine dek sürer 2. Her birey tek ve benzersizdir. Her çocuğun kalıtımla getirdiği özellikleri, yetenekleri, güçlü ve zayıf yönleri vardır. MESLEKİ GELİŞİM TEMEL İLKELERİ 3. Bu Dönemdeki Kişilik Gelişimi gençlik dönemindeki mesleki seçim kararını etkilemektedir 4. Anaokulu öğretmenleri ve annebabalar gerek sahip oldukları mesleklere ilişkin olarak, gerekse diğer meslekler açısından olumlu mesleki tutum ve doğru rol modelleri sunmalıdır. MESLEKİ GELİŞİM TEMEL İLKELERİ 5. Çocuğu kendini anlama ve keşfetme nin temelini oluşturmak üzere bireysel farklılıklarını görmesi, güçlü ve sınırlı yönlerini anlamasına fırsat verecek yaşantılar sağlanmalıdır. 6. Kendini kabul değişkeni mesleki kararı etkiler. 7. Okulöncesi dönemde çocuğa karar verme stratejileri öğrenmesi mesleki gelişimini etkiler MESLEKİ GELİŞİM TEMEL İLKELERİ 8. Mesleklere SAYGI Çocuğun bu dönemde, bütün mesleklerin gerekli ve önemli olduğunu 9. İnsanlar birbirinden farklıdır. Meslekler de birbirinden farklıdır. Her insanın iyi yapabileceği işler/meslekler vardır 10. Mesleki gelişim süreci içinde eğitim ile iş ve meslek arasında ilişkileri kurma 11. ÖNYARGILAR ın özellikle cinsiyete ilişkin önyargıların oluşumunu önlemek gerekir 10

11 Eğitim süreci içinde çocuğa mesleki gelişim açısından; Çevresini iş ve çalışma dünyasını İnsanlar arasındaki farklılıkları Eğitim ile iş yaşamı arasındaki ilişkileri Kendi özelliklerini TANIMAYA, ANLAMAYA, KEŞFETMEYE BAŞLAMASI AMAÇLANIR Mesleki Gelişim Görevleri ve Öğretmenin Sorumlulukları Gerçekçi benlik kavramı geliştirmek Mesleki gelişimleri ile ilgili uygun dönüt verme Farklı üst eğitim programlarını tanıtma Eğitim ğ ile meslek arasında ilişki ş kurma Endüstri ve iş alanındaki yeni gelişmelerle ilgili bilgilendirme yapma Karar verme ve plan yapma becerisi Öğrencileri tanıma çalışmaları yapma Öğrenci ile ailesini uzlaştırma PSİKOLOJİK DANIŞMANLARIN SORUMLULUKLARI Gelişimsel yaklaşıma göre, mesleki rehberlik hedeflerini müfredatla birleştirmek Öğretmenlerin bu konudaki ki sorumluluklarını yerine getirmelerinde müşavirlik desteği vermek Mesleki grup rehberliği etkinlikleri düzenlemek PSİKOLOJİK DANIŞMANLARIN SORUMLULUKLARI Öğretmen ve velilerin mesleki rehberlik anlayışını geliştirmek Öğrenciyi tanıma çalışmalarını planlamak, Meslek tanıtım çalışmalarını sürdürmek Bireysel meslek danışmanlığı yapmak Kendi mesleki gelişimini sürdürmek Mesleki olarak model olabilme Başarı; kullandığınız enstrümanda değil yaklaşımlardadır A.Eeinstain Knowing doesn t enough, we must apply!.. Willing doesn t enough, we must do!.. Goethe 11

12 Not: Bu sunu Prof.Dr. Binnur YEŞİLYAPRAK ın Gelişimsel Yaklaşıma Göre Mesleki Rehberlik Ne zan Başlar? adlı sunusu, Doç. Dr. Mustafa SÖZBİLİR in İ İ Rehberlik dersi sunularından ve İşte Yayıncılık yaprak testlerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. 12

13 13