TÜRKİYE DE AİLE DEĞERLERİ ARAŞTIRMASI

TÜRKİYE DE AİLE DEĞERLERİ ARAŞTIRMASI Ankara 2010 T.C. BAŞBAKANLIK AİLE VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

TÜRKİYE DE AİLE DEĞERLERİ ARAŞTIRMASI T.C. BAŞBAKANLIK AİLE VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

T.C. Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü T.R. Prime Ministry Directorate General of Family and Social Research T.C. Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü T.R. Prime Ministry Directorate Türkiye de General Aile Değerleri of Family and Social Research Family Values in Türkiye Türkiye de Aile Değerleri Proje Family Yürütücüsü Values Project in Türkiye Director Abdullah Topçuoğlu Proje Yürütücüsü Project Director Proje Abdullah Grubu Topçuoğlu Project Team Abdullah Koçak, Ertan Özensel, Hasan Bozgeyikli, Köksal Alver, Fehime Şahin, Aral Keyişoğlu Mehmet Ali Aydemir, Mahmut Proje Grubu Hakkı Akın, Project Sursan TeamErkan Eroğlu, Yasin Aktay Abdullah Koçak, Ertan Özensel, Hasan Bozgeyikli, Köksal Alver, Fehime Şahin, Aral Keyişoğlu Proje Mehmet İzleme Ali ve Aydemir, Değerlendirme Mahmut Grubu Hakkı Akın, Project Sursan Monitoring Erkan Eroğlu, and Appraisal Yasin Aktay Team Mustafa Nuruan, Ercan Şen, Nuray Şehitoğlu Proje İzleme ve Değerlendirme Grubu Project Monitoring and Appraisal Team Mustafa Nuruan, Editör Ercan Editor Şen, Nuray Şehitoğlu Mustafa Turgut Editör Editor Redaksiyon Mustafa Proof Turgut Reading Mustafa Nuruan, Fehime Şahin, Ahmet Yılmaz Redaksiyon Proof Reading Akademik Mustafa Nuruan, İçerik Danışmanlığı Fehime Şahin, Content Ahmet Yılmaz Advisor ÇÖZÜM Araştırma Eğitim ve Danışmanlık Akademik İçerik Danışmanlığı Content Advisor ÇÖZÜM Tasarım Araştırma ve Uygulama Eğitim Graphic ve Danışmanlık Design Tonguç Çelik Tasarım ve Uygulama Graphic Design Genel Yayın No General Tonguç Çelik Publication Number?????? 145 Genel Yayın No General Publication Number Araştırma Serisi?????? Research Series Birinci Basım First Printing Araştırma Serisi?????????? 2010 Research Series Birinci Basım First Printing?????????? ISBN 978-975-19-4872-4???????? ISBN Baskı ve???????? Cilt Printing Manas Medya Planlama Reklam??????? Hizmetleri San. Tic. Ltd. Şti. Uğur Mumcu Baskı Caddesi ve Cilt 84/3 Printing GOP/ANKARA İletişim Tlf: 0.312 Correspondence??????? 446 33 22 Tunus Cad. No: 24, 06680, Kavaklıdere, Ankara Tel: +90 312 419 2978 Fax: +90 İletişim 312 419 2978 Correspondence Web: www.aile.gov.tr e-posta: aile@gov.tr Tunus Cad. No: 24, 06680, Kavaklıdere, Ankara 2009 Tel: Bu kitabın +90 312 tüm yayın 419 hakları 2978 saklıdır. Fax: +90 Aile ve 312 Sosyal 419 Araştırmalar 2978 Web: Genel www.aile.gov.tr Müdürlüğü nün izni olmaksızın e-posta: tamamı aile@gov.tr veya herhangi bir bölümü herhangi bir biçimde veya yöntemde, elektronik, mekanik, fotokopi, kayıt olarak çoğaltılamaz. 2009 Bu kitabın tüm yayın hakları saklıdır. Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü nün izni olmaksızın tamamı veya herhangi bir bölümü herhangi bir biçimde veya yöntemde, elektronik, mekanik, fotokopi, kayıt olarak çoğaltılamaz.

T.C. BAŞBAKANLIK AİLE VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE DE AİLE DEĞERLERİ ARAŞTIRMASI

ÖNSÖZ Aileyi toplumun temeli olarak tanımlayan Anayasamız, bu tanımlamayla ailenin birey ve toplum hayatındaki önemine de işaret etmektedir. Türk toplumunda aile; insani değerlerin ve kültürün devamlılığını sağlamakta öncü ve belirleyici bir role sahiptir. Milletlerin ayırıcı vasıflarının, değer yargılarının, inanç ve düşünce kalıplarının aktarılmasını ve kuşaklar arası bağın sürdürülmesini sağlayan ailenin bizatihi varlığı da bir değerin ifadesidir. Toplumsal yapıyı oluşturan temel kurumlar, değerlerin benimsenmesinde, yaşatılmasında ve yaygınlaştırılmasında önemli roller üstlenirler. Eğitimin ailede başladığı düşünüldüğünde, değer aktarımı konusunda ailenin önemi açıkça görülmektedir. Geçmişte toplumun desteklediği değerler, aile ortamında gündelik hayat pratikleri içinde çocuklara aktarılabilirken, günümüzde bu yeterli olmamakta; anne-babaların bilinçli olarak bu değerleri çocuklarına aktarmak için çaba sarf etmeleri gerekmektedir. Günümüzde aile ve aile çevresinde ortaya çıkan sorunların, değişimlerin, çözülmelerin ve çöküşlerin etkisi aynı hızla toplumun genelinde kendini göstermektedir. Meydana gelen değişikliklere paralel olarak değer yargıları da değişime uğramaktadır. Toplumumuzun temel kurumu olan ailenin değerler yapısının ortaya konulup çözümlenerek, sonuçların kamuoyu gündemine taşınması önem arz etmektedir. Türkiye de Aile Değerleri konusunu ele alan bu araştırma, ülkemizde aileye ait değerler yapısını geniş bir çerçevede sunarak literatüre katkı sağlamanın yanı sıra, bu alanda çalışan kurum ve kuruluşlara da rehberlik edecek niteliktedir. Bir toplum ancak kendine özgü değerler kültürünü, ailenin, eğitimin, çalışma hayatının ve devlet yönetiminin içine yerleştirerek geleceğe doğru yürüyüşünde sağlam adımlar atabilir. Toplumsal ortak değerlerimizi koruyarak çocuklarımıza daha yaşanabilir bir dünya bırakmanın gerekliliğine duyduğum inançla, bu çalışmanın toplumumuza faydalı olmasını diliyor, emeği geçenlere teşekkür ediyorum. Selma Aliye KAVAF Devlet Bakanı

SUNUŞ Eğitimin ailede başladığı düşünüldüğünde; değer aktarımı hususunda günümüz ebeveynlerinin geçmişteki ebeveynlere göre işleri daha zor görünmektedir. Eskiden toplumun da desteklediği birçok değer, çocuklara yaşantıyla aktarılabilirken, artık sadece yaşantı yeterli olmamakta, anne-babaların bu değerleri bilinçli olarak çocuklarına aktarmaları için çaba sarf etmeleri gerekmektedir. Çünkü çocuğun üzerindeki tek etken artık aile değildir, sadece okul ya da arkadaş çevresi de değildir. Günümüz toplumlarında interaktif iletişim araçlarının da oluşturduğu bir çevreden rahatlıkla sözedebiliriz. Bu bağlamda değerler sıralamasının karmaşıklaştığını ve belirsizleştiğini saptamak güç değildir. Dünyada meydana gelen değişime paralel olarak değerler dünyasının değişmesi ve bu değişimin toplumsal ölçekte değer bunalımı oluşturması kaçınılmaz görünmektedir. Zaten değişen koşullarda bazı değerler de işlevlerini yitirmektedir. Fakat şüphesiz ki ki belirli bir değer, insan davranışının veya yaşam amacının, bir diğerinden daha üstün olduğu yönündeki tutarlı ve derin inançtan kaynaklanmaktadır. Sosyolojik olarak değerler, toplumsal hayatı mümkün kılmakta ve toplumun üyeleri tarafından paylaşılmaktadır. Bir toplumsal yapıyı oluşturan kurum ile ilgili davranış örüntülerini, ilişkileri ve etkileşim süreçlerini açıklamak ve uygulamaya yönelik projeksiyonlar geliştirebilmek ancak o kurumun değerler sisteminin anlaşılıp analiz edilmesiyle mümkündür. Bu bağlamda, Türk toplumunun temel kurumu olan ailenin değerlerler yapısının ortaya konulup çözümlenmesi hem bu konu üzerinde çalışan akademisyenler hem de kamu ve sivil toplum kuruluşlarının bilimsel çalışmalarını ve uygulamalarını daha sağlıklı, verimli ve etkin bir biçimde yapmalarını sağlayacaktır. Türkiye de Aile Değerleri Araştırması, Türk toplumundaki aileyle ilgili değerlerin ve değer yapılarının neler olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu amaca ulaşabilmek için bir alan araştırması tasarlanmış ve toplumdaki aile değerlerinin belirlenebilmesi için nicel ve nitel olmak üzere iki ayrı araştırma gerçekleştirilmiştir. Nicel araştırmada kullanılmak üzere önceki araştırmalardan da yararlanılarak bir Aile Değerleri Ölçeği geliştirilmiş ve aileyle ilgili diğer konuları da ele alan bir soru formu aracılığıyla uygulanmıştır, Bu araştırma Türkiye deki aile değerleri yapısını geniş bir çerçevede araştırıp, analiz ederek gerek sosyal bilim literatürüne, gerekse de uygulayıcılara (devlet kurumları, sivil toplum kuruluşları vb) katkı sağlamaktadır. Bu araştırmayla birlikte hem Türkiye deki toplumsal etkileşim süreçlerinin, kültürel eğilimlerin ve ailenin kurumsal yapısının incelenmesi hem de aile değerleri ile ilintili olarak tutum ve davranışların arkasındaki motivasyonların anlaşılması yönünde bir hayli mesafe kat edilmiş olacaktır. Aileyi temel alan araştırma ve çalışmalarıyla bu alanda tek kamu kurumu olma özelliğine sahip Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü bugüne kadar gerçekleştirdiği araştırmalarda aynı zamanda ülkemizdeki sosyal bilim perspektifine de katkıda bulunmaktadır. Bu bağlamda, söz konusu çalışmayı gerçekleştiren araştırma ekibini ve emeği geçenleri kutluyorum. Doç. Dr. Ayşen Gürcan Genel Müdür

İÇİNDEKİLER GİRİŞ 1 1. TANIMLAYICI ÇERÇEVE... 3 1.1. Konu. 3 1.2. Amaç 4 1.3. Önem ve Gerekçeler...5 1.4. Kavramsal Çerçeve...6 1.4.1. Değer Nedir?...6 1.4.2. Değerin Tanımı 8 1.4.3. Değerlerin Sınıflandırılması...19 1.4.4. Aile ve Değerler...21 1.4.5. Toplumsallaşma: Değerlerin Aktarılması Süreci...22 1.4.6. Toplumsallaşma Nedir?...23 1.4.7. Aile Yapısı ve Aile Değerleri...25 1.4.8. Aile Kurumu... 26 1.4.9. Modern Dünyada Ailenin Dönüşümü... 29 1.4.10. Türkiye de Aile Yapısı ve Aile Değerleri 31 1.4.11. İlgili Araştırmalar...33 2. ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ.39 2.1. Örneklem.40 2.2. Veri Toplama Araçları..43 2.3. Verilerin İşlenmesi, Analizi ve Kullanılan İstatistikî Teknikler... 44 3. ARAŞTIRMA BULGULARI...45 3.1. Görüşülen Kişilerin Sosyodemografik Özellikleri ve Aile yapıları...45 3.2. Aileye Verilen Değer...56 3.3. Akrabalık İlişkileri ve Geleneksel Aile Değerleri...60

3.4. Çocuğa Bakış...72 3.5. Evlilik, Sadakat ve Eşler Arası İlişki... 84 3.6. Boşanma.. 94 3.7. Kadın Rolleri... 96 3.8. Kadın-Erkek İlişkileri 102 3.9. Şiddet...120 3.10. Yaşlılık..124 3.11. Din ve Gelenek 130 3.12. Hayat Memnuniyeti ve Mutluluk Düzeyi... 136 3.13. Aile Bireyleri ve Yakın Sosyal Çevreye Güven. 141 3.14. Çeşitli Unsurların Hayatındaki Önem Düzeyi 160 3.15. Çocuğun Davranış ve Niteliklerine Atfedilen Önem.180 3.16. Ailece Birlikte Yapılan Faaliyetler 197 3.17. Aile Değerleri Yapısı Faktör Analizi...214 3.18. Aile Değerleriyle İlgili Nitel Görüşmelerin Analizi..228 DEĞERLER VE AİLE...229 AKRABA İLİŞKİLERİ.. 240 ÇOCUĞUN DEĞERİ... 246 CİNSEL AHLAK..250 EVLİLİĞE BAKIŞ.259 DUYGUSAL BAĞ 260 GELENEKSEL DEĞERLER..265 KADIN ROLÜ...273 KARAR ALMA...284 EKONOMİ...287 ŞİDDET...291 SONUÇ... 301 ÖNERİLER...311 KAYNAKÇA...313 EKLER... 321 Ek-1. Ek Tablolar... 321 Ek-2. Nicel Araştırma Soru Formu... 353 Ek-3. Nitel Araştırma Görüşme Kılavuzu...362

TABLOLAR Tablo 1. Cinsiyet Dağılımı..45 Tablo 2. Yaş Dağılımı... 46 Tablo 3. Görüşülen Kişinin Eğitim Düzeyi... 46 Tablo 4. Eve En Çok Gelir Getiren Kişinin Eğitim Düzeyi 47 Tablo 5. Görüşülen Kişinin Meslek Dağılımı..47 Tablo 6. Medeni Durum... 48 Tablo 7. Aile Büyüklüğü (Görüşülen Kişi Dahil)... 48 Tablo 8. Evinde Kimlerle Yaşıyor. 48 Tablo 9. Gelir Düzeyi... 49 Tablo 10. Çocuk Sayısı... 50 Tablo 12. Kaç Yaşında Evlendi... 51 Tablo 13. Evliliği Nasıl Gerçekleşti 52 Tablo 14. Erkek İçin İdeal Evlenme Yaşı kaçtır..52 Tablo 15. Kız İçin İdeal Evlenme Yaşı kaçtır...53 Tablo 17. Sosyoekonomik Seviye...54 Tablo 18. Görüşmenin Yapıldığı Yerleşim Yerleri... 55 Tablo 19. Görüşmenin Yapıldığı Bölge... 55 Tablo 20. Maddi Ve Manevi Sorunlar Olduğunda Başvurulması Gereken İlk Yer Ailedir İfadesine Katılım Düzeyleri...56 Tablo 20-1. Maddi ve Manevi Sorunlar Olduğunda Başvurulması Gereken İlk Yer Ailedir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı.57 Tablo 21. Ailemin İyiliği İçin Her Türlü Sıkıntıya Katlanabilirim İfadesine Katılım Düzeyleri..58 Tablo 21-1. Ailemin İyiliği İçin Her Türlü Sıkıntıya Katlanabilirim İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...59 Tablo 22. Aile İçi İlişkiler Eşler Kadar Anne-Babaları da İlgilendirir İfadesine Katılım Düzeyleri.60 Tablo 22-1. Aile İçi İlişkiler Eşler Kadar Anne-Babaları da İlgilendirir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...61 Tablo 23. Aile İçi Sorunlar Başkalarını Değil Yalnızca Eşleri İlgilendirir İfadesine Katılım Düzeyleri. 62 Tablo 23-1. Aile İçi Sorunlar Başkalarını Değil Yalnızca Eşleri İlgilendirir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 63

Tablo 24. Evlilik Boyunca Aile Büyüklerinin Görüşü Dikkate Alınmalıdır İfadesine Katılım Düzeyleri. 64 Tablo 24-1. Evlilik Boyunca Aile Büyüklerinin Görüşü Dikkate Alınmalıdır İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...65 Tablo 25. Çocuklar Aile Büyüklerinin Olduğu Ortamda Daha İyi Yetişirler İfadesine Katılım Düzeyleri. 66 Tablo 25-1. Çocuklar Aile Büyüklerinin Olduğu Ortamda Daha İyi Yetişirler İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 67 Tablo 26. Akrabalarla Sık Sık Görüşülmelidir İfadesine Katılım Düzeyleri... 68 Tablo 26-1. Akrabalarla Sık Sık Görüşülmelidir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 69 Tablo 27. Çocuklar, Ebeveynlerinin Akrabalarını Tanıyıp Bilmelidir İfadesine Katılım Düzeyleri. 70 Tablo 27-1. Çocuklar, Ebeveynlerinin Akrabalarını Tanıyıp Bilmelidir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...71 Tablo 28. Çocuklar Kendi Ayakları Üzerinde Duracak Şekilde Yetiştirilmelidir İfadesine Katılım Düzeyleri..72 Tablo 28-1. Çocuklar Kendi Ayakları Üzerinde Duracak Şekilde Yetiştirilmelidir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...73 Tablo 29. On Sekiz (18) Yaşını Dolduran Bir Erkek Geleceğiyle İlgili Kararları Kendisi Vermelidir İfadesine Katılım Düzeyleri...74 Tablo 29-1. On Sekiz (18) Yaşını Dolduran Bir Erkek Geleceğiyle İlgili Kararları Kendisi Vermelidir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...75 Tablo 30. On Sekiz (18) Yaşını Dolduran Bir Kız Geleceğiyle İlgili Kararları Kendisi Vermelidir İfadesine Katılım Düzeyleri... 76 Tablo 30-1. On Sekiz (18) Yaşını Dolduran Bir Kız Geleceğiyle İlgili Kararları Kendisi Vermelidir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...77 Tablo 31. Çocuklar Evleneceği Eşi Kendi Seçmelidir İfadesine Katılım Düzeyleri...78 Tablo 31-1. Çocuklar Evleneceği Eşi Kendi Seçmelidir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 79 Tablo 32. Erkek Çocuk Sahibi Olmak Daha Çok İtibar Kazandırır İfadesine Katılım Düzeyleri. 80 Tablo 32-1. Erkek Çocuk Sahibi Olmak Daha Çok İtibar Kazandırır İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...81 Tablo 33. Çocuğun Eğitiminde Gerekirse Dayak Kullanılabilir İfadesine Katılım Düzeyleri..82 Tablo 33-1. Çocuğun Eğitiminde Gerekirse Dayak Kullanılabilir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...83

Tablo 34. Kadının Aldatması Asla Affedilemez İfadesine Katılım Düzeyleri... 84 Tablo 34-1. Kadının Aldatması Asla Affedilemez İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...85 Tablo 35. Erkeğin Aldatması Asla Affedilemez İfadesine Katılım Düzeyleri... 86 Tablo 35-1. Erkeğin Aldatması Asla Affedilemez İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...87 Tablo 36. Evli de Olsa Erkekler Çapkınlık Yapabilir İfadesine Katılım Düzeyleri...88 Tablo 36-1. Evli de Olsa Erkekler Çapkınlık Yapabilir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 89 Tablo 37. Evliliğin Temeli Sadakattir İfadesine Katılım Düzeyleri 90 Tablo 37-1. Evliliğin Temeli Sadakattir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...91 Tablo 38. Evlilikte Eşler Her Türlü Fedakârlığı Yapmalıdır İfadesine Katılım Düzeyleri... 92 Tablo 38-1. Evlilikte Eşler Her Türlü Fedakârlığı Yapmalıdır İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 93 Tablo 39. Anlaşamayan Eşler Boşanmaktan Kaçınmamalıdır İfadesine Katılım Düzeyleri.. 94 Tablo 39-1. Anlaşamayan Eşler Boşanmaktan Kaçınmamalıdır İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...95 Tablo 40. İş Hayatında Kadınlar Erkeklerle Aynı Ortamda Çalışabilir İfadesine Katılım Düzeyleri. 96 Tablo 40-1. İş Hayatında Kadınlar Erkeklerle Aynı Ortamda Çalışabilir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 97 Tablo 41. Bir Kadının Asıl Görevi Çocuk Bakımı ve Ev İşleridir İfadesine Katılım Düzeyleri. 98 Tablo 41-1. Bir Kadının Asıl Görevi Çocuk Bakımı ve Ev İşleridir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 99 Tablo 42. Ev İşlerinden Kadın Kadar Erkek de Sorumludur İfadesine Katılım Düzeyleri.. 100 Tablo 42-1. Ev İşlerinden Kadın Kadar Erkek de Sorumludur İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 101 Tablo 43. Evde Son Sözü Daima Erkek Söyler İfadesine Katılım Düzeyleri...102 Tablo 43-1. Evde Son Sözü Daima Erkek Söyler İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...103 Tablo 44. Bir Erkeğin Evlilik Öncesi Cinsel İlişki Kurmasında Sakınca Görmüyorum İfadesine Katılım Düzeyleri...104 Tablo 44-1. Bir Erkeğin Evlilik Öncesi Cinsel İlişki Kurmasında Sakınca Görmüyorum İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 105 Tablo 45. Evlilik Dışı Cinsel İlişki Asla Kurulmamalıdır İfadesine Katılım Düzeyleri...106 Tablo 45-1. Evlilik Dışı Cinsel İlişki Asla Kurulmamalıdır İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...107

Tablo 46. Kızların Evlilik Öncesi Cinsel İlişki Kurmasında Sakınca Görmüyorum İfadesine Katılım Düzeyleri...108 Tablo 46-1. Kızların Evlilik Öncesi Cinsel İlişki Kurmasında Sakınca Görmüyorum İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı 109 Tablo 47. Kızların Flört Etmesinde Sakınca Yoktur İfadesine Katılım Düzeyleri... 110 Tablo 48. İnsanlar Evlenmeden de Çocuk Sahibi Olabilmelidirler İfadesine Katılım Düzeyleri.112 Tablo 48-1. İnsanlar Evlenmeden de Çocuk Sahibi Olabilmelidirler İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...113 Tablo 49. İnsanlar Nikâhsız da Birlikte Yaşayabilmelidirlerİfadesine Katılım Düzeyleri... 114 Tablo 49-1. İnsanlar Nikâhsız da Birlikte Yaşayabilmelidirler İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...115 Tablo 50. Aile Reisi Erkektir İfadesine Katılım Düzeyleri... 116 Tablo 50-1. Aile Reisi Erkektir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...117 Tablo 51. Ailenin Geçiminden Erkek Sorumludur İfadesine Katılım Düzeyleri 118 Tablo 51-1. Ailenin Geçiminden Erkek Sorumludur İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 119 Tablo 52-1. Kadın İtaat Etmediğinde Kocası Tarafından Dövülebilir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...121 Tablo 53. Kadın Kocasının Tokadını Sineye Çekmelidir İfadesine Katılım Düzeyleri... 122 Tablo 53-1. Kadın Kocasının Tokadını Sineye Çekmelidir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 123 Tablo 54. Bakıma Muhtaç Olan Aile Büyükleri Çocuklarınca Aile İçinde Bakılmalıdır İfadesine Katılım Düzeyleri...124 Tablo 54-1. Bakıma Muhtaç Olan Aile Büyükleri Çocuklarınca Aile İçinde Bakılmalıdır İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı 125 Tablo 55. Yaşlandığında Anne-Babama Huzurevi Benden Daha İyi Bakar İfadesine Katılım Düzeyleri...126 Tablo 55-1. Yaşlandığında Anne-Babama Huzurevi Benden Daha İyi Bakar İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 127 Tablo 56. Yaşlılığımda Çocuklarım Bana Bakmalıdır İfadesine Katılım Düzeyleri... 128 Tablo 56-1. Yaşlılığımda Çocuklarım Bana Bakmalıdır İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...129 Tablo 57. Günlük Hayatı Dini Kurallara Göre Yaşamalıdır İfadesine Katılım Düzeyleri...130 Tablo 57-1. Günlük Hayatı Dini Kurallara Göre Yaşamalıdır İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...131 Tablo 58. İnsan Sık Sık Dua Etmelidir İfadesine Katılım Düzeyleri... 132

Tablo 58-1. İnsan Sık Sık Dua Etmelidir İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...133Tablo 59. Aile, Dinî ve Manevî Değerlerine Bağlı Olmalıdır İfadesine Katılım Düzeyleri... 134 Tablo 59-1. Aile, Dinî ve Manevî Değerlerine Bağlı Olmalıdır İfadesine Katılım Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...135 Tablo 60. Genel Olarak Hayatınızdan Ne Ölçüde Memnunsunuz?... 136 Tablo 60-1. Genel Hayat Memnuniyetinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 138 Tablo 61. Genel Olarak Ailenizin Ne Düzeyde Mutlu Olduğunu Düşünüyorsunuz?. 139 Tablo 61-1. Aile Mutluluk Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...140 Tablo 62. Genel Olarak Aşağıdaki Kişi Ya Da Gruplara Ne Ölçüde Güvenirsiniz... 141 Tablo 63-1. AKRABALARA Güven Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 143 Tablo 64. Aile Bireyleri ve Yakın Sosyal Çevreye Güven Düzeyi EŞ-..144 Tablo 64-1. EŞİNE Güven Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 145 Tablo 65. Aile Bireyleri ve Yakın Sosyal Çevreye Güven Düzeyi ÇOCUKLAR-...146 Tablo 65-1. ÇOCUKLARA Güven Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı 147 Tablo 66. Aile Bireyleri ve Yakın Sosyal Çevreye Güven Düzeyi KARDEŞ- 148 Tablo 66-1. KARDEŞE Güven Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...149 Tablo 67. Aile Bireyleri ve Yakın Sosyal Çevreye Güven Düzeyi ANNE-BABA-.. 150 Tablo 67-1. ANNE-BABAYA Güven Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...151 Tablo 68. Aile Bireyleri ve Yakın Sosyal Çevreye Güven Düzeyi HEMŞERİLER- 152 Tablo 68-1. HEMŞERİLERE Güven Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...153 Tablo 69. Aile Bireyleri ve Yakın Sosyal Çevreye Güven Düzeyi KOMŞULAR-... 154 Tablo 69-1. KOMŞULARA Güven Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı 155 Tablo 70. Aile Bireyleri ve Yakın Sosyal Çevreye Güven Düzeyi İŞ ARKADAŞLARI-.. 156 Tablo 70-1. İŞ ARKADAŞLARINA Güvenin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı 157 Tablo 71. Aile Bireyleri ve Yakın Sosyal Çevreye Güven Düzeyi İLK KEZ TANIŞILAN İNSANLAR-...158 Tablo 71-1. İLK KEZ TANIŞTIĞI İNSANLARA Güven Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 159 Tablo 72. Size Belirteceğim İfadelerin Her Birinin Hayatınızda Sizin İçin Ne Kadar Önemli Olduğunu Belirtiniz...160 Tablo 73. Hayatındaki Önem Düzeyi AİLE-... 161 Tablo 73-1. AİLESİNİN Hayatındaki Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 163 Tablo 74. Hayatındaki Önem Düzeyi DOST VE ARKADAŞLAR-..164

Tablo 74-1. DOST VE ARKADAŞLARININ Hayatındaki Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 165 Tablo 75. Hayatındaki Önem Düzeyi İŞ VE ÇALIŞMA HAYATI-..166 Tablo 75-1. İŞ VE ÇALIŞMA HAYATININ Hayatındaki Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 167 Tablo 76. Hayatındaki Önem Düzeyi KENDİNE ZAMAN AYIRMA-...168 Tablo 76-1. KENDİNE ZAMAN AYIRMANIN Hayatındaki Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...169 Tablo 77. Hayatındaki Önem Düzeyi EŞİNE ZAMAN AYIRMA-...170 Tablo 77-1. EŞİNE ZAMAN AYIRMANIN Hayatındaki Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...171 Tablo 78. Hayatındaki Önem Düzeyi ÇOCUKLARINA ZAMAN AYIRMA-... 172 Tablo 78-1. ÇOCUKLARINA ZAMAN AYIRMANIN Hayatındaki Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 173 Tablo 79. Hayatındaki Önem Düzeyi EV SAHİBİ OLMA-... 174 Tablo 79-1. EV SAHİBİ OLMANIN Hayatındaki Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...175 Tablo 80. Hayatındaki Önem Düzeyi ARABA SAHİBİ OLMA-...176 Tablo 80-1. ARABA SAHİBİ OLMANIN Hayatındaki Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 177 Tablo 81. Hayatındaki Önem Düzeyi TASARRUF YAPMA-... 178 Tablo 81-1. TASARRUF YAPMANIN Hayatındaki Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 179 Tablo 82. Çocuklarınız İçin Aşağıda Belirtilenler Sizin İçin Ne Kadar Önemlidir?...180 Tablo 83. Çocuğu İçin Önem Düzeyi ÜNİVERSİTE MEZUNU OLMASI-...181 Tablo 83-1. Çocuğunun ÜNİVERSİTE MEZUNU OLMASININ Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 182 Tablo 84. Çocuğu İçin Önem Düzeyi AİLE BÜYÜKLERİNE SAYGILI OLMASI-... 183 Tablo 84-1. Çocuğunun AİLE BÜYÜKLERİNE SAYGILI OLMASININ Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 184 Tablo 85. Çocuğu İçin Önem Düzeyi =SORUMLULUKLARINI YERİNE GETİRME- 185 Tablo 85-1. Çocuğunun SORUMLULUKLARINI YERİNE GETİRMESİNİN Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...186 Tablo 86. Çocuğu İçin Önem Düzeyi ÖZGÜVENLİ OLMASI-... 187 Tablo 86-1. Çocuğunun ÖZGÜVENLİ OLMASININ Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 188 Tablo 87. Çocuğu İçin Önem Düzeyi BAĞIMSIZ DÜŞÜNME-KARAR VERME-...189 Tablo 87-1. Çocuğunun BAĞIMSIZ DÜŞÜNEBİLMESİNİN Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...190 Tablo 88. Çocuğu İçin Önem Düzeyi KENDİ HAKKINI SAVUNABİLMESİ-...191

Tablo 88-1. Çocuğunun KENDİ HAKKINI SAVUNABİLMESİNİN Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 192 Tablo 89. Çocuğu İçin Önem Düzeyi ELİ AÇIK (CÖMERT) OLMASI-... 193 Tablo 89-1. Çocuğunun ELİ AÇIK (CÖMERT) OLMASININ Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...194 Tablo 90. Çocuğu İçin Önem Düzeyi İLERİDE ZENGİN OLMASI-... 195 Tablo 90-1. Çocuğunun İLERİDE ZENGİN OLMASININ Önem Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...196 Tablo 91. Ailece Birlikte Aşağıdaki Faaliyetleri Ne Sıklıkla Yaparsınız? 197 Tablo 92. Ailece Birlikte Yapılan Faaliyetlerin Sıklığı AKŞAM YEMEKLERİNİ BİRLİKTE YEME-... 198 Tablo 92-1. Ailece AKŞAM YEMEKLERİNİ BİRLİKTE YEME Sıklığının Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...199 Tablo 93. Ailece Birlikte Yapılan Faaliyetlerin Sıklığı -SİNEMA-TİYATROYA GİTME-...200 Tablo 93-1. Ailece SİNEMA-TİYATROYA GİTME Sıklığının Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...201 Tablo 94. Ailece Birlikte Yapılan Faaliyetlerin Sıklığı ALIŞVERİŞ YAPMA-... 202 Tablo 94-1. Ailece ALIŞVERİŞ YAPMA Sıklığının Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...203 Tablo 95. Ailece Birlikte Yapılan Faaliyetlerin Sıklığı PİKNİK YAPMA-... 204 Tablo 95-1. Ailece PİKNİK YAPMA Sıklığının Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı.. 205 Tablo 96. Ailece Birlikte Yapılan Faaliyetlerin Sıklığı SOHBET ETME-... 206 Tablo 96-1. Ailece SOHBET ETME Sıklığının Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı.. 207 Tablo 97. Ailece Birlikte Yapılan Faaliyetlerin Sıklığı AKRABA ZİYARETİNE GİTME-... 208 Tablo 97-1. Ailece AKRABA ZİYARETİNE GİTME Sıklığının Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 209 Tablo 98. Ailece Birlikte Yapılan Faaliyetlerin Sıklığı TELEVİZYON İZLEME-...210 Tablo 98-1. Ailece TELEVİZYON İZLEME Sıklığının Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı...211 Tablo 99. Ailece Birlikte Yapılan Faaliyetlerin Sıklığı TATİLE GİTME-... 212 Tablo 99-1. Ailece TATİLE GİTME Sıklığının Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı... 213 Tablo 100. Aile Değerleri Ölçeği İfadelerinin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri 232 Tablo 101. Aile Değerleri Ölçeği İfadelerinin Faktör Yüklemeleri FAKTÖR 1: GELENEKSEL, EŞİTLİKÇİ, KATILIMCI AİLE DEĞERLERİ 238

Tablo 102. Aile Değerleri Ölçeği İfadelerinin Faktör Yüklemeleri FAKTÖR 2: GELENEKSEL KADIN ROLLERİ... 240 Tablo 103. Aile Değerleri Ölçeği İfadelerinin Faktör Yüklemeleri FAKTÖR 3: KADIN ERKEK İLİŞKİLERİ (CİNSELLİK-SADAKAT)...242 Tablo 104. Aile Değerleri Ölçeği İfadelerinin Faktör Yüklemeleri FAKTÖR 4: DİN VE GELENEK.243 Tablo 105. Aile Değerleri Ölçeği İfadelerinin Faktör Yüklemeleri FAKTÖR 5: EVLİLİK, ÇOCUK VE KADIN ROLLERİ HAKKINDA GELENEKSEL BAKIŞ...245 Tablo 106. Aile Değerleri Ölçeği İfadelerinin Faktör Yüklemeleri FAKTÖR 6: GELENEKSEL ATAERKİL AİLE DEĞERLERİ... 246 Tablo 107. Aile Değerleri Ölçeği İfadelerinin Faktör Yüklemeleri FAKTÖR 7: KADINLARIN ÇALIŞMASI GEREKTİĞİ DÜŞÜNCESİ...247 Tablo 108. Aile Değerleri Ölçeği İfadelerinin Faktör Yüklemeleri FAKTÖR 8: GENÇLERİN BAĞIMSIZ OLMASI DÜŞÜNCESİ...248

KISALTMALAR LİSTESİ ASAGEM : Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü İBBS : İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflaması ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi SES : Sosyo-Ekonomik Seviye SPSS : Statistical Package for the Social Sciences TESEV : Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu TÜSİAD : Türk Sanayicileri ve İş Adamları Derneği

GİRİŞ Değerler, genel bir değerlendirmeye tabi tutulduğunda, bireylerin gerçekleştirdiği özel eylemleri ve amaçları yargılamada temel bir standart (ölçüt) sağlayan ve bir grubun üyelerinin güçlü duygusal bağlılıklarıyla oluşmuş soyut, genelleştirilmiş davranış prensipleri olarak ele alınabilir. Toplumsal yapıyı oluşturan unsurlar bireysel bilinçlerden bağımsızdırlar. Bu anlamda karşımıza sosyal kişi ve bu kişinin davranış örüntüleri çıkar. Bir toplumu anlayabilmek toplumsal bilinçlerin tespitiyle mümkün olabilecektir. Özellikle her hangi bir toplumu oluşturan sosyokültürel öğeleri göz ardı eden bir model, bugün yaşamakta olduğumuz sosyal süreçleri açıklamaktan da uzak olacaktır. Bir diğer anlatımla, aile, ekonomi, siyaset, eğitim ya da sosyal bir probleme getirilen makro düzeydeki yapısal değişkenlere göre geliştirilmiş bir model önerisi, bu modelin objesi olan sosyal kişilerin rasyonel tercihlerinin hangi kültürel bağlamda ortaya konulduğunu görmemizi engelleyecektir. Toplumda var olan olguların içinde yer aldığı kültürel çerçeve ve bu çerçevedeki inançlar, değerler, normlar ve tutumlar anlaşılmadan sadece makro düzeyde yapısal değişkenlerle açıklanabilmesi yine bu gerçekliği ortaya çıkarmamıza imkân vermeyecektir. Ayrıca mevcut değerlerin bilinmemesi, ilgili alanlarda ileriye yönelik çıkarımlar yapmamızı da engelleyecektir. Bu anlamda aile değerlerine ilişkin mevcut durumun tespit edilmesi, aile kurumuna yönelik gelecek tasarımı konusunda hayati bir önem arz etmektedir. 1

TÜRKİYE DE AİLE DEĞERLERİ Toplumsal yapının temel dinamiklerinden ve bileşenlerinden olan sosyal bir kurum olarak aile, birbirlerine doğrudan akrabalık bağları ile bağlı olan, erişkin üyelerin çocuklara bakma sorumluluğunu üstlendiği bir insan topluluğudur. Aile birey sayısı ve işlevleri ile geçmişten günümüze değişerek her dönemde yeni bir form ve işlev kazanmıştır. Fakat insanlık tarihinden itibaren bir toplumsal yapı olarak varlığını sürdürmüştür. Zamanla niceliğindeki değişikliklere rağmen temelde erkek, kadın ve çocuklar bu yapının her şeklinde yer almıştır. Bu birlikteliğin bir yönü ile toplumsalın devamı için gerekli olmasından dolayı, ailede yaşanan çözülmeler veya yapı değişiklikleri kendini genel anlamda toplumun değişiminde göstermiştir. Sosyolojik literatürde aile hakkında çok çeşitli tanımlar olmasına karşın bunların hepsindeki temel vurgunun ailenin sosyal hayatın temel unsurlarından biri olduğu görülmektedir. Ayrıca ailenin toplumsal yapı içindeki konumu ortaya konularak toplum için ne denli önemli ve evrensel bir unsur olduğu belirtilmiştir. Aile bu haliyle toplumsalın devamı için elzem karakterini kendi işlevleri ile pekiştirerek devam ettirmiştir. Toplumsal yapıda bu kadar önemli bir konuma sahip olan ailenin kurulması ve işleyişinde bireylerin zihninde oluşturdukları değer ölçütlerinin belirlenmesi son derece önem göstermektedir. Bu noktadan hareketle Türkiye de Aile Değerleri Araştırması, Türk toplumundaki aileyle ilgili değerlerin ve değer yapılarının neler olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu amaca ulaşabilmek için bir alan araştırması tasarlanmış ve toplumdaki aile değerlerinin belirlenebilmesi için nicel ve nitel olmak üzere iki ayrı araştırma gerçekleştirilmiştir. Nicel araştırmada kullanılmak üzere önceki araştırmalardan da yararlanılarak bir Aile Değerleri Ölçeği geliştirilmiş ve aileyle ilgili diğer konuları da ele alan bir soru formu aracılığıyla uygulanmıştır. Aile değerlerinde belirlenen ana başlıklarda toplumun algısını daha iyi görebilmek için ise nitel araştırma ile derinlemesine görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Türkiye de Aile Değerleri Araştırması üç ana bölüm halinde sunulmaktadır. İlk bölüm, tanımlayıcı çerçeve başlığında; konu, aile ve değerlerle ilgili literatürün tarandığı ve tartışıldığı kavramsal çerçeve, amaç ve önem ve gerekçeler bölümleri yer almaktadır. İkinci bölüm araştırmanın metodolojisini anlatmaktadır. Bu bölüm; örneklem, veri toplama araçları, verilerin işlenmesi, analizi ve kulanılan istatistiki teknikler bölümlerinden oluşmaktadır. Bu bölümde hem nicel hem de nitel araştırma için bilgiler verilmektedir. Son bölüm olan araştırma bulgularında ise, sorgulanan temalar çerçevesinde onyedi ayrı başlıkta araştırma bulguları sunulup yorumlanmıştır. Sonuç bölümü ortak bir değerlendirme ile araştırma sonuçlarını özetleyip tartışmaktadır. Ayrıca bulgulardan yola çıkılarak öneriler de sunulmuştur. 2